Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 29

Beste Daniel Robberechts,

Iedere eerstejaarsstudent, oppervlakkig bekend met de ars polemica, zou de toon van mijn stukje in het NVT 28/9 zoiets als badinerend en stekelig ironisch noemen. Maar jij hebt het over ‘krampachtig kwaadaardig’. Voor de tekstkritische auteur van Praag schrijven is dat niet al te best, hé? Moet ik daar nu om lachen of om huilen? En een poging tot terreur? Moet ik nu ook op mijn achterpoten gaan staan, of alleen rustig zeggen dat je spoken ziet, en mij op mijn beurt verdiepen in een analyse? Je weet zeer goed, Daniël, dat ik je van mijn kant nooit anders dan vriendschappelijk heb bejegend, en dat ik in alle omstandigheden die zich in de afgelopen tien jaar hebben voorgedaan met volle overtuiging het mijne heb bijgedragen tot de publikatie, de bekendmaking, de interpretatie en waardering van je werk. Ik wil hier nu wel aan toevoegen - wat ik anders nooit zou doen, en zonder dat je mij dit keer verkeerd begrijpt - dat je daarop nooit in het minst hebt gereageerd. Maar voor één keer dat je een kritisch nootje te kraken krijgt, hoor ik niets dan geknars van tanden. Welke uitleg zou ik hiervoor moeten zoeken? In ieder geval blijkt hieruit eens te meer dat het makkelijker is vanuit een veilige werkkamer en op een hoog [letterlijk] niveau van abstractie met één pennestreek het hele individualistische ‘Vrije Westen’ neer te halen, dan een tikje op zijn eigen, concrete, allerindividueelste vingers te accepteren.

Ik vat de zaken nog eens samen. Mijn ironisch stukje, dat jij zo geëmotioneerd [waarom toch?] een smadelijk heftige uitval noemt, was doodgewoon een reactie op een nogal suggestieve tekst van Leo Geerts in Streven. Door deze tekst voelde ik mij niet in de eerste plaats persoonlijk geviseerd, want in die hele Boerdam-affaire heb ik, in Raam noch in het NVT, enig persoonlijk aandeel gehad: in geen van beide gevallen heb ik de inzendingen van Boerdam ter beoordeling gekregen.

Het was Geerts om een nogal militante demonstratie van jouw integriteit begonnen. Vandaar zijn kwistig gebruik van de puriteinse term ‘graateerlijk’. Ikzelf heb die eerlijkheid nooit in twijfel getrokken. Wel integendeel, en dat weet je zelf best. In mijn recensie van Praag schrijven, waarover je zo verbolgen hebt gedaan, heb ik het zelfs uitdrukkelijk over ‘de zeldzame authenticiteit’ van je schrijverschap, en in het door mij opgestelde juryrapport voor de Vijverbergprijs nog eens over je ‘integere schrijversgeweten’. Het lijkt haast op een heiligverklaring.

Maar wat doet Geerts? Hij hangt een verhaal op waaruit jouw eerlijkheid gunstig af moet steken tegen de ‘kliekvorming, ideologische verstarring, het gewoontedenken, de oncontroleerbare beïnvloeding door persoonlijke bekendheid met de auteur’, kortom tegen de onbetrouwbaarheid van in casu de NVT-redactie. Maar helaas stip ik daar voor mezelf drie zaken bij aan, en mag ik dat alstublieft?:

1. Geerts' aantijging berust op manifest onjuiste informatie. Ik zet die recht.

2. Uit Geerts' voorstelling spreekt de suggestie dat jij de redactie van het NVT in de val hebt willen lokken. Het spijt me, maar zulke

[p. 86]

methoden rieken voor mij naar de politie. En dus gebruik ik de term ‘kwade trouw’. [In je verweerschrift licht je nu wel een en ander toe, waaruit vooral blijkt dat Geerts klakkeloos informatie van jou overneemt, maar waarin je verklaart dat je de lectoren helaas niet in de val hebt gelokt. Dus toch het politie-syndroom. Ik denk aan een bekend woord van Pierre Bayle: ‘Il est vertueux, il sera terrible’.]

