Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 28

[p. 905]

Met Dieric Bouts
Filmen met André Delvaux. Een verslag.

Cond ende kenlyc zij allen den ghenen die dit tegenwoirdige cyrograff selen sien off hoiren lesen dat op den XV ten dach van meerte int jaer 1464 na costume van scrieven inden eerwerdigen hove van luydic eene zekere vorwerde ende condicie gesciet ende gemaect is tusscen de vier meesters der broederscap van den heiligen sacramente inder kerken van sinte peters te loevenen inden name ende van wegen der selver bruederscap: In deen zijde / Ende meester Diericke Bouts schildere in dander zijde. Om een costelike tafele gemaeckt te hebben van portraturen aengaende de materie vanden heiligen sacramente. In welker tafelen binnen staen sal den avontmaeltijt ons liefs heren met sijne xii apostelen. Item in elker dueren binnen twee figueren uuten ouden testamente.

Tussen de Belgische Radio en Televisie, Nederlandse Uitzendingen, gevestigd te Brussel, enerzijds, en de Producent anderzijds, is overeengekomen wat volgt: De producent gaat de verbintenis aan voor rekening van de Televisie en tegen betaling van de onder artikel 3 voorziene bedragen, een cinematografische klankfilm in kleur, met magnetische klank en geleverd in 35 mm formaat met een aproximatieve projectieduur van 30 minuten [aan 24 beelden/seconde] te verwezenlijken, gewijd aan het onderwerp Dieric Bouts. De realisatie van deze film zal toevertrouwd worden aan de heer André Delvaux te Linkebeek, en het scenario zal geschreven worden door de heer Ivo Michiels te Zonnegem.

Dair af men geven sal ende betalen den selver meester diericke de somme van tweehondert rijnsche gulden te twintich stuvers stuck te weten xxv rijnsche guldenen dair af als haeste hij dese voirscreven tafIe beghinnen sal ende voirt binnen eenen halven jare dair na noch xxv rijnse guldenen ende als dwerck volmaect sal sijn noch vijftich rijnse guldenen ende binnen eenen jare dair na oft inbegrepen drie maende na djaer die ander ende leste honderd.

De betaling zal geschieden in vier schijven: Een eerste vierde van de totale aankoopsom bij de ondertekening van onderhavig contract. Een tweede vierde bij de goedkeuring van het definitieve scenario. Een derde vierde bij de goedkeuring van de beeldmontage. Betaling van het saldo van de aankoopsom zal geschieden bij levering van het onder Art. 4 voorziene materiaal en na goedkeuring ervan.

Ende heeft die voorscreven meester dieric aangenomen dese

[p. 906]

tafele te makene na allen sijnen besten vermoegenen egheenen arbeit cost noch tijt dair inne sparende. Mair sijn uiterste macht na de kunst die hem god verleent heeft dair inne te thoenen in alsuker vuegen ende waerheid als hem die eerweerdigen heren professeurs inde godheit overgeven selen op die voirscreven materie.

Het definitieve draaiboek, samengesteld op de gebruikelijke wijze, zal vóór het begin der beeldopnamen ter goedkeuring voorgelegd worden aan de Televisie. / Een speciaal voor deze film gecomponeerde muziek zal bij de sonorisatie gebruikt worden. De componist zal bij wederzijds akkoord tussen beide partijen aangeduid worden. / De oorsprong en de keuze der geluiden en effecten zal de goedkeuring van de Televisie dienen te krijgen. / De geluidsband zal beginnen bij de aanvang van de generiek en eindigen na het woordje ‘Einde’. De uitvoering ervan zal geschieden onder toezicht en goedkeuring van de Televisie. / De generiek van de film zal - zowel wat de samenstelling als de voorstelling betreft - goedgekeurd dienen te worden door de Televisie.

[Generiek]

Vijfhonderd jaar geleden, in het jaar onzes Heren 1475, stierf te Leuven de schilder Dieric Bouts.

Hij werd geboren te Haarlem, in Nederland.

Open op lens camera.⁺ Een weide in Zonnegem. Venster open op weide. Tuil paarse bloemen voor paarsblauw raam uitgevend op weide. Een onbeschreven wit blad papier op bureau. Diafragma lens gaat open. Een weide of een boomgaard in Linkebeek. Venster open op die boomgaard.⁺ Een onbeschreven wit blad muziekpapier op bureau. Allerlei pennen in een kokertje. Een hand neemt een pen en...⁺ een hand draait aan ring lens camera⁺ en... een hand komt met pen op papier en... een hand komt met pen op muziekpapier en schrijft solsleutel en... vogels

+ open op stilte natuur

+ vogel

+ meer

+ vogels

[p. 907]

een hand op papier schrijft wie^1..⁺ Hand schrijft eerste noten op muziekpapier. Hand schrijft: wie. Hand schrijft: ben. Hand schrijft:

wie⁺
wie ben wie wie
wie ben ben wie
wie wie wie wie⁺
ben ben ben ben
ben wie
wie
Dieric van⁺
Haarlem
Leuven

Aldus.

