Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 33

[p. 1]

[Nummer 1]

Peter Nijmeijer
Hans Magnus Enzensberger: het voetwerk van een bokser

In het buitenland is Hans Magnus Enzensberger (geb. 1929) vooral bekend als dichter. Dat heeft hij niet alleen te danken aan het feit dat hij goede gedichten schrijft. Zeker zo belangrijk daarvoor is dat Enzensberger als één van de weinige Westduitse dichters van zijn generatie zijn maatschappelijke betrokkenheid op een bijna onnavolgbare wijze tot uitgangspunt van zijn poëzie gemaakt heeft. Er bestaan natuurlijk wel meer geëngageerde dichters, maar wat Enzensberger ‘bijna onnavolgbaar’ maakt is dat hij altijd gewapend met zijn eigen, bijtende ironie het buitengebeuren te lijf gaat.

Toch heeft Enzensberger zich in de Bondsrepubliek in de loop van de jaren zestig een even grote reputatie als essayist/mediafilosoof verworven. Na een periode waarin hij zijn eerste drie dichtbundels publiceerde (Verteidigung der Wölfe, 1957; Landessprache, 1960; en Blindenschrift, (1964), duurde het ruim tien jaar voor er weer een afzonderlijke dichtbundel van zijn hand verscheen. In die tussentijd publiceerde hij voornamelijk essays over literatuur, politiek en de massamedia. Zeven essaybundels heeft hij tot nu toe op zijn naam staan, zoals Einzelheiten (1962); Politik und Verbrechen (1964); Deutschland, Deutschland unter anderm (1967); en Politische Überlegungen (1973). Daarnaast was Enzensberger oprichter/redakteur van het linkse maandblad Kursbuch (tegenwoordig alleen nog maar ‘verantwoordelijk uitgever’) en poëzieredakteur van uitgeverij Suhrkamp.

Vanaf 1969 (hij heeft dan inmiddels twee jaar op Cuba doorgebracht) wijdt Enzensberger zich weer frequenter aan de poëzie. Hij werkt in de periode 1969-1975 zelfs aan twee bundels tegelijk. De eerste daarvan verschijnt in het najaar van 1975: Mausoleum, dat de ondertitel ‘37 balladen uit de geschiedenis van de vooruitgang’ meekrijgt. Mausoleum bestaat niet uit zomaar een losse verzameling gedichten, het is een versepos van 37 biografische balladen (‘grafschriften’) over grote uitvinders, staatslieden, ontdekkingsreizigers enz., uit de geschiedenis, geschreven met een kritische betrokkenheid die er (weer) niet om liegt. Je zou Mausoleum kunnen omschrijven als

[p. 2]

een avondvullende documentaire die het linkse standpunt over ‘de geschiedenis van de vooruitgang’ uit de doeken doet. Dat daarbij ook een behoorlijke dosis zelfkritiek meespeelt, maakt het lezen van de bundel alleen maar spannender.

Ook getuigt Mausoleum van een prachtige paradox. In een interview met mij, afgenomen tijdens Poetry International 1979 en gepubliceerd in de Volkskrant van 16 juni 1979, zegt Enzensberger: ‘Ik geloof dat mijn belangstelling voor contradicties en verschillen is toegenomen. Ik ben er niet meer zo in geïnteresseerd om altijd aan “de goede kant” te staan, ik ben me gaan interesseren voor de vijand, voor de machten die tegenover ons staan. Ook in een historisch perspectief gezien kan het van belang zijn soms met je tegenstanders te sympathiseren. We moeten ons namelijk afvragen waar we, in de geschiedenis van de vooruitgang, in de fout zijn gegaan. De vijand is niet iemand die alleen buiten onszelf bestaat, hij is niet alleen de klassevijand en de kapitalist, hij zit ook in onszelf. In de zestiger jaren profeteerde de Amerikaanse Black Power-filosoof Eldridge Cleaver: “You're either part of the problem, or you're part of the solution.” Ik geloof dat dat een denkfout is: je bent ook altijd een deel van het probleem. Ik heb dat in mijn bundel Mausoleum willen illustreren. Mausoleum gaat uit van de paradox dat de vooruitgang inherent destructief is, maar dat we zonder vooruitgang niet kunnen bestaan.’

Eind vorig jaar verscheen in de Bondsrepubliek een tweede bundel van langere adem, Der Untergang der Titanic. In ‘Titanic’ figureert niet alleen letterlijk de ondergang van het in 1912 als een wereldwonder beschouwde schip, dat niettemin al op zijn eerste tocht met een ijsberg in aanvaring kwam en werd opengescheurd en zonk, ook het politieke idealisme van de jaren zestig speelt op de achtergrond mee. Gedichten over het zinken van de Titanic worden afgewisseld met gedichten die op Cuba (tropenzon, utopie anno 1969) en in Berlijn (sneeuw, ondergang van de utopie anno 1969) gesitueerd zijn. Het eigenlijke verhaal wordt analoog aan Dante's Louteringsberg in 33 zangen neergezet. Daarnaast zijn er nog gedichten die alleen zijdelings met deze onderwerpen te maken lijken te hebben.

Het belangrijkste thema van Der Untergang der Titanic lijkt mij echter de ondergangsgedachte als ‘idée fixe’ te zijn, de fixatie van het

[p. 3]

menselijk denken op de ondergang. Enzensberger zelf gebruikt daar de term ‘Katastrophe im Kopf’ voor, of zoals hij in hetzelfde interview zegt: ‘De ondergang is het omgekeerde van de utopie. Het gevaar dreigt dat wanneer de politieke utopie niet meer haalbaar lijkt, de ondergangsfilosofie onze toekomstvisie gaat bepalen.’ In deze hele bundel ageert Enzensberger dan ook tegen de inertie die deze ondergangsfilosofie met zich meebrengt.

Als dichter is Enzensberger met Der Untergang der Titanic nog verder geëvolueerd. De bundel illustreert afdoende waar het hem om gaat: ‘Mijn poëzie van tegenwoordig heeft meer met het voetenwerk van een bokser te maken. Net als een bokser moet een schrijver zich altijd daar bevinden waar men hem niet verwacht.’