Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 26

Manifest

De obsessie die onder linkse intellectuelen, veelal uit de bourgeoisie afkomstig, nog steeds algemeen leeft, is de arbeiders ‘niet te kunnen bereiken’, ‘vast te zitten aan de bourgeois-afkomst’ etc. Een obsessie die vaak wel degelijk echt is, een werkelijk probleem vormt voor velen, en [mede daardoor] in tal van kunstwerken het centrale thema vormt. Standaardvoorbeeld natuurlijk Bertolucci's film Prima della revoluzione. Een obsessie die op zichzelf begrijpelijk is; niet alleen omdat men inderdaad gevormd is door allerlei normenstelsels die eigen zijn aan een sociale klasse, maar vooral omdat men als intellectueel dan ook nog op een terrein bezig is, dat van de cultuur [per definitie: de bourgeois-cultuur], waarvoor onder de arbeiders weinig belangstelling bestaat. Men zit op een elite-eilandje en kan er niet afkomen, of: de anderen komen er niet óp. Een obsessie echter ook die zo langzamerhand maar eens naar het rijk der fabelen moet worden verwezen. Een fabel was het in feite altijd, omdat het mogelijk bleek rol en taken van de linkse intellectueel in de arbeidersbeweging duidelijk te omschrijven, maar daar komt bij dat het die intellectueel momenteel zelfs màkkelijker gemaakt wordt aansluiting te vinden: de polarisatie in onze maatschappij neemt immers zodanig toe, en in zo'n snel tempo, dat ook de intellectueel bezig is te ‘proletariseren’.

Een eerste voorwaarde voor de linkse intellectueel om aansluiting te vinden bij de arbeidersbeweging is, uiteraard, dat hij zich daadwerkelijk aansluit, d.w.z. dat hij in concreto in de dagelijkse politieke en sociale activiteiten van de arbeidersbeweging, d.w.z. de socialistische of communistische partij, meedoet. Een tweede voorwaarde is dan, dat hij zijn eilandsituatie wat anders gaat bezien: niet als een esoterisch gebied dat superieur is aan zijn omgeving, maar doodgewoon als ‘een’ gebied, waarop hij toevallig beroepshalve deskundig is. Klassebewuste arbeiders zijn veelal deskundig op andere terreinen, waar de linkse intellectueel geen snars van weet. Er is geen enkele reden om ‘niveau-verschillen’ aan te brengen tussen de verschillende gebieden.

Zoals de linkse intellectueel de arbeider wel het een en ander zal kunnen leren op cultureel gebied, zo zal de arbeider de

[p. 202]

intellectueel aardig wat kunnen bijbrengen op het gebied van bijv. het werk in de bedrijven of de vakbond. Gezien de stunteligheid waarmee het vaak in typisch intellectuele vakbonden toegaat, is dat laatste wel nodig ook!

Naast deze voorwaarden, en duidelijk in nauwe samenhang ermee!, zijn er voor de linkse intellectueel, gezien zijn beroepscategorie, binnen de arbeidersbeweging enkele duidelijk omschreven taken te noemen; daarbij uitgaande van de situatie zoals die op dit moment nog is, nl. dat er een ‘cultuur’ bestaat, d.i. de cultuur van de kapitalistische maatschappij, die daardoor bepaald wordt èn t.o.v. die maatschappij affirmatief werkt. Een cultuur die bovendien, overeenkomstig ons maatschappijbeeld, geforceerd in tweeën [en vervolgens fijner vertakt] verdeeld is: in Cultuur [de kunst etc.] en in de z.g. massa-cultuur. Deze laatste bereikt haar affirmatieve functie, d.i. in dit geval de arbeidersklasse aan te passen aan de kapitalistische structuur en ideologie, o.a. door zeer bewust analfabetiserend te werken, d.w.z. door te streven naar een zo groot mogelijke stompzinnigheid, met hier en daar eens een ietsje intelligenter vorm [‘hoger niveau’ noemt de intellectueel dat dan], want de intellectueel moet ook vermaakt worden nietwaar. Op dit vlak ligt m.i. een eerste taak voor de linkse intellectueel, nl. door

a] de werkelijke achtergronden en functie van deze massa-cultuur voor de consumenten daarvan te ontmaskeren. Maar dit dan niet door deze cultuur, dit amusement, botweg op de bekende minachtende superieure manier als ‘waardeloos’, ‘stompzinnige onzin’ e.d. van de hand te wijzen! In de eerste plaats is dat eenvoudigweg onjuist [er is nl. van alles binnen die massa-cultuur wat op zichzelf wel degelijk een waarde kan hebben: zie onder d!], ten tweede omdat de meeste mensen er nu eenmaal plezier in hebben en men dus eenvoudig niet het rècht heeft iemands plezier op die manier te verpesten [dat zou nl. weer uitgaan van het ‘niveau’ waarop de intellectueel zich zou bevinden], ten derde omdat dit bovendien een averechts effect zou hebben: door een dergelijke houding, waarbij ook voor alternatieven geen plaats is [zie daarvoor onder b en d], schopt men de mensen nog nadrukkelijker in de armen van de massa-cultuur! Dit is bijv. het zwakke punt [en dus het reactionaire] in sommige VPRO-programma's, waarin bepaalde vormen van massa-cultuur uitsluitend gepersifleerd en belachelijk gemaakt worden. Linkse intellectuelen zijn, hoe tekenend is dit helaas nog, verzot op die programma's.