Toen André Delvaux mij medio 1973 opbelde - we hadden elkaar nauwelijks eerder ontmoet, tenzij vluchtig en van op afstand - en met een concreet voorstel bij de hand op nader contact aanstuurde, betekende dit voor mij het begin van een samenwerking die op velerlei gebied zo vruchtbaar zou worden. Het ‘project Bouts’ groeide in ieder geval uit tot een creatieve ervaring, een geestelijk avontuur waaruit voor mij [en ik neem aan ook voor André Delvaux] alvast deze enorme betekenis resulteerde: een hernieuwd geloof in het medium, in de film als een proces van taalschepping, een methode van onderzoek, als een formalistisch^2. feest waarin dank zij een vrije, open manipulatie van de elementen beeld, kleur, klank, woord, muziek enz., een nieuwe, verrijkte inhoud ontstaat. De techniek die de poëzie en dus de ontroering mogelijk maakt, uitdiept. Zoals ook het streng geometrische denken van Bouts de weg effent voor het ootmoedige, het ingekeerde, het kwetsbare, het tragische, het menselijke.

1. Negen jaar en tien maanden na de oorlog kwam de stank en hij drong mijn kamer op de eerste verdieping binnen net op het ogenblik dat ik bedachtzaam en in drukletters het woord wie neerschreef, wie op het blanco bovenste blad van een stapeltje vellen waarmee ik mij tussen de straks af te ruimen ontbijtresten had genesteld. Nog bleef ik verder schrijven, calligrafeerde ben en... [Journal Brut].

+ tema (bij voorbeeld op fluit)

+ vogels

+ vogels

+ vogels

2. Sjlowski: ‘Kino als System des Denkens’. [1919]
Kozinsjew: ‘Nicht ohne Grund nannten wir uns selbst “Fabrik”: in der Benennung lag nicht nur die Faszination durch alles Industrielle, sondern auch der Haß gegenüber dem Geschwätz von “Schöpfung, “Inspiration”, “Heiliger Kunst”. Wir arbeiteten’.
Derrida: ‘La linéarité n'est pas la perte ou l'absence mais le refoulement de la pensée symbolique pluri-dimensionnelle’.

[p. 908]

1.	Die Bouts, wie was hij? Hoe heeft hij geschilderd?
2.	We moeten het vragen.
1.	Aan Bouts?
2.	Aan hem, aan onszelf.
1.	Er zijn de boeken, de schilderijen, de musea, de kerken...
2.	Het is niet genoeg. Ingaan tot Bouts is in de eerste plaats ingaan tot onszelf.
1.	Zonnegem.
2.	Linkebeek.
1.	Linkebeek
2.	Zonnegem.
1.	Ja, misschien heeft hij geschilderd zoals wij een film maken, vandaag.
2.	Over Bouts.
1.	Ik bedoel in opdracht.
2.	In opdracht, niet in opdracht, verkennend, explorerend, vragen stellend, antwoordend soms, bezonnen, bewogen, geometrisch, minder geometrisch, schouwend, onthullend, kleur denkend, lijn denkend, horizontaal, verticaal...
1.	Zoekend dus.
2.	Vindend.
1.	Wat vindend?
2.	Taal, bij voorbeeld.
1.	De taal van Bouts.
2.	De zijne, de onze.
1.	De onze, de zijne.

Aldus.

Onze ambities waren inderdaad niet gering. De Vlaamse Televisie had André Delvaux de opdracht toevertrouwd om ter gelegenheid van het Boutsjaar 1975 een herdenkingsfilm te maken. De opdracht werd niet zonder aarzelen geaccepteerd. Het was voor Delvaux van meetaf duidelijk, dat pas in het afwijken van de traditionele documentaire, een kans lag

[p. 909]

om de schilder Dieric Bouts op een zinvolle manier te benaderen en tegelijk een filmische prestatie te leveren die niet alleen voor de kijker, maar ook voor de makers een reële betekenis zou hebben.

Reeds in de eerste teksten die onze opdrachtgevers werden voorgelegd, stond het uitgestippeld: ‘Wat is een “schilder”? Wie is Dieric Bouts? We hebben handboeken tot onze beschikking, ook reproducties, en de schilderijen zelf in de kerken en de musea. We kunnen lezen en contempleren, maar toch blijft dit een oppervlakkige bezigheid. Is ingaan tot Dieric Bouts niet in de eerste plaats ingaan tot onszelf? M.a.w. willen we Bouts voor onze tijdgenoten zichtbaar maken, dan zullen we tevens iets van de eigen tijd, van onze persoonlijke creatieve impulsen moeten onthullen. Nog anders gezegd: Bouts is de aanleiding tot een filmische creatie, door een ploeg die met en over Bouts exploreert, zoekt, bouwt, spreekt, onthult. Dus geen didactische opstelling, geen “beschrijving”. Wat doorgegeven wordt is het zoekenzelf.’

1.	Wat vindend?
2.	Taal, bij voorbeeld.
1.	De taal van Bouts.
2.	De zijne, de onze.
1.	De onze, de zijne.

Haarlem	Haarlem
Leuven	Leuven
Linkebeek	Linkebeek
Zonnegem	Zonnegem

1.	Je zei in opdracht.
2.	In opdracht, niet in opdracht.
1.	Vergeet de opdracht.
2.	Het onderwerp.
1.	Het verhaal.
2.	De anekdote.
1.	De maat.
2.	De opgaaf, de termijn.
1.	De prijs.
2.	Zo zal de schilder in vrijheid schilderen.
1.	Zoeken.
2.	Kleur, vlak, volume.
1.	Zoals wij schrijven.

[p. 910]

2.	Vrij.
1.	Of een film maken.
2.	Vrij.
1.	Voel... luister...
2.	Proef.
1.	Kijk!
2.	Ja, kijk...
1.	Vrij.

Aldus.

