Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 27

[p. 303]

Reflex
Schrijf eens een vers

Sedert een paar jaar zit ik, al zij het met een glimlach, te dubben bij een uitspraak van een zekere Denis Roche die voorkomt in zijn essay ‘Théorie d'ensemble’: ‘La poésie est inadmissible; d'ailleurs, elle n'existe pas’.

‘Poëzie is onaanvaardbaar, ze bestaat trouwens niet’.

Is het dan een zoveelste illuzie die ons bijvoorbeeld bij elkaar brengt als we het 25-jarig bestaan van de ‘Middagen’ vieren, middagen waaraan Sara Huysmans en haar nog altijd niet wankele staf medewerkers zoveel geestdrift of moeite hebben besteed; middagen waar duizenden belangstellenden, van puber tot derde leeftijd, op verschenen, spontaan of in leiband-verband? Zonder de tweehonderd poëtologen en -grafen te vergeten, hetzij ze alleen met zichzelf optraden of geflankeerd door een vertolker die hun toespraak redde, illustreerde of verknoeide.

Poëzie bestaat inderdaad niet op zichzelf. Ze behoort niet tot de nu meer dan honderd ontdekte elementen, van zuurstof tot plutonium en verder. Ze is niet af te zonderen, zelfs niet als virus, ze is niet te meten, niet te wegen, niet tastbaar, valt buiten het konkreet olfaktieve, visuele, auditieve, gustatieve.

Ze ontsnapt aan de archeologen en aan de computer en evenmin als engelen werd ze door kosmonauten buiten onze dampkring op de vleugels getikt.

Niet alles wat wij een naam gegeven hebben heeft zich inderdaad aan ons veropenbaard. Geen enkel woord dekt zijn lading.

Misschien is poëzie precies de charme van het geheime overschot dat woorden niet kunnen onthullen. Zoals ‘la plus belle musique est celle qui se rapproche du silence’, is de mooiste poëzie die welke het vermag het zinloze van de woorden te benaderen. Het benaderen zelf is niet de poëzie, het benaderen is het gedicht. Want er bestaan gedichten.

Met poëzie voor sommigen, zonder voor anderen. Elk gedicht is waard wat de lezer, de toehoorder, op het moment van de ontmoeting waard is. Hun osmose is betrekkelijk, wisselvallig, wispelturig. Bitter weinig things of beauty zijn een joy for ever en voor iedereen.

Hoewel ik persoonlijk reeds lang het wonderbare heb verzaakt, laat ik mij nog altijd regelmatig vangen door de verrassing die mij vervult in oude en nieuwere gedichten. De nuchtere man in mij grinnikt mee met Raymond Queneau, Cees Buddingh en Paul Snoek, wanneer ze gedichten karikaturizeren, er gedrichten-gedrochten van maken. Maar dezelfde cynikus wordt kinderlijk ontroerd als hij vaststelt dat deze dichters, want zij zijn het, met antipoëtische bedoelingen, zij het vermeend, onvermijdelijk, automatisch, onafwendbare poëzie voortbrengen. Het schijnt wel een onontkoombare wet te zijn: hoe droger de stok, hoe meer rozen; hoe gekker de zotskap, te vochtiger de ogen. Poëzie ontstaat derhalve zowel uit de gekheid der wijzen, als uit de wijsheid der gekken. Zij is zowel de leugen van de waarheid, als de waarheid van de leugen.

Maar ik begin ietwat te spekulatief te worden. Met een pirouette à la Clemenceau, die zei dat de oorlog een te ernstige zaak is om haar aan militairen toe te vertrouwen, daal ik weer op deze plankenvloer: ‘Poëzie, dit betekent, het verwekken van poëzie, is een te onmisbare zaak voor velen

[p. 304]

van ons geworden, om het voortbrengen ervan over te laten aan tamme burgers’. Ik bedoel zelfs tam als ze schrijven.

