Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 31

Reisaantekeningen XVI

Tot mijn verbazing stuitte ik in de uitverkoop op een boekje, waarvan ik me na lezing niet kon voorstellen dat niet iedereen het kende, maar waarvan ik het dan ook verbijsterend vond [het idee dat ik het nooit gezien zou hebben!] dat ik het niet kende. Het moet net zoiets zijn om als jazzliefhebber door een of andere volstrekt idiote speling van het toeval bv. nooit van Fats Navarro gehoord te hebben ofzo. Ik bedoel het boekje Achtervolgd van Julio Cortázar.

Met Cortázar heb ik altijd een beetje moeite gehad. Met name de kant waar men hem zo om bewondert [experimentele legpuzzels als Rayuéla, of het absurdisme van De mierenmoordenaar] staat me niet erg aan, terwijl hij me in die delen van zijn werk [of ònderdelen van romans, zoals van Rayuéla] waar hij een soort ouderwetse Parijse vijftiger jaren kunstenaarsroman schrijft bijzonder aanspreekt. Hij heeft voor mij dan ook niets van de zo typisch Zuidamerikaanse schrijfwijze; de bloemrijke mystiek van Màrquez of Neruda of Valléjo is hem geheel vreemd. Hij staat dichter bij de Sartre van

[p. 628]

De wegen der vrijheid dan bij de Màrquez van De herfst van de patriarch.

Willy Roggeman heeft Parkers muziek ooit als uitdrukkingsvorm van de paniek omschreven, als ik me goed herinner. Paniek om het loze [?l verschijnsel mens in de tijd. Het gaat om het vraagteken tussen haken. Willy schreef dit nog voor Cortázars Achtervolgd dat van 1966 dateert en in 1971 vertaald werd, en dat een beeld geeft van de geniale alt-saxofonist Johnny Carter in zijn laatste levensjaar, grotendeels in Parijs. De schrijver van het portret is een gefingeerde jazzcriticus, en schrijver van een wereldberoemd boek over zijn vriend, de levende legende Johnny Carter = Charlie Parker. Het feitelijke materiaal is historisch.

Ik vind het onvoorstelbaar knap hoe Cortázar in 70 blz. de hele cultus, wat mij betreft cultuur, rondom resp. vanuit Parker samenvat: de mens, musicus, vriend, neger, god, het wrak, het genie, de vogel - de volstrekt buiten iedere norm vallende oerartiest: zijn enige probleem is de tijd, zijn enige wapen de muziek. Alles wat Carter, alias Parker, zei stond dan ook in verband met de tijd of met de muziek, en in verband daarmee weer met samenhangende problemen als de dood, de volkomen nietigheid van de tijdluis mens, de mogelijkheid via het artistiek materiaal de tijd x maal intensiever = langer te beleven, etc. De manier waarop Cortázars Johnny Carter met de muziek bezig is, ‘een andere manier van de tijd beleven’, ‘uit de tijd zijn’ etc., de fabelachtig verrassende, chaotische maar toch begrijpelijke, associatieve maar nachtmerrieachtige manieren waarop hij over de tijd, de muziek en zichzelf spreekt, daarmee heeft Cortázar het wezen van Parker, de genialiteit van Parker die volstrekt los stond van de tamelijk onmogelijke man die hij verder was, zeldzaam scherp getroffen. Ik geloof niet dat er ooit met meer begrip over Parker geschreven is - of het moest door Willy Roggeman gedaan zijn.

Een paar voorbeelden van Parker-en-de-mens-in-de-tijd: ‘Ik moest denken aan een opname-session in Cincinnati, lang voordat hij naar Parijs kwam, in negenenveertig of vijftig, Johnny was toen in grootse vorm en ik was alleen maar naar die session gegaan om hem en Miles Davis te horen. [] En juist toen Johnny volledig leek op te gaan in zijn vreugdeuitbarsting, hield hij ineens op met spelen, verkocht iemand een oplawaai en zei: “Dit speel ik morgen pas”; de jongens hielden abrupt op, misschien speelden twee of drie van hun nog enkele maten door, als een trein die langzaam tot stilstand komt, en Johnny stond daar maar op zijn hoofd te beuken terwijl hij alsmaar herhaalde: “Dit heb ik morgen al gespeeld, wat afschuwelijk Miles, dit heb ik morgen al gespeeld,” ze konden het hem niet uit zijn hoofd praten; vanaf dat moment ging alles verkeerd,’ [pg. 10/11]; ook een ander optreden waar iedereen reikhalzend naar had uitgezien leen voor de zoveelste keer ‘herboren’ Parker] mislukt doordat Parker [Carter] volledig in de war is doordat hij

[p. 629]

afschuwelijke nachtmerries/visioenen heeft van urnenvelden; ook weer niet zomaar een drug-hallucinatie - de relatie tussen het beeld van Parker die alleen over een wereld loopt die is samengebracht tot een urnenveld, en zijn wanhoop om de artistieke mens in de tijd, is duidelijk.