Misschien heeft het zin, even te proberen om iets van de werkwijze die wij de maanden door, tijdens de verschillende stadia van de realisatie, gevolgd hebben, opnieuw te achterhalen.

De voorbereiding

Veel van de voorbereidende gesprekken hebben André Delvaux en ik al wandelend gevoerd. In Linkebeek, in Zonnegem, ons beider woonplaats, gelegen in streken die met hun golvend Brabants karakter dicht het land van Bouts - de heuvels rond Leuven - benaderen. [Wat niet mag doen veronderstellen, dat de landschappen in het werk van Bouts naar de natuur zouden geschilderd zijn: de streek waar hij leefde en werkte moge hem al eens geïnspireerd hebben, zijn landschappen blijven picturale constructies, gezien en gedacht in functie van de personages die het doek bevolken]. Andere, binnenskamers gevoerde gesprekken, werden voor een deel op band opgenomen, eventueel om er later elementen van te gebruiken - op de klankband bij voorbeeld - wat dan weer niet gebeurd is. Tijdens deze periode van stage penetratie [noch Delvaux noch ik zijn gespecialiseerde kunsthistorici], van kijken naar de panelen van Bouts, het inleven in zijn wereld, maar van zoeken ook naar affiniteiten met ons eigen werk [schrijven, films maken...], traden stilaan twee hoofdmotieven op de voorgrond: de belangrijkheid [waarop al gezinspeeld] van het landschap in het oeuvre van Bouts, en daarnaast de positie van de schilder als een typisch werker-in-opdracht.

De idee opdracht werd, dacht ik, al heel gauw een centrale idee in onze Boutsfilm. Van o.m. de beroemde opdracht door de Broederschap van het Allerheiligste Sacrament om een ‘Laatste Avondmaal’ te schilderen, zijn de authentieke stukken bewaard gebleven. Onze eigen BRT-opdracht hiermee parallel leggen was misschien een vermetele, maar toch ook voor de hand liggende acta. Want stonden we hier niet meteen, de eeuwen overbruggend, voor een parallelle problematiek: de kunstenaar die een welomschreven werk krijgt uit te voeren, zich daarbij aan welomschreven bepalingen heeft te houden en die niettemin, binnen de gegeven grenzen, zijn persoonlijkheid weet te bewaren, ja, haar zelfs weet te ont-

[p. 911]

plooien? En is nota bene niet juist de film, veel meer nog dan de andere artistieke disciplines, van huize uit aan de ‘opdracht’ gebonden?

Zie		Hoor
Haarlem		Haarlem
Leuven		Leuven
Linkebeek		Linkebeek
Zonnegem		Zonnegem
	Hoorzie
	Handen die
	bidden
	prijzen
	grijpen
	dreigen
	zalven
	zwijgen
	steun zoeken
	ontvangen
	bezweren
	zegenen
	vermanen
	geselen
	ontsluiten
	bespelen
	reiken
	waken
	wijzen
[inhoud]		[vorm]

HAND

Tussen hand en aangezicht
verrijst het lichaam als een
menselijke aanwezigheid

Bidden, wijzen, grijpen, troosten,
zegenen enz.: tien vingers,
of vijf paar lippen, of iets om
mee te articuleren

Tussen hand en aangezicht
ver[r]ijst het lichaam als een
verticale/horizontale/diagonaal

Ook ritme in de opstelling
Steun voor de compositie

Handen zijn bij voorbeeld
richtingaanwijzers

[p. 912]

 

Het gestolde gebaar is al[s]

 

een woord

 

 

 

Eventueel: ritmische montage

 

van variatie handen in

 

close up

 

Een hand schildert een hand

 

[tekent/filmt]

AANGEZICHT

[ogen, lippen]

Het aangezicht trekt zich
samen in de blik, het oog
schouwt naar binnen

Dit kijken: onbewogen en ingetogen
Christus zien / Christelijk zien

De adel van de gereserveerdheid,
de trilling van het
non-pathetische

Nog: de glaciale tragiek van
de zwijgzamen, de erudieten

Van lijn naar volume
Ovalen

‘Het ovaal en de rechthoek
zijn schilderachtiger dan de
cirkel en het vierkant’ [M.J.
Fiedländer]

Eventueel: geleidelijk van
èèn aangezicht naar meer
aangezichten, dan van kleine
groep naar massa [bvb.:
‘Aanhouding van Christus’]

Ook plooi van lippen

HAND

MOND

WOORD

‘Un art hautain et froid’

[J. Lassaigne]

RUG

[Gestalte]

De mens geplaatst in zijn
ruimtelijke context

De rug als het ware een invitatie,
een introductie tot de
diepte, de verten: d.i. aarde
èn hemel

Opstelling van verticalen
[stutten de lijst]
Rechte rekt zich langs de
rand

Horizontaal: Maria Magdalena
[in ‘Christus bij Simon
de Farizeeër’]

[p. 913]

 

Paradox [?]: uit onbeweeglijkheid

 

en stilte [en tederheid]

 

resulteren geladenheid

 

en huiver

 

 

 

Devotie en replieken van devotie,

 

eenzaamheid en replieken

 

van eenzaamheid

 

 

 

‘Er was een machtige omwenteling

 

nodig voor een

 

schilderde moed had, van de

 

menselijke figuur niets dan

 

de rug te laten zien’.