Het is een belediging voor de ware dichters de vraag te stellen hoe de dichtkunst het vandaag maakt. Aangezien zij een rezultante van het onuitroeibare woord en geen te hanteren produkt is, stelt zij het even goed als in het paradijs, toen Eva en Adam met adem-klank mentaal asiel zochten in beelden en begrippen. De spanning om met woorden extra-betekenis te suggereren moge anders gekonditioneerd worden - is dit werkelijk zo? -, ze blijft een onvermijdelijk eeuwig spel.

Of onze tijd een goed seizoen is om mee te spelen is een even retorische vraag. Er wordt nog evenveel poëzie gedistilleerd als vroeger, er lopen nog evenveel zachte of wilde medeplichtigen met de dichters rond als in andere eeuwen.

Hoe meer verbruik van decibels, hoe meer verlangen naar eenzaamheid, hoe meer gebaren, hoe meer dromen, hoe wetenschappelijker een periode, hoe meer romantieken.

De enige ernstige vraag die mag gesteld worden luidt: is de verpakking, het omhulsel, het lichamelijk gedicht met al zijn vatbaarheden en imponderabilia nog geschikt om vandaag een maximum van lezers en toehoorders te behouden en aan te trekken? Of met simpeler woorden: is de poëzie die vandaag wordt geschreven even toegankelijk voor de hedendaagse mens als poëzie in het verleden voor vorige generaties?

En als dit niet het geval is, wat belet de kongruentie dichter-lezer? Of is het eerder zo dat voor tijdgenoten de wijze van dichten en wijze van meelezen altijd tot een evenredigheid leiden, een vaste verhouding blijven? Zulke bedding, zulke oevers? En kan dit soms bewezen worden door het feit dat gedichten van ouderen en doden de moderne generatie niet voldoende schijnen te boeien, - ik zeg schijnen te boeien? Dat alleen waarde blijft behouden waarin het ‘nieuwe’ aangekondigd werd, waardoor het mogelijk werd gemaakt?

Onze wereldbevolking bestaat niet uit een aparte groep gestolde grijsaards, een aparte groep zogezegde volwassenen, een aparte groep efeben. De drie vloeien in elkaar over, zowel bronnewaarts als zeewaarts. Ze vullen elkaar aan met hun ervaring, hun bezinning, hun avontuur. Dichters en lezers van elke generatie doen hetzelfde. De humane kern blijft bij allen analoog, de fysische konstitutie is nog altijd die van het kwaternaire tijdvak. De natuur die ons allen heeft omringd en gekonditioneerd, gehoorzaamt nog steeds aan dezelfde wetten. Wat zich wijzigt is onze bewuster of modieuzer opstelling tegenover het bestaan.

Hoe gedraagt zich de vandaagse mens tegenover de poëzie, tegenover wat wij erbarmelijk noemen de letterkunde?

De geschiedenis, lees ik in het essay van Maurice-Jean Lefebvre, ‘Structure du discours de la poésie et du récit’, - als ze zich niet vergist, voegen wij eraan toe -, houdt voor dat eerst de kunst de natuur heeft nagevolgd, dat nadien de wereld van de natuur en die van de kunst essentieel van elkaar gingen verschillen. ‘De natuur is immers niet het resultaat van een menselijke intentie; zij schijnt alleen mooi, betekenisvol, ontroerend als we op haar dergelijke intentie projekteren, d.w.z. wanneer wij haar als een kunstwerk beschouwen’. De natuur blijft zich zelf gevoelloos trouw, ‘de kunst is altijd in beweging, zoekt steeds een andere vormgeving. De natuur tracht nooit aan zich zelf te ontsnappen, de mens wel’.

Hoe heeft hij dit vermocht via de poëzie? Van gisteren tot vandaag. Geen profetieën voor morgen. Toen aan de Franse

[p. 305]

filosoof Henri Bergson de vraag werd gesteld antwoordde hij: als ik wist wat voor kunst we morgen zullen krijgen, dan zou ik er dadelijk maken. Misschien zijn enkelen al bezig zonder het te weten.

Eerste opvatting dus: kunst stelt de uiterlijke wereld voor.