3. Ik herinner mij - je verplicht mij tegen mijn zin het te herhalen - dat je mij in oktober 1972, dus in de dagen van je Boerdam-experiment, hebt verzocht een fragment uit Praag schrijven bij de redactie van De Gids te willen introduceren. Ik vind dat een flagrante tegenstrijdigheid, en ben van oordeel dat men van een openbare Prinzipienreiter wel een beetje rechtlijnigheid mag verwachten. Vandaar mijn ironie. En waarom zou je mij die zo kwalijk nemen?

Nu je experiment op zichzelf. Het lijkt mij, als principe en als praktijk, vrij zinloos.

1. Als praktijk, omdat iedereen weet [wist] dat bladen als Avenue, Soma en Hollands Maandblad geen ‘experimentele’ teksten opnemen [opnamen], en het resultaat in deze gevallen dus van tevoren vaststond. Ten overstaan van de andere tijdschriften viel het inderdaad te proberen, maar, zoals je zelf zegt, kan men uit de uitslag hiervan geen enkele conclusie trekken. Tenslotte staat het - gelukkig - iedere tijdschriftredactie vrij teksten op te nemen of te weigeren. Een en ander blijft de insider echter intrigeren. Het valt op dat twee ‘gezaghebbende’ bladen in je lijstje ontbreken: Raster [dat toen nog bestond] en De Gids. Raster: op grond van je toelichting zou ik denken dat je toch wel heel speciaal iets gelegen moest zijn aan de vraag hoe redacteur H.C. ten Berge op een anonieme tekst van je zou reageren? En De Gids: daar heb ik het al over gehad.

2. Als principe, omdat ik het uitgangspunt verkeerd vind. De ‘tekstimmanente literatuurstudie’ is, indien rigoureus opgevat, een methode met wetenschappelijke pretenties en werkt, zoals al zulke methodes [en zoals trouwens de z.g. exacte wetenschap zelf] sterk reducerend. Dat wil zeggen dat ze slechts kan functioneren op een bepaald niveau van abstractie. Je weet zelf goed genoeg dat, ook in de Nederlandse literatuurbenadering, deze methode eind 1972, precies op grond van haar specifieke reducties en abstraheringen [met alle eventuele, toch altijd ook hypothetische sociaal-politieke implicaties ervan], al algemeen sterk werd aangevochten, om niet te zeggen veroordeeld. Er bestond op dat moment in ons taalgebied dan ook geen enkele literaire tijdschriftredactie die de premissen van de ‘tekstimmanente literatuurstudie’ als beoordelingscriteria had willen hanteren. Wat dat betreft had je experiment tien jaar eerder moeten komen. Bovendien zou het volkomen onrealistisch zijn te menen dat tijdschriftredacties [op eventuele, dan ook als zodanig bekende uitzonderingen na] als instituten voor objectieve literatuurstudie fungeren. Door de band staan tijdschriftredacties, die trouwens zelden homogeen zijn, veel dichter bij de gewone, concrete realiteit van de lees- en beoordelingssituatie, waarin inderdaad de gehele, soms manifeste, soms complexe context van persoonlijke reacties en voorkeuren een belangrijke rol speelt. Tot deze context behoort eventueel ook het hele oeuvre van een auteur, waardoor iedere nieuwe tekst van hem wordt geperspectiveerd. Wat erop neerkomt, dat de naam van de auteur letterlijk deel uitmaakt van de tekst. Dit alles sluit echter allerminst uit dat de meeste tijdschriftredacties zich daarbij ook door bepaalde, zij het soms niet expliciet geformuleerde principes laten leiden: daardoor wordt dan hun ‘image’ bepaald. Ik treed je opvatting bij dat deze principes inderdaad openlijk bekend gemaakt [zouden] moeten worden. Dit behoort namelijk essentieel tot de rol van een tijdschrift. Maar ook dat lost het veel omvattender probleem van de ‘evaluatie’ niet op: de literaire theorie raakt er helemaal niet mee in het reine. Op dat terrein

[p. 87]

liggen dan de gewraakte ‘gaten’ die jij zo graag wil ontbloten. Ze zullen er wel altijd blijven liggen.