 

[M.J. Friedländer]

 

 

 

Torsen gerekt

‘Ses contemporains sont blasés sur les spectacles violents’

[Jacq. Baschet]

LANDSCHAP

[Ruimte]

Gebeuren krijgt/wordt een
wereld: een ruimtelijk tehuis
voor gemeenschap van mensen,
dit verbond van afstandelijke
enkelingen

[Ook in ‘Laatste Avondmaal’:
binnenruimte tevens ruimte
binnen
Middenas:

hand

hostie

woord]

In natuur: boom, afstandelijke
enkeling in de ruimte
[kwetsbare loodrechte]

Convexen en concaven van
horizon gedicteerd door
aanwezige lichamen, hun
houding en opstelling

Bouts' zoeken i.v.m. perspectief
verraadt aandacht
voor een constructie ‘en dehors
et au-delà des apparences’
[J. Lassaigne]

Van lijn naar vlak en vlek: van
koud naar warm
De aarde een mantel van
brokaat

Lucht, licht: pleinairisme,
luminositeit³

3 M.J. Friedländer:
a) ‘Veelvuldig is de functie van het licht. Het doet de natuurlijke kleuren stralen, in het uiterste geval echter vernietigt het, sterk of zwak, vorm zowel als kleur, kleurt het zelve, verguldt of verzilvert. De lichamen verschijnen drie-dimensioneel, doordat zij het licht niet doorlaten. Zo verhoogt het licht de illusie van het drie-dimensionele en daarmede maakt het de ruimte dieper. Tenslotte componeert het, daar het een gemeenschappelijke eigenschap van de wezens en de dingen is, dat zij door een en dezelfde bron van licht zichtbaar gemaakt en in zekere zin voortgebracht worden. De delen van een schilderij vormen als kinderen van het licht een gezin’. Vergelijk: Het licht als elementaire bouwstof in de film (structureert, dramatiseert, schept contrasten enz.].
b) ‘In Haarlem en Venetië, niet in Florence, kwam de landschapskunst tot bloei’.

[p. 914]

 

Doorkijk: stad, torens als

 

bomen / land, bomen als torens

 

 

 

Ruimte / tijd [seizoenen]

 

 

 

Nocturnes: het licht van de

 

nacht dooft het donker van

 

de dag

 

 

 

Ruimte / tijd [film, spatiotempor.]

‘Seine Gebilde klingen wie schwermütige Lieder’

[M.J. Friedländer]

MENSELIJK SAMENZIJN

[Menselijke eenzaamheid]

‘Dialogues d'âmes’

‘Bijbelse penetratie van personages
reeds protestants’
[Ch. Sterling]

‘Noordelijke en gotische
mens in al zijn kwetsbaarheid’
[id.]

Dit is mijn lichaam, dit is mijn
bloed

GEWELD
GRUWEL
DOOD

Menselijke solidariteit in
zwijgen, afzondering, hoofsheid,
onmacht

Mimische pudeur

Torsen buigen, neigen: naar
elkaar toe, van elkaar weg

‘... évoluent comme des personnages
d'un ballet très
lent’ [J. Lassaigne]

Rationele ordening, geometrie,
uiterlijke symmetrie⁴
Primaat van visie op naturalisme,
van techniek op pathos,
van organisatie op imitatie

VOORGROND
MIDDENPLAN
ACHTERGROND

Vogelperspectief [bvb. in
‘Marteldood van de H. Hyppolytus’]
= filmische parallel

Parti-pris van vorm-gezicht

EEN VAN U ZAL MIJ VERRADEN

 

 

OPDRACHT

 

 

Van techniek naar ontroering

 

 

vragen

zoeken

vinden

4 4. ‘De strenge symmetrie van de primitieve schildering voor de eredienst kwam overeen met de natuurlijke neiging, het belangrijkste accent in het midden te leggen en de middenas te verstevigen door het evenwicht van de zijdelingse delen. In het vleugelaltaar van het Noorden is dit systeem van de vorm in overeenstemming met de inhoud van de schildering. Symmetrie, voorzeker steeds minder streng geworden, bezielt in alle tijden het vormen... Wie de compositie, die veranderde, door de eeuwen heen nagaat, beleeft een strijd tegen geometrische wettelijkheid en de lange duur van deze strijd verraadt dat het schema, dat men wilde overwinnen, hardnekkig weerstand bood’ [M.J. Friedländer].

[p. 915]

De passie [taal] van het métier⁵

‘All feeling is in the brain’

[Josef von Sternberg]

CREATIVITEIT

‘L'artiste ne crée plus une oeuvre ou plusieurs oeuvres, il crée la création’ [Nicolas Schöffer]⁶

Bertold Brecht:

‘Es ist keinesweges so, als ob man, um vom Volk verstanden zu werden, ungewohnte Ausdruckweise vermeiden, nur gewohnte Standpunkte einnehmen müßte. Es ist nicht im Interesse des Volkes, seinen Gewohnheiten diktatorische Macht zuzusprechen’.

[^7.]

5 ‘Stipte levering, voldoen aan de overeengekomen bepalingen en soliede uitvoering werden vroeger van de schilder en de beeldhouwer geëist, de beloning was evenredig aan de werktijd. Dürer beroept zich, wanneer hij van een opdrachtgever in Frankfort een hoger honorarium verlangt, niet op zijn naam of de voortreffelijkheid van zijn prestatie als kunstenaar, maar op onverwacht groot tijdverlies en op de hoge kosten van de gebruikte verfstoffen.’ [M.J. Fr.].