Aan haar gestalte voegt de artiest iets toe, hij ziet ze via zijn temperament. Dit houdt in dat hij positie kiest met een niet beperkte schaal reakties. De verpakking, het woord, bezit slechts een ‘transmissiewaarde’. De poëzie, mocht ze ontstaan, ankert dan in de persoonlijkheid van de vizie en in de passende uitdrukking. Anders gezegd: ‘het woord mimeert zijn inhoud’. Dit was het klassiek ideaal, zelfs het romantische, dat over zeer veel natuur schreef en dit passioneler en opener deed.

In de tweede helft van de 19e eeuw breekt de mening door dat kunst, dat poëzie hun wezen niet zozeer vinden in keuze van onderwerp en oorspronkelijkheid maar louter in de expressiemiddelen zelf. De schilder, de komponist, de dichter vinden een nieuwe kode uit, waarin, ik heb het over de dichters, de gebruikelijke woorden een ‘teken’ worden dat iets anders zou moeten betekenen dan hun woordenboekzin.

Ook de regelmatige versmaten vallen weg, het ritme wordt soeverein, een vaste vorm ontploft tot vormkrijgende vormeloosheid. Met het gevolg dat de elementen van de geloste betekenis naar allen kanten uit kunnen, omdat ze door de rede, door de ervaring nog niet als vast herkenbaar werden vastgelegd, wat zeg ik, achterhaald. Bij de pseudo-dichters is geen grens meer te trekken tussen wat opnieuw bruikbaar werd ontzind en onzin.

Laatste vraag, reeds door velen gesteld die de mens met de hele kosmos willen verzoenen: is de opvatting van poëzie die aanwezig is in de gangbare betekenis van het woord, - de klassiek-romantische dus -, werkelijk onverzoenbaar met die welke alleen zou voortspruiten uit het woordwezen zelf?

Homeros beweert dat elk ding twee namen heeft; de goden gebruiken de ware, de mensen de verbasterde door de werkelijkheid. Nu is het echter zo dat die twee namen voor ons dezelfde spelling hebben. Dichters zijn allesbehalve goden maar ze koesteren, bij wijze van spreken, een droom: in hun ontaard en ontwaard woord de zin van het ‘goddelijke’ binnen te zingen. Nuchter betekent dit dat een meedelende zin over een regenvlaag of een doodsbericht niet steeds voldoende is om in ons zelf en binnen anderen een van existentie vervulde echo te verwekken.

De godentaal bestaat niet, een oerspraak evenmin. Alle talen ter wereld, zelfs de oudste, zijn een glas zeewater na een storm; zelfs zonder herkenbare oerstof. Maar Mallarmé wist iets meer: onze talen mangelt het aan ‘het supreme’, de diversiteit van de vele talen op aarde belet ons ‘met een uniek geslagen woord de waarheid te zeggen’. Maar voor de dichters reikt hij deze troostvolle uitspraak: ‘were er niet het vers’.

Het vers, niets minder of meer dan ons ‘heimwee’ naar de oerspraak.

De verzoenbaarheid tussen oud en nieuw is niet te zoeken in het woord, ook niet in het gedicht. We zitten opnieuw verstrikt in het woord, zowel in het aantal als in zijn maar al te goedkoop ondersteld autonome mogelijkheid. We weten zelfs niet meer wat een gedicht is, - een eiland van gedistilleerd proza en niet een typografische zandplaat die bij tweede lektuur weer onder water verdwijnt en uit elkaar spoelt,

[p. 306]

verdwenen, vergeten. In elk gedicht moet minstens één vers aanwezig zijn. Wat voorafgaat of volgt weze liefst antipoëzie, pel en vlees om de pit. Een gedicht mag ook louter uit één vers bestaan, ik zeg niet één versregel. Is poëzie: alleen wat we bewaren, wat jaren nadien ons nog even fris en vergroeid vervult. Raadpleeg vooral uw oor als ge twijfelt wat een vers is. Wij paraziteren te veel op onze ogen om ‘het’ van hen te vernemen.

Laten we dus opnieuw een vers leren schrijven, gedragen op een ritme, gezongen in zijn klanken, verhelderd in zijn beeld, zich betekenend in een zin die al deze elementen bezweert tot overdrachtelijke harmonie.

Karel JONCKHEERE