Nu nog even over de uitdrukking ‘kwade trouw’ in mijn bespreking van je boek Praag schrijven. Je steunt er namelijk niet alleen een belangrijk deel van je verweerschrift op, maar je hebt er ook een brief over aan het bestuur van de Jan Campert-Stichting in Den Haag gericht. [Daar je zelf die brief niet particulier hebt gehouden, reageer ik er op een andere keer en op een andere plaats wel op, en vrij scherp overigens, gezien de manifeste maar niet bekende samenhang tussen die brief en mijn NVT-stukje. Ik besteed er hier slechts zijdelings aandacht aan.] Ik moet een aanvechting onderdrukken hier opnieuw een ironische toon aan te slaan, maar ik blijf serieus, heel serieus zelfs. De betreffende passus in mijn recensie heb je zelf in je antwoord geciteerd, dus hoef ik hem niet te herhalen. Wel merk ik met nadruk op dat je in je brief aan Den Haag slechts een deel van deze passus citeert, terwijl het mij evident genoeg precies te doen was om de tegenstelling die in het geheel ervan besloten ligt. Verontschuldig mij dat ik in deze handelwijze opnieuw geen spoor van goede trouw kan ontdekken. Voorts beweer je in die brief dat ik in mijn recensie ‘je integriteit als schrijver’ heb ontkend. Dit is een manifeste leugen. Te gelegener tijd zal ik die recensie opnieuw publiceren, zodat iedereen er zich rekenschap van kan geven, en bovendien heb ik in mijn op 6 december geschreven en verzonden juryrapport uitdrukkelijk op je ‘integere schrijversgeweten’ gewezen als voor mijn part een van de hoofdmotieven van je bekroning. Ook dat rapport zal ik publiceren, en dan liggen de documenten op de publieke tafel.

Nu ter zake over die ene passus uit Praag schrijven waartegen ik bezwaar heb gemaakt. In dit boek, zoals in je hele werk, staat het realiteitsprobleem centraal. Het is vanuit deze optiek dat ik het zeer terecht heb gevonden dat je autoritaire toestanden van dwingelandij in Oost-Europa relativeert. De realiteit relativerend en nuancerend te benaderen is in mijn ogen immers een essentiële taak van de intellectueel, en bovendien is zo'n benadering desgevallend de enige die aanspraak op wetenschappelijkheid kan maken. In dit opzicht kan een intellectueel dus niet een ‘gelovige’ zijn. Wat ik je ten euvel heb geduid, is dan ook dat jouw relativerende werkelijkheidsinterpretatie slechts naar één kant uitgaat, en dat je, in contrast daarmee, aan de andere kant een totaal ongenuanceerde veroordeling van de westerse maatschappij uitspreekt. Begrijp mij goed: ik ken en doorzie de schromelijke gebreken en tekorten van deze maatschappij net zo goed als jij, zoals ik even goed op de hoogte ben van de marxistische theorie en praktijk als jij. Maar dit belet niet dat het een constateerbaar feit is, dat de huidige westerse maatschappij, in zijn concrete realisaties, hoe hemeltergend onvolkomen ook, in de meeste opzichten de vrijste en daarom de meest menselijke maatschappij is die de moderne geschiedenis tot hiertoe heeft gekend. Er bestaan in Europa geen andere maatschappijvormen waarin de materiële welvaart van de arbeidende bevolking zo relatief hoog is, waarin een aantal sociale voorzieningen zover doorgedreven zijn, waarin de macht van de vakbonden zo groot is, waarin de intellectuele en politieke vrijheid zo moeilijk gemuilband kan worden als in het Westen. En dit alles zou niets met een begin van noodzakelijke voorwaarden tot een menswaardige maatschappij te maken nebben? Geen wonder dat auteurs als Kalidova, Chvatik en Kolakowski zich hebben afgevraagd wat er toch in de hoofden van die zorgvuldig beschermde westerse intellectuelen om kan gaan. Dit zeg ik wel degelijk in het besef van de aanzienlijke verschillen die er tussen de westerse staten onderling bestaan, én in het besef - ik herhaal het ten overvloede - dat deze situatie hoogst onvolmaakt en broos is, en bovendien bestendig wordt bedreigd. Maar wat er gerealiseerd is, is in aanzienlijke mate