6 Deze uitspraak hoeft absoluut niet in contradictie te zijn met het citaat van Kozinsjew in voetnoot 2.

7. Claude Simon:
a] ‘Vous savez bien, comme moi, qu'écrire c'est une sorte de travail de taupe et que l'écrivain se trouve à peu près dans la situation d'un artisan qui ferait des ouvrages de cuivre repoussé [ou martellé] sans jamais pouvoir regarder le côté “face” de son oeuvre. Je ne peux donc que me contenter de souhaiter que la mienne prenne place dans l'histoire, et elle n'y prendra place que si elle relève de la dimension de l'art, c'est-à-dire dans la mesure où elle aura apporté des formes neuves participant de et à l'incessante transformation du monde’ [cursief I.M.].
b] ‘Vous me demandez encore: “Comment est-ce de s'engager dans ce travail, de s'y maintenir, de découvrir mot après mot, de construire cette recherche...?” Je crois, avec tout ce que je viens de dire vous avoir répondu: c'est proprement fascinant. Susciter, contrôler, relancer ce jeu, ou si vous préférez cet extraordinaire processus qui fait que, parti avec un vague projet, on voit peu à peu se faire au fur et à mesure de l'écriture “autre chose” [non que cela se fasse tout seul, est-il besoin de le préciser?], et que cet “autre chose” soit finalement, du moins en ce qui me concerne, beaucoup mieux que le projet initial, cela n'a pas fini de m'émerveiller.’

[p. 916]

Aldus.

Deze concrete punten-van-overeenkomst hebben onze ambitie voor het experiment zeker aangescherpt. Doel werd: ons binnen de gestelde Bouts-opdracht maar verder los van alle conventie, vrij scheppend, het medium hanterend als een onuitputtelijk instrument, taai-creatief uitleven.

Bouts notre contemporain! Er zijn zeker nog andere groten uit het verleden vanuit die optiek benaderd geworden, maar dan niet, dacht ik, als ‘gelijke’ in een actueel creatief proces. Het is dan ook niet toevallig, dat bij de aanvang van de film stuksgewijs de geschreven zin op het doek wordt gevormd: ‘Wie/ben/[ik]’, verwijzend niet alleen naar het getuigenis van Carel van Mander: ‘Ik heb niet kunnen ontdekken bij wie hij [Bouts] in de leer is geweest’, maar tevens naar de identieke, als een stameling neergeschreven zin waarmee ik bijna 20 jaar geleden de tekst ‘Journal Brut/Ikjes sprokkelen’ opende. Nog hoor ik André Delvaux herhalen: ‘OEuvre naast oeuvre leggen, dat moeten we doen, zelfs al komt het over als pretentieus’. [En ineens herinner ik mij weer onze eerste ontmoeting in het kleine Italiaanse restaurant bij de Naamse Poort. André vindt nauwelijks een plaats om z'n exemplaar van mijn boek ‘Orchis Militaris’ neer te leggen, een exemplaar waarvan de bladzijden die ik zo te zien krijg overvloedig met strepen en uitroeptekens zijn bewerkt. Zelden zag ik een bedrukte pagina derwijze met pen en inkt te lijf gegaan, zelden ook hoorde ik een creatieve tekst zo creatief opnieuw schrijven.] Bladzijden hebben we dan nog volgemaakt: over de aangezichten bij Bouts, de ogen, de baarden, over de handen, vooral de handen; en over de ruimte bij Bouts, de landschappen, de steden op de achtergrond, de torens, de zon die ondergaat, een eenzame boom getekend tegen de hemel; over het geweld bij Bouts, de stilte en het verraad. De kus van het verraad, die zit als een punt uit de doornen kroon diep in de film gedreven, zoveel is zeker.

[^8.]

In mijn stad is het iedere zaterdag marktdag, het hele jaar door.⁺ Dan staan de tenten opgesteld op het plein voor het stadhuis. Het stadhuis dateert uit de achttiende eeuw, of uit de negentiende eeuw, dat kan ook.

8. Ready-made: fragmenten uit het boek ‘Orchis Militaris’.

+ Leuven marktdag flitsen

[p. 917]

In mijn stad is het iedere woensdag marktdag, het hele jaar door. Dan staan de tenten opgesteld op het plein voor het stadhuis. Het stadhuis dateert uit de zeventiende eeuw, of misschien uit de achttiende eeuw, ik ben er niet zo zeker van.

In de tenten liggen de waren uitgestald. De marktkramers roepen en prijzen hun waren aan, en de vrouwen van de marktkramers roepen ook. In alle tenten wordt er geroepen.

Ze roepen: kies maar uit mensen. / Ze roepen: hier vind je de beste waar. / Ze roepen: nergens in het westen vind je zo'n waar. / Ze roepen: nergens in het oosten vind je zo'n waar.

's Zondags is het geen marktdag, bij ons niet.

In onze stad is het 's zondags kerkdag.

Na de dienst vormen de mensen groepjes op het plein voor de kerk.⁺ De meisjes dragen kleurige jurken. De jongens lachen naar de meisjes. De ouders nemen de meisjes mee naar huis. Thuis is er koekebrood.

- Heinke, kende goa Louis Broeckaert?

- Nieë.

- En Eli?