En om Carter/Parker nog een keer zelf op zijn onnavolgbaar onhandige en toch precies rake manier over de tijd aan het woord te laten: ‘Daarom ging de tijd thuis nooit voorbij, zie je. De ene ruzie na de andere en bijna niets te eten. En dan tot overmaat van ramp die godsdienst, oh, je hebt geen idee. Toen mijn leraar een sax voor me op de kop tikte, zo'n ding waar je je nu dood om zou lachen, ik geloof dat ik het toen meteen besefte. Muziek haalde me uit de tijd, nou ja, bij wijze van spreken. Als je wilt weten wat ik echt voel... zie je, ik geloof dat muziek maken me in de tijd plaatste. Maar dan vooropgesteld dat die tijd niets te maken heeft met... nou ja, met ons, om het zo maar eens te zeggen.’ [p. 13]

Dus ook in sociaal opzicht geeft Cortázar een beeld van de mens Parker. Een beeld dat één samenvatting lijkt te zijn, één beknopt geformuleerd eindresultaat van alles wat er zo over Parker is verteld en van hem is overgebleven. Aan de ene kant is daar, in het begin van het boek in de jaren 55/56 in Parijs, het aan drugs verslaafde en ondertussen geniaal maar chaotisch [en dus toch:] raaskallend wrak, straatarm en bibberend op een zolderkamer - een dag later is er een uitbarsting van een opeens weer ‘cleane’, schijnbaar herboren Bird, die even speelt als nooit tevoren, daarna weer instort etc. etc. - tot zijn snelle dood toe [hartaanval] kort daarop ten huize van zijn vriendin, de bohémienne barones Tica, in New York. Een in alle opzichten, sociaal en artistiek, voortdurend tot het ene en het andere uiterste gaan, nooit voorspelbaar, altijd verder [de afgrond en de luchtmens!], en daardoor in staat de korte tijd van het menselijk bestaan tijdens de muziek, maar ook d.m.v. drugs etc., via de intensiteit enorm te verlengen [= inkorten!].

Ook de ‘scène’, het jazz-Parijs van de vijftiger jaren, waarin ook de ‘ik’, de criticus en boezemvriend van Carter, een belangrijke rol speelt, is geheel waarheidsgetrouw. Ik kan het weten [... ongeveer dan], omdat ik het qua leeftijd net heb meegepikt. Parker stond in dit alles centraal. Hij was de erkende god om wie alles draaide. Een solo van Parker/Carter was voldoende om al het andere te laten verbleken, uitgezonderd misschien zijn voorgangers als Lester Young, Coleman Hawkins, of andere reuzen als Miles en Monk; maar daarmee was hij niet alleen de spil waarom alles in de muziek draaide, hij was er ook het centrale punt van een wereld, een gróep levens, mee geworden. Ook al het andere draaide om hem - terwijl er nauwelijks met hem om te gaan viel soms, zó a-sociaal, bot, normloos en volkomen onberekenbaar trad hij vaak op - men accepteerde het, van hem wel, op grond van zijn muziek, en, naar ik aanneem, omdat zijn leven alles met zijn muziek te maken had. De paniek zoals Willy het formuleerde verstold tot glazen

[p. 630]

blaasmuziek. Bird vertegenwoordigde, en doet dat op zeldzaam goed geformuleerde wijze ook in het boek, de uitspraak ‘jazz is a way of living’. Elitair? Integendeel. Want door het hele boek heen is de maatschappij voelbaar, d.i., vooral voor de jazzmusici, de armoede. De afkomst uit het ghetto. Ook dat maakt Cortázar volledig waar.

Ik noemde De herfst van de patriarch al, van een andere Zuidamerikaan, naar mijn smaak de keizer van de hedendaagse litteratuur: Gabriel García Márquez.

Ik constateer direct dat er toch één Zuidamerikaans trekje is dat Cortázar heeft meegenomen: het schrijven van mythen. Het beschrijven van mythische gestalten. En Parker was net zo'n dictator als Márquez' patriarch nietwaar? Alleen is het grote verschil meteen weer dit, dat Cortázar op zeer knappe wijze één levend mens, die zegmaar in de common sense al mythisch was, tot mythe heeft vastgelegd, terwijl Márquez mythische werelden ontwerpt die eeuwen menselijke geschiedenis èn menselijke geschiedenissen en eigenschappen samenvatten. Dat is de eenzame hoogte van Márquez.

