Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 30

[p. 23]

Dagen

1.
Anderen

Al is het menselijk leven niet een verschijnsel om al te vrolijk over te doen, anderen maken het op sommige ogenblikken aanvaardbaar.

De anderen maken het onaanvaardbaar.

2.

Gelogeerd bij vrienden in zo'n flat in het Rotterdam-Vlaardingengebied. Daar waar het landschap bezaaid is met stinkende industrieën en hoge flats - gigantische commodes met honderden piepkleine laatjes erin. Een gezin per laatje.

We gaan pas diep in de nacht naar bed, er wordt te veel gedronken, en 's morgens word ik daar altijd in een verschrikkelijke stemming wakker. Wakker van de radio's die van vier kanten tot je doordringen met vier overigens vrijwel identieke pogingen om door middel van elektrische gitaar en zang muziek voort te brengen, van het dóórzinderende getik van de verwarmingsbuizen, WC's die worden doorgetrokken, van klappende tochtdeuren, gejank, droge hitte, tocht, verstikking - al die duizenden mensen die daar lijfelijk vlak om je heen aanwezig zijn, allemaal just-upper-middle-class, identiek levend, hetzelfde soort werk, hetzelfde verdienend, dezelfde TV-programma's, kranten, interessen, kinderen, vriendschappen, ruzies, spanningen - de spanningen tussen de units onderling hangen soms als een web door zo'n gebouw -: beklemming, verstikking, verlangen naar huis, water, bomen, muziek.

[p. 24]

3.
Haat

Daar ook nog de vorige avond een gesprek over Vietnam gehad met zo'n uitgeholde flatmens.

White-collar, redelijk welgesteld, welgedaan, welwillend halflang progressief. Het was kort na de bevrijding van Saigon. Na zoveel jaren gigantisch leed, onvoorstelbare individuele en collectieve moed, onvoorstelbare strijd, na zo'n overwinning in een moorddadige volksbevrijdingsoorlog, was zijn vraag: maar zouden die mensen nu wel echt vrij zijn? vrij zoals wij? Kunnen zeggen wat ze willen? Zoals wij? wij? wij?

Je beseft dat het fout is, zinloos, je in de cocon van het woord terug te trekken - dat het enige dat je overeind kan houden de haat is, onverzoenlijke haat tegen de machten die van de mensen zulke mensen maken, dat er genoeg mensen zijn als jij, die hebben geweigerd zich te laten volstampen met een verrotte ideologie en een bijpassende nivellerende culturele drek, dat muziek je overeind houdt, kinderen, aan wie je Vietnam en Spanje nog kunt uitleggen-

maar de haat bovenal.

4.

Gesproken met een paar Hongaren over de situatie van de litteratuur in Hongarije. Interessant: het litteraire boek van de redelijk bekende schrijver haalt daar met gemak een oplage van 50.000. Dat is 10-maal zo hoog als bij ons. De bevolking van Hongarije telt nog geen 10 miljoen mensen. In Hongarije lezen dus ongeveer 13-maal zoveel mensen als in Nederland [indien Nederland en Vlaanderen: dan 18-maal zoveel] litteratuur - en kùnnen het lezen. [Over vrijheid gesproken.] Dit moet zonder meer een ontzaglijk belangrijke overwinning van het socialisme genoemd worden.

[p. 25]

5.

Terug van een paar ‘litteraire dagen’ ergens aan zee in België. Veel eten, drinken, aan het strand lopen, praten, geouwehoer over ‘de crisis in de kritiek’, akkoord, maar we hebben nog zo'n hoop te doen, mensen zien, mensen terugzien. Bekaf terug in Amsterdam na vier drukke, zinloze, maar niet onprettige dagen. Post, kranten. Eerste foto: de worgpaal - Spanje anno 1975. Er lang naar kijken - doordringen, doordringen; wat betekent dit; haat, haat. Wat doen we in shemelsnaam. Ha. De crisis in de kritiek. Haat.

6.