- Oek niete.

Met honderden komen ze afgezakt uit de omliggende dorpen.⁺ Ze komen aangereden op hun fietsen, of ze komen met de auto, of met de trein, te voet ook. Ze kuieren door de straatjes, langs het begijnhof, langs het water van de rivier. De gevels staan weerspiegeld in het water. Achter de

+ Bouts figuren flarden

+ straatje gevels twee

[p. 918]

gevels en achter de rivier ligt het land, groen, geel, purper. Soms is het land wit, in de winter wanneer er sneeuw ligt.

Onze stad is geen grote stad. / Onze stad is een kleine stad. / Het is een beroemde stad. Er staat over te lezen in de boeken.

Die dag gedenkt onze stad haar doden. / Haar doden uit de eerste oorlog. / Onze doden uit de tweede oorlog. / Haar doden uit de derde oorlog. / Onze doden uit de vierde oorlog.

Een man beklimt het podium en spreekt het volk toe dat op het plein is verzameld.⁺ Zijn stem galmt over de hoofden. De mensen luisteren aandachtig. Ze vinden dat hij mooie woorden kent. Ze fluisteren onder elkaar: die man kent mooie woorden.

Hij roept: nergens in het oosten vind je zulke doden. / Hij roept: nergens in het westen vind je zulke doden. / Hij roept: de hemel zij ons genadig om zulke doden. / De hemel zij geprezen, roept hij.

De meisjes dragen kleurige jurken.

De jongens lachen naar de meisjes.

De ouders nemen de meisjes mee naar huis.⁺

Thuis is er koekebrood.

Aldus.

De opnamen

Wanneer de opnamen beginnen [we schrijven september 1974], ontstaat stilaan een ploeg. Uiteraard een bescheiden ploeg, maar een die bereid is de recherche nu ook op het technische vlak door te voeren. Meer dan ooit is Delvaux uit op perfectie: objectieven, filters, de opzoekingen in verband met de kleur van cameraman Charlie van Damme worden aangewend om in de natuur door te dringen, om in cinematografische termen en dit wil dus zeggen in vorm, de natuur vast te leggen, te bedwingen, te overmeesteren als het ware. De natuur als materie ook. Dan glijdt de camera rakelings langs een gevel, over een grafsteen, de bast van een boom. En legt

+ verf baksteen kleur

+ licht wolkje god

[p. 919]

nerven bloot, rimpels, eeuwen die verweerd zijn tot abstractie. Zo wordt materiaal vergaard voor straks. Daarbij komen de landschappen rond Linkebeek en Zonnegem, maar Leuven vooral, Park Heverlee, verten, mist, ruimte. En te Leuven ook de straatjes uit de volksbuurten, zoals André later ook de anonieme stemmen, pratend in het Leuvens dialect, toevallig gehoord en meegedragen, tot een ontroerende eenheid zal mengen met de andere geluiden van de klankband. Op een dag wordt gedraaid tijdens de markturen: mensen tussen mensen die opstappen dwars door hun eenzaamheid, Boutsmensen, heel duidelijk.

De meisjes dragen kleurige jurken.
De jongens lachen naar de meisjes.
De ouders nemen de meisjes mee naar huis.
Thuis is er koekebrood.

Voor die het hebben meegemaakt, zal de herinnering aan de reconstructie van ‘Het Laatste Avondmaal’ wel het onvergetelijkst blijven. In een van de zalen van het Jubelpark te Brussel is een decor opgetrokken: precies de gotische ruimte zoals die staat geschilderd op Bouts’ Avondmaal. Een groep acteurs zit rond de bijna vierkante tafel geschaard. En ineens wordt het probleem van Delvaux’ mise-en-scène identiek aan het probleem van Bouts in verband met het perspectief. Of omgekeerd. Hoe kunnen die vijftien personages in èèn beeld samengebracht worden, zó samengebracht dat geen enkele figuur door een andere gehinderd wordt? Blijft de camera op normale ooghoogte en begint hij bij voorbeeld de linkse helft van de ruimte af te tasten, dan schuift de figuur van Judas onvermijdelijk als een scherm binnen het blikveld. Rukken we meer naar het midden op, dan zijn het Judas en Filippus die het gezicht op de achtergrond verbergen. Steeds zal, bij verder evolueren rond de tafel, het oog op een obstakel stuiten en een of meerdere personages zullen verborgen blijven. Pas wanneer de camera in de hoogte gaat [ongeveer 2.50 m boven de grond] ontdek je dat alle personages zichtbaar worden. Dan ook besef je waar precies het vluchtpunt ligt, nl. veel hoger dan het normale gezichtspunt. Wanneer nu de camera ook nog naar het spiegelmidden van de kamer evolu-

[p. 920]

eert, dan zit, aldus merken we, de figuur van Christus in het geometrische middenpunt. Breedte- en hoogte-as snijden elkaar juist op de plaats waar zich de hand bevindt. Dit is mijn lichaam. Niet Judas maar de eucharistie staat hier centraal.

Ik zit, als apostel tussen de apostelen, mee rond de tafel geschaard. Rechts van mij de dichter Patrick Conrad als Johannes. Wat verderop links de componist Frédéric Devreese en ergens achter mij Paul Louyet [co-producteur], Jos Opdebeeck [BRT]. Vóór mij het voorname drietal: François Beukelaers [hij zal later nog fragmenten van mijn tekst lezen], de Zwitserse acteur Jean-Luc Bideau en tussen hen in Roger van Hool als Judas, een mooie Judas. Mathieu Carrière is een Christus die Bouts-zelf tot model zou hebben gekozen. Hij is van huize uit Duitser en spreekt voor de gelegenheid zijn moedertaal:

Einer von Euch wird mich verraten!