[p. 88]

aan het westerse socialisme te danken, hoe geperverteerd dit socialisme in zijn gezagsstructuren helaas soms ook kan zijn, en hoezeer het ook dagelijks met kritiek moet worden bestookt. Daarom vind ik jouw uitspraak niet alleen strijdig met de werkelijkheid, maar ook een kaakslag tegen dat socialisme, dat ik hierbij dus wil verdedigen.

Hiermee ben ik tot het cruciale punt van ons meningsverschil gekomen. Ik wist en weet natuurlijk dat je radicale veroordeling van het Westen op de marxistische theorie steunt. Het kernstuk van die theorie is inderdaad de bewering dat de fundamentele bevrijding en dus de menswaardigheid van de maatschappij slechts het gevolg van een radicale structurele revolutie, namelijk van de collectivisering [etatisering] van de produktiemiddelen, en van wat daarmee samen zou hangen, kan zijn. Maar in mijn ogen - en lang niet alleen in de mijne: wie ben ik? - is deze theorie vals, onbewezen en onbewijsbaar. Met andere woorden: voor mij is deze theorie niets anders dan een geloofspunt, en daar bedank ik voor. Een dogma uit de vorige eeuw, dat in de marxistische praxis van de ‘socialistische’ landen met ieder decennium ongeloofwaardiger wordt. Ik kan je verzekeren dat deze mening op ernstige en veelvuldige studie en materiaalgaring steunt, en dat daarenboven het werk van ex-marxistische auteurs als Pierre Daix, Ernst Fischer, Lars Gustafsson en Jürgen Habermas [vooral in het nawoord van de tweede druk van diens ‘Erkenntnis und Interesse’] voor mij een analoge betekenis heeft als het werk van iemand als Karlheinz Deschner ten opzichte van het katholicisme. Met een bij zijn aankomst in Oost-Berlijn werd Brecht door de partijvoorzitter om de oren geslagen met de mededeling dat van nu af eerst die Moral en dan das Fressen kwam. Je moet wel de paus van Rome zelf zijn om dit te beamen.

Ik ga hier dit keer niet verder op in, het was mij alleen om een toelichting van mijn standpunt te doen, en dit wederwoord is reeds te lang geworden. Uit de ernst waarmee ik het heb opgesteld en de tijd die ik eraan heb besteed, moge je blijken hoezeer ik je au sérieux blijf nemen. Mocht je echt vinden, zoals je in je brief aan Den Haag hebt gesuggereerd, dat mijn ideologie op grond van dit standpunt verdacht, d.w.z. minder progressief en links is als de jouwe, dan laat ik deze mening voor jouw rekening. Persoonlijk blijf ik verder menen dat wat ons verenigt belangrijker is dan wat ons verdeelt, maar ik weet helaas ook dat de geschiedenis van links meer bittere voorbeelden van verdeeldheid dan hoopgevende voorbeelden van vereniging heeft opgeleverd.

Van mijn kant sans rancune, ik hoop van jouw kant hetzelfde, al moet jij dat uiteraard zelf weten,

Paul DE WISPELAERE

De redactie van het Nieuw Vlaams Tijdschrift, als mede-betrokkene, meent, na in deze woord en wederwoord te hebben gepubliceerd, de polemiek als afgesloten te mogen beschouwen.