Humor? ‘In ieder geval niet iets om te lachen’
[Remco Campert]

Een spierontsteking in de rug. De pijn was zo hevig,

dat ik in de diepste ellende [een volkomen verstijfd

lichaam, een keiharde zandzak gevuld met

miljoenen pijnkorrels] bedacht:

De pijn was zo erg dat ik het slechts kon

uithouden door er grappen over te gaan maken.

Humor: pijnstiller.

Willy Roggemans ‘pijntrosjes’ in het

magistrale Gnomon. Die zijn ook niet voor de

poes, en ze zijn zeker niet om te lachen. Toch

schoot ik bij eerste lezing in de lach. Precies.

Of moeten we in plaats van ‘humor’ ‘lachen’

nader definiëren?

Toch verwerp ik dit [di]lemma; het is al elitaire

spielerei geworden. Terwijl ik toch werkelijk stijf

stond van de pijn en Willy's pijntrosjes een

ongelooflijk stuk litteratuur opleveren.

De cirkel tolt nu vrolijk verder.

[p. 26]

7.
Leegte

Wat is precies de betekenis [dàt er een is staat vast] van de merkwaardige opeenvolging van sommige stadia?

Eerst het, op gezette tijden opduikende, glasheldere besef van de dood - meestal aangezwengeld door het zien van oude mensen die de dood zo duidelijk zichtbaar binnengehaald hebben [bij zich dragen?]. Een man die eruitziet als een dun, reeds mergloos bamboe geraamte, waaromheen een oud stuk pakpapier, duizenden onherstelbare vouwtjes en kreukjes, door een duivelse poppenspeler is gedrapeerd. Hoe leeft zo iemand? Wat denkt hij? Je zult het nooit weten, want als je het weet ben je het zelf en besef je waarschijnlijk niet meer wàt je nu eigenlijk weet. Of weet je het nu al?, in dit moment van helder doodsbesef, het bijna lichamelijk doorleven van het denkbeeld dat alles doordraait, de wereld bestaat, iedereen blijft, behalve jij. Jij bent er geweest. De dood als absolute eenzaamheid. De steeds groeiende eenzaamheid tijdens het leven als voorbereiding tot, toegroeien naar de volkomen eenzaamheid van de dood. Het NU beleven van het moment waarop je zult zeggen: gegroet, ik ben er NOOIT meer. Vlijmende angst. Verschrikking. Paniek. Leegte.

Direct daarop de snakkende behoefte [net zo lichamelijk] aan muziek. Wanhopig muziek opslorpen. Lester. Bird. Waarom? Bedwongen zij in hun werk enkele duizenden malen gedurende enkele minuten [seconden soms] de eeuwigheid?

8.
Stilte

Ik had geen dokter nodig om het feit en het moment van het overlijden exact te kunnen constateren. De pauzes tussen uit- en inademen waren de laatste uren van dit

[p. 27]

sterven [het stadium van de sterfscène al voorbij] steeds langer geworden, het ademen zelf zwakker - tot er ten slotte nog één licht zuchtje kwam. Pff. Tok. Het hoofd, al wat opzij op het kussen, een klein knikje. Stilte. Volkomen bewegingloosheid. Doek. Materie. Machinerie in verpakkingsmateriaal. Het bloed bewegingloos in de aderen, als water in een tuinslang die 's avonds op het gras is blijven liggen. In een vergevorderd technisch ontwikkelingsstadium zou je in principe de hele machinerie in beweging kunnen krijgen - niet in werking; het leven kan er nooit in terugkeren. De spelers zijn van het toneel, het publiek is weg. De tuin een woestenij geworden. Leegte, ruimte.

Hij is een voorwerp in de ruimte. Stilte. Suizen. Hitte. Tocht. Gesnik.

Dit alles vergde een 1/2 seconde. Voor deze afgrond van betekenissen was een halve seconde beschikbaar. [Daarom wordt er jaren later nog over geschreven.] Er diende opgetreden te worden. Een 1/2 seconde. Er dienden machinerieën in beweging gebracht te worden.