‘Probeer Nederlands’, zegt Roger van Hool, ‘verraden, man, verraden’. Delvaux gunt de technicus van de klankopname geen ogenblik rust. Alles wordt vastgelegd, gesprekken, flarden van gesprekken, in het Frans, in het Nederlands. Wàt bruikbaar is zal later worden uitgemaakt bij de montage.

ALLE MATERIAAL IS MATERIAAL VOOR MANIPULATIE

Vuur en gensters spuiten op uit de grond.⁺ Fonteinen kan je wel zeggen. En vlammen zo hoog als kerktorens. Rode kerktorens, witte kerktorens, slanke torens, stompe torens. Torens die opschieten en neerslaan. Ik voel het schokken van de aarde tegen mijn buik.

Ze hebben de kelders verlaten.⁺ De bunkers hebben ze verlaten. Ze hebben de paviljoenen en de vrachtwagens verlaten. Ze zijn van de bedden en de berries opgerezen en ze trekken roepend door de tuin. Ze verdwijnen door de poort. Door de poort komen weer nieuwen roepend de tuin in. Ze zwermen uit over de paden, over de perken. Ze vertrappen de bloemen.

Ze roepen de woorden die kinderen roepen.⁺ Ze roepen vader, ze roepen moeder, ze roepen meisje, ze roepen jongen, ze

+ Monsterdier aan voeten H. Bernardus

+ Monsterdier aan voeten H. Hieronymus

+ ‘De val der Verdoemden’: monsters verdoemden val

[p. 921]

roepen ai, ze roepen help, ze roepen Jezus. Ze roepen de woorden die kinderen roepen.

Haast zijn de bomen aan mijn oog onttrokken. I Haast is de stad aan mijn oog onttrokken. I Voor mijn oog zijn alle kruisen gedoofd en alle torens neergehaald.

Nu voert de wind de woorden aan uit de stad.⁺ De rook prikkelt mijn huid, hij prikkelt mijn keel, hij brandt in mijn ogen. Hij ligt als een hete zwarte mist over de aarde. De aarde schudt en dreunt. Nu voeren de wind en de rook de woorden aan over het land.

Van overal uit het donker drijven de woorden aan. / Vader. / Moeder. / Meisje. / Jongen. / Ai. / Help. / Jezus. / Zo wordt er geroepen. / Daarbuiten in de tuin. / Daarbinnen in de rook. / Verderop in de stad. / Ginds vooraan bij de bomen. / Tussen de explosies de rode woorden die kinderen roepen. Over het land de zwarte woorden die kinderen roepen.

Hij hoorde hoe van voor tot achter de tuin met hun woorden was gevuld.⁺ En hoe ze met honderden waren uitgezwermd over de paden en de perken zag hij, de lichamen rood en rondom de paviljoenen met rood overgoten, maar reeds was hij opgenomen tussen de rijen mannen en vrouwen die opdrongen in de richting van de poort, de armen voor zich uit gestrekt en de ogen wijd gesperd, de woorden aldoor op de lippen:

Het kind, riep hij.
Ai, riep hij.
Help, riep hij.
Jezus, riep hij.

+ val

+ val

[p. 922]

Aldus.

De montage

Het is al bij al een indrukwekkend resultaat: kilometers pellicule, meer dan tien uur klank. De film mag de dertig minuten niet overschrijden! In de montagekamer worden de beelden geknipt en op fiche gebracht. Ieder beeld wordt een fiche, uit het manipuleren van de fiches ontstaan langzamerhand zinnen, beeld-zinnen, ontstaat een grammatica, een taal. Met monteur Jean Reznikow bouwt André Delvaux aldus zijn cinematografisch universum op.

Ook het klankmateriaal wordt op identieke wijze gehanteerd. Er is de muziek, er zijn de stemmen of geluiden uit Leuven en Linkebeek, uit Italië, uit Ethiopië en Indonesië^9.. De muziek gecomponeerd door Fréderic Devreese wordt gebruikt als klank, en omgekeerd: alle klank wordt tot muziek. En dan zijn er de teksten. Maar ook de stemmen die ze spreken zijn klankmateriaal geworden, elementen voor associatie, openingen naar een andere ruimte, het zoveelste creatief surplus.

Naarmate onder de montage^10. de film meer film wordt, wordt Bouts meer Bouts. Nogeens voltrekt zich het wonder. Opnieuw lees ik de overweging die André Delvaux neerschreef,