Het is eigenlijk nauwelijks mogelijk uitvoerig over Márquez te schrijven; daarvoor staat er veel te veel. Hoogstens kan men trachten iets dat voor dat werk essentieel is, dat het uniek maakt, aan te duiden. Wat ik hierboven zei over het scheppen van een mythe [het hoogst bereikbare waarvan een ijdele kunstenaar kan dromen!; een mythe omspant immers eeuwen], gold al voor het magnum opus Honderd jaar eenzaamheid, waarover ik indertijd [ts. Raam, nr. 91] schreef dat het dààrom zo'n gigantisch boek was, omdat het de eerste mythe [in de zin van mythologie] van de moderne mens was. Dit klinkt nogal opgewonden, maar ik bedoel[de] dit: ook van Kafka, of Joyce, of Proust, kan men zeggen dat ze de moderne mens mythisch hebben vastgelegd. Maar er is één belangrijk verschil tussen hen en Márquez [en het is niet toevallig dat een Zuidamerikaan, een links schrijver bovendien, het laatste woord heeft!]: als men ervan uitgaat dat de moderne westerse litteratuur vnl. gestalte heeft trachten te geven aan die ene allesoverheersende eigenschap van de moderne mens in het kapitalistische westen: de eenzaamheid - dat de eersten deze eigenschap in de vorm van een personage, een personificatie, samenvattend weergaven; Joseph K. e.a. werden de mythische voorbeelden voor een moderne litteratuur. Zoals Parker voer de muziek! Maar Márquez vat de westerse mens in zijn primaire eigenschap samen in het kader van een compleet mythische wereld, maar óók in het kader van de keiharde historische realiteit! Zijn honderden personages, hele geslachten, variëren van doodgewone mensen als vertegenwoordigers van de arbeidersmassa's in de historie van het moderne kapitalisme [vgl. Márquez' boek Afval en dorre bladeren: d.z. de paupers die ten onder gaan aan het moderne kolonialisme] tot halfgoden die een mythische wereld bevolken, waarin de eenzaamheid dan ook

[p. 631]

overweldigende proporties aanneemt, en tot mythe verheven wordt. Maar nu definitief, omdat het gebaseerd is op een gigantische historische contekst. Het was of Márquez met een reuzenloupe in de weer was boven de aardbol [en dan niet vanaf de Olympos, maar ergens boven Zuid-Amerika], en die loupe voortdurend dan weer dichterbij hield [het dorp Macondo] en dan weer zeer ver weg: Macondo kreeg universele proporties: mythische. Hetzelfde gold voor de personages: soms groepen van dichtbij of veraf in beeld, vaak personen, die dan ook telkens variëren van mensjes tot goden.

Het viel te verwachten dat Márquez na de menselijke eenzaamheid in het algemeen tegen het decor van de geschiedenis in een mythologie te hebben uitgedrukt, nu een stap verder zou gaan en de beangstigende volgende heksentoer uithalen: déze mythologie weer in de nieuwe vorm van één personage in één mythe samenpersen - maar is dat niet weer terug bij Kafka? Jawel, maar dan in het kwadraat, want Márquez' halfgod heeft alles van Honderd jaar eenzaamheid al in zich opgeslorpt, en is dus óók weer een historisch vastgelegde halfgod. Het is ondenkbaar, maar je leest de biografie van een mens, maar die leeft eeuwenlang en is tevens een halfgod doordat zijn biografie een mythe in de vorm [ook dat nog!] van een werkelijk adembenemende lyrische explosie is. Niet voor niets koos Márquez de figuur van de dictator voor zijn patriarch. Geen menselijke figuur immers is zó omgeven door uitsluitend potentiële vijanden als een alleenheerser. Maar ook: geen geïsoleerd individu of het is tevens zó wortelend in en extreem produkt vàn de historische sociale realiteit, als diezelfde dictator. Want was Joseph K. c.s. nog een individueel slachtoffer [hoe mythisch ook] van de maatschappij, de patriarch is er het extreme voortbrengsel van - een voortbrengsel dat die realiteit, doordat hij er in zijn extremiteit a.h.w. boven zweeft, geheel beheerst; de mythe die uit Honderd jaar eenzaamheid voortvloeide móest haast wel over de dictator gaan, die in de eeuwen die Márquez in een verhaal weet samen te vatten uitgroeide tot een verzameling van alle dictators van de laatste eeuwen, van Napoleon tot Peron, Papa Doc en Pinochet. Een mythische verzameling van gestalten die tijdens hun leven al ‘mythen’ waren of zijn. Maar de patriarch blijft óók een ‘gewone’ Zuidamerikaanse dictator, en daarbinnen weer een combinatie van sadistische generaal tot vriendelijke boerenleider die het goed met zijn mensen meent en bv. iedereen in ieder dorp bij naam kent! Maar altijd eenzaam.

Tot in de vorm werkt de mythe door: het boek heeft een fantastische structuur die ook weer, net als het personage, de mythe optimaal voortbrengt: het bestaat uit zeer lange [hoofdstuklange] zinnen van een overrompelend associatief poëtisch proza [in iedere paar regels staat wel iets verbazends], waarbinnen het ‘point of view’ voortdurend wisselt, soms binnen één zin!; zonder dat de grammatica of zelfs maar de

[p. 632]

metafoor verstoord wordt verspringt de camera / het oog / het verhaal van de verteller van/naar minister-moeder-geliefde-de bedelaars-de generale staf - de hele bevolking! etc. etc. Door deze duizendvoudige visie op die éne mens móet die wel tot halfgoddelijke status stijgen!

Eén dictatoriaal trekje tot slot: als hij op een keer in zijn eeuwenlange regiem amnestie verleent [honderden politieke ballingen mogen terugkeren] zijn alleen de schrijvers daar niet bij! Zij beschikken immers over leven en dood van halfgoden.

J.J. WESSELO