9.
Woorden

Achter het raam is een waterhoen op het ondergesneeuwde weiland bezig. Het loopt zenuwachtig heen en weer. Als je goed kijkt zie je dat het eigenlijk voortdurend schrikt. Iedere piep van een vogel, iedere windvlaag, en het rent weer een andere kant op. Ertussen door spiedt het naar iets om tot zich te nemen. Dat schrikken vreet energie. Schrikkend en spiedend en pikkend bestaat het een paar jaar. Een volstrekt zinloos bestaan. Het dier bestaat eigenlijk alleen om voor de mens als object te dienen, [als voedsel, maar ook:] om het van woorden te voorzien [zoals ‘rent’, ‘schrikt’ enz.] - want eigenlijk schrikt het niet eens; het ontvangt een signaal en het reageert. Wij hebben voor iets dergelijks bij onszelf het woord

[p. 28]

schrikken bedacht. We schrikken, omdat we in staat zijn er een woord voor te vinden.

Het bestaan van de mens lijkt overigens sterk op dat van het waterhoen, alleen duurt het wat langer, en ‘schrikken’ we niet voortdurend, maar doen we gevarieerder en genuanceerder indrukken op, waarvan we ons bovendien bewust zijn, zodanig dat we er niet alleen op reageren, maar dat we ze ook reproduceren; we houden het beeld in de hersens vast en vinden er woorden voor. Het enige dat er is zijn woorden.

Men weet wat men voelt als men ‘schrikt’. Daar houdt het mee op. Men kan het zich van een ander al niet meer voorstellen - men kan het zich alleen van zichzelf voorstellen, en het woord dat daarvoor is op de ander toepassen. Er zijn alleen woorden.

Men kan zich de ander in het gehéél niet voorstellen, men kan de ander nooit zijn. Schrijven: proberen te kijken [enz.] met de ogen [enz.] van een ander [het personage], en dat in eigen woorden weer te geven, maar ook: de woorden van een ander [het vertellerspersonage] ontwerpen en van daaruit kijken met de eigen ogen. Het bekende ‘schrijven om te leven’. Er zijn alleen maar woorden.

Maar ook in het eerste geval, het ‘beschrijven van een ander’, zijn er alleen woorden. Want de ander zijn, laat staan het personage zijn, is onmogelijk. Het is slechts voorstelbaar in woorden, precies als het schrikken van het waterhoen.

10.
Silent tongues

Cecil Taylor. De plaat sloeg, als een giftige slangetong, een gat van een dag. Record of the year '75, Down Beat Critics Poll [terwijl het jaar nog niet eens om was]. Het moest wel. Nadat ik de plaat door de koptelefoon twee keer gehoord had, kon ik een dag geen noot muziek verdragen. Stilte. Montreux 1974. Monstrueus, monsterlijk. Er gebeurt zoveel dat een kant een uur lijkt te duren.

[p. 29]

Als iets een creatieve overwinning op onze verdoemenis, de eeuwige tijd is, is het Cecil. Het materiaal wordt aan flarden gebeukt, gestreeld. In het licht van dezelfde tijdsfactor wordt de uitspraak van Charles Mingus [die op het eerste gezicht pejoratief lijkt] opeens erg logisch; gevraagd naar wat hij van Taylor vond: ‘Kan ik ook. Alleen niet zo lang.’

De plaat vulde een etmaal. Heel even verdwenen Parker, Lester, Hawkins, Rollins, Miles, Monk, Dizzie en Trane naar de achtergrond. Ook de litteratuur verbleekte, stelde niets meer voor. Naast Silent tongues, dat de klok stil zet, leek schrijven zoiets als geleund op de penhouder als een stokje tegen de modder van de tijd in strompelen. Als Silent tongues een seconde op de eeuwigheid terugverovert, duren de meeste boeken een duizendste seconde. Er blijven er in een mensenleven misschien 50 over die een seconde duren. Je gaat 80-jarigen begrijpen die alleen nog Homerus, Shakespeare en Dostojewski lezen. Voor de rest geldt, als je consequent bent, dat tussen wel schrijven en niet schrijven een duizendste seconde zit, oftewel: niets. Men had het kunnen laten.