9. Zo wordt een land een ander land, een landschap een ander landschap, een westen oosters, een oosten westers.

10. a) ‘Die Einstellung als Element der Montage und die Montage als Zusammenfügen dieser Elemente: das ist ein höchst gefährliches Verfahren einer Analyse, wo das Verstehen irgendeines Prozesses im Ganzen [der Zusammenhang der Einstellungen - die Montage] lediglich über äußeren Anzeichen seines Ablaufs gegeben wird [ein Stück wird ans andere geklebt]... Die Einstellung ist jedoch keineswegs ein Element der Montage, sie ist eine Montagezelle... Wodurch nun sind Montage und folglich ihr Embryo gekennzeichnet? Durch Kollision. Durch den Konflikt von zwei nebeneinander stehenden Stücken’. [Sergei Eisenstein].
b] ‘II est vrai qu'à côté du montage Eisenstein admettait, dans certains de ses écrits, la notion de ‘composition’, plus large et plus souple. Mais combien d'autres passages où le montage est donné comme le tout de la création filmique! Eisenstein a bien souvent décrit le cinéma comme une langue, et la création filmique comme une pure manipulation syntagmatique. Le morcellement impitoyable des spectacles en fragments, l'agencement de ces fragments en des sortes de syntagmes d'où est censée jaillir on ne sait quelle lumière [baptisée ‘point de vue idéologique'], la croyance en des ‘procédés' pseudo-linguistiques, autant de points sur lesquels Eisenstein, dans ses écrits, n'a guère varié’ [Christian Metz].
c] ‘La théorie du cinéma marque un temps de retard par rapport à celle de la littérature et semble pour l'heure n'en être qu'aux ouvertures de questions défrichantes, préalables à la percée, au frayage du commencement théorique. En effet, quels que soient les lieux d'où est appelée une théorie du cinéma - sémiologie chez Ch. Metz, sémanalyse de Kristeva, critique cinématographique comme les Cahiers du Cinéma et Cinéthique -, partout est reconnue son intégrité: l'entame théorique n'a pas eu lieu, nous n'en sommes qu'aux approches du seuil du théorique’ [Raymonde Hebraud, 1974].

[p. 923]

lang voor wij aan de realisatie van het project toe waren: ‘Deze film is noch een lange, noch een korte film. Het is een essay begaan met de esthetische schepping, de overweging van een filmregisseur en een schrijver van vandaag over een schilder van gister, broederlijk verenigd [zelfs wanneer zij in het welslagen niet te vergelijken zijn] in het zoeken van de expressie. Samen ontdekken zij, afgezien van de tijd die hen scheidt en het zo kleine verschil tussen leven en dood, dat eik oeuvre dezelfde vragen stelt en dezelfde recherche vergt. Immers, altijd wil men wezenlijke dingen over het leven zeggen of tonen en gebruikt men daarbij vormen [voortgesproten uit de geest: de woorden; ontstaan uit de natuur der dingen: beelden en klanken]... Het is deze meditatie die wij ondernemen en, na dertig minuten, beëindigen. Het is voldoende om dit te zeggen’.

De aanhouding van Christus, De marteldood van de Heilige Erasmus, De Kruisiging, De Heilige Maagd en Kind, De Maagd met Kind en de Heilige Petrus, Het Laatste Avondmaal, De afneming van het Kruis, Abraham en Melchisedech, De oogst van het manna in de woestijn, Elias in de woestijn gevoed door de engel, Het Joods Paasfeest, Christus Salvator Mundi, Christus met de doornen kroon, Imago Salvatoris Coronati, Christus bij Simon de Farizeeër, De marteldood van de Heilige Hippolytus, Golgotha, Het portret van een man, De Heilige Johannes de Doper, De Heilige Barbara, De Heilige Catharina, De Heilige Christoffel, De Heilige Bernardus, De Heilige Hieronymus, De gerechtigheid van Otto, De verrijzenis, De aanbidding der Koningen, Tenhemelopneming van de Gelukzaligen, De graflegging, Mater Dolorosa, Moeder van Smarten, De val der Verdoemden, De Kroning van de Heilige Maagd.....

Carel van Mander: ‘Het Schilder-boek’, 1604:
‘Ik heb niet kunnen ontdekken bij wie hij in de leer is geweest. Hij heeft te Haarlem gewoond in de Kruisstraat niet ver van het Weeshuis, in een kleine woning met een ouderwets geveltje, versierd met enige gebeeldhouwde koppen. Maar het blijkt dat hij ook te Leuven in Brabant gewoond heeft, want ik heb te Leiden een stuk met twee deuren van hem gezien: op het middendeel was het hoofd van de Zaligmaker, op de ene deur dat van de heilige Petrus, op de andere dat van de heilige Paulus geschilderd. Er onder stond met gouden letters in het

[p. 924]

Latijn geschreven: “In duizend vierhonderd twee en zestig na Christus” geboorte heeft Dirk, die te Haarlem werd geboren, mij te Leuven gemaakt. De eeuwige rust moge hem geworden’. Deze koppen zijn ongeveer levensgroot en voor die tijd heel uitnemend en keurig geschilderd met mooi haar en baarden... [Het] is al wat ik van zijn werk kan aanwijzen; maar het is toch genoeg om aan te tonen hoe een uitnemend meester Dirk is geweest en in welke tijd hij geleefd en zulk een graad van volkomenheid in zijn werken bereikt heeft.

Het was een aantal jaren voor de geboorte van Dürer.

Zijn manier van werken verschilt echter zeer van de moderne, kantige, weinig fraaie wijze van schilderen’.

Haarlem
Leuven
Linkebeek
Zonnegem

P.S. Namen zijn uitspreekbaar: Linkebeek, Zonnegem. Namen zijn niet uitspreekbaar, nooit meer: Auschwitz, Buchenwald. De namen die niet uitspreekbaar zijn, nooit meer, liggen mede, voor altijd, verborgen achter de namen die uitspreekbaar zijn.

Ses contemporains sont blasés sur les spectacles violents...

Ivo MICHIELS