Toch kan ik 7 redenen bedenken die het schrijven nog aanvaardbaar maken: 1. actuele betekenis [b.v. wanneer een boek een aanwijsbare sociale of politieke functie heeft]; 2. theoretische betekenis [ook in die zin, dat alleen een brede litteratuur de voedingsbodem voor het enkele genie kan zijn]; 3. litteratuur gezien als uitsluitend ontspanning; 4 t.e.m. 7: de 4 mogelijke combinaties tussen 1, 2 en 3.

Nee acht; 8 [de frustrerendste na Silent tongues]: het moeten. Het niet anders kunnen. Het niet kunnen laten. Een drug. Slangegif.

11.
Leegte

Soms, als de leegte in je onverdraaglijke proporties begint aan te nemen, terwijl alles om uitdrukking schreeuwt [het technisch potentieel is aanwezig maar het materiaal ontbreekt], b.v. nietsdoend zittend,

[p. 30]

pratend, in het vredige gele licht van een decadente schemerlamp terwijl de gerieflijkheid als een walm in en om je opstijgt, of b.v. in een warm bad liggend, denkend aan Chili, of b.v. starend over het weiland met schimmen van koeien, denkend aan Vietnam, aan de doden, kinderen, je eigen doden, het verleden, of iemand die onbereikbaar is - soms voel je de verrotting van de westerse maatschappij in je lichaam; de leegte een gezwel - en je beseft dat je je ertegen dient te verzetten dat hier met ijzeren consequentie nu juist die leegte tot materiaal verheven is; de lege vorm triomfeert, de lege vorm als triomf van de uitgeholde mens - dat je je tegen die leegte dient te verzetten, je voelt hoe de leegte belaagd wordt, door je lichaam dat weigert iets dergelijks als omhulsel te dienen, je verstand, dat weigert op zo'n ballon te rusten - en je beseft dat je het deel van je ik dat eraan toegaf, van je geconditioneerde ik [ook wel ziel, geest enz. genoemd] dient te verheffen tot actief bewustzijn - en je beseft dat de meesten een leven lang bezig zijn de leegte vorm te geven [de cultuur], en dat dat móet gebeuren wil er ooit iets anders voor in de plaats kunnen komen - maar je beseft ook dat jezelf, omdat je weet dat de leegte een maatschappijprodukt is [en daardoor meteen: marktwaar], niet mag volstààn met het interpreteren, formeren en formuleren ervan [ook al ontkom je daar niet aan], maar ook en vooral moet transformeren, met alle liefde en haat die je nog uit de hoeken van je eigen duistere ziel kunt schrapen - je beseft dat ook in de litteratuur liefhebben en vechten de enige levenshouding is.

12.
Na jaren begon je iets van elkaar te begrijpen. En de schrijvers zich maar verdiepen in hun personages.
Liefde?

Het enige dat in het leven aantoonbaar de moeite waard is, het enige dat het feit dat je eventjes op deze

[p. 31]

stinkende aardbol rondstapt niet volkomen onzinnig doet lijken - het enige nl. dat je je tot in je fijnste vertakkingen [het blijft immers een chemische kwestie] lekker doet voelen;

omdat er dan althans één persoon is, een ander, die je gewoonte [methode] om de anderen uitsluitend afstandelijk, bevreemd, als organismen te bekijken, doorbroken heeft.

Een ander als kunstprodukt [want dat is het precies]; jij de maker of de gebruiker, dat doet er niet toe. Zoals je in een gedicht, een schilderij, een compositie kunt wegkruipen [wegkruipen, dat is het altijd].

Een ander en een kunstprodukt bieden dezelfde mogelijkheid: de tijd even stil te zetten, door hem te gebruiken, te onderwerpen, of zelfs gewoon te negeren en te vergeten.

De tijd momentaan uitschakelen door er even, tot in de cellen voelbaar, te zijn.

dec. 75

J.J. WESSELO