Ook de Cultuur, de beschermde speelweide voor de intellectuelen, heeft in feite die affirmatieve functie, zij het minder bewust bedóeld als in de massa-cultuur. Intellectuelen zijn immers slim, en zouden dat direct door hebben! Dus dollen ze rustig rond op hun ompaalde veldje, vrij te doen en te laten wat ze willen, en ongevaarlijk, want zó slim zijn ze bezig dat ze toch de paaltjes niet zien.

Ook ten aanzien van deze bourgeoiscultuur heeft de linkse intellectueel een taak, nl. door

b] de verworvenheden van deze cultuur [het ‘cultuurbezit’], o.a. via het onderwijs, over te dragen aan de arbeidersklasse [vgl. Georg Fülberth in een essay in het tijdschrift Te elfder ure, jrg. 19, nr. 5/6, pg. 205: ‘In dit doorgeven van “ontwikkelingsgoed” zag Friedrich Engels de taak van intellectuelen die zich bij een arbeiderspartij aansloten’]. Ten eerste omdat er geen enkele reden is die cultuur, alleen omdat het een bourgeoiscultuur is, af te wijzen, net zomin als men het recht heeft een volkomen van de onze verschillende cultuur als bijv. de Chinese af te wijzen, omdat die toevallig niet aan ónze culturele criteria voldoet.

[p. 203]

Iedere cultuur heeft natuurlijk een waarde op zich, een soort absolute waarde. Ten tweede omdat kennis, niet alleen van de bourgeois-maatschappij, maar ook van de bourgeois-cultuur een voorwaarde is om ze doelmatig te kunnen bestrijden. Ten derde omdat men veel elementen uit de bourgeois-cultuur nodig heeft bij de concipiëring van een andere, proletarische cultuur [zie weer onder d].

In de ‘doelmatige bestrijding’ ligt een derde taak van de linkse intellectueel, nl. door

c] fundamentele kritiek te leveren op de bourgeois-cultuur. Een vorm van ‘geëngageerde kritiek’, waarbij het, net als bij de massa-cultuur, er niet om gaat de bourgeois-cultuur botweg af te wijzen, maar om de achtergrond ervan aan de kaak stellen [zeker wanneer een produkt ervan een duidelijke, expliciet reactionaire functie heeft], zonder daarbij de artistieke kwaliteit te veronachtzamen. Eerder maatschappijkritiek dan vorm-kritiek dus. Een goed voorbeeld vind ik in dit verband altijd de manier waarop E. Kummer Céline benadert: hij vertaalt de Voyage uitstekend, laat geen twijfel bestaan over de artistieke, ‘absoluut-culturele’ waarde van het boek, maar wijst [in Van de ene dood in de andere] de persoon van Céline, alsmede de kwalijke maatschappelijke voedingsbodem van zijn werk, onomwonden af. Overigens kan men bij deze bestrijding van de bourgeois-cultuur m.i. een heel wat ‘hardere’ houding aannemen dan bij de bestrijding van de massa-cultuur het geval was. De kritiek op de bourgeois-cultuur is immers voor een groot deel bestemd voor de consumenten daarvan, en dat zijn vnl. intellectuelen. T.o.v. hen kan men bij bepaalde cultuurprodukten gerust die ‘superieur-minachtende’ houding demonstreren die bij de massa-cultuur uit den boze was. De linkse intellectueel zal het best begrijpen, en zich er niet door laten weerhouden zich bij de arbeidersbeweging aan te sluiten, en hoogstens zullen sommige quasi-linkse bourgeois-intellectuelen er inderdaad nadrukkelijker door in de armen van het establishment geschopt worden. Enfin, daar is dan weinig aan verloren, en het is bovendien goed voor de broodnodige polarisatie.

Een vierde taak tenslotte is voor de linkse intellectueel weggelegd in de opbouwsfeer, nl. door

d] in eerste instantie in theorie, en zo mogelijk ook in de praktijk, bij te dragen tot het concipiëren van een nieuwe, geëngageerde, en eventueel proletarische cultuur. Eerste voorwaarde hiertoe is dat de geforceerde scheiding tussen massa-cultuur en ‘Cultuur’ verdwijnt, een tweede dat men het ‘niveau’ waarop de huidige massa-cultuur zich bevindt vermijdt, een derde dat men streeft naar een maatschappelijke functie van het kunstprodukt door een linkse ‘tendens’. Aan deze voorwaarde kan worden voldaan als men erin slaagt tot een nieuwe ‘techniek’ te komen, die m.i. vnl. berust op het ‘nieuwe’ gebruik van allerlei elementen, methoden en technieken zowèl uit de massa-cultuur als uit de elite-cultuur. Een taak die uiteraard nog op geen stukken na volbracht is [dat zou nl. impliceren dat de socialistische maatschappij gevestigd was], maar waarvan de eerste stappen in de goede richting [eventueel onbewust, maar dat is niet van belang], als ik het goed zie, op diverse terreinen inmiddels gezet zijn [corresponderend met de grote vooruitgang op zuiver maatschappelijk terrein]. Ik denk bijv. aan het latere werk van Hugo Raes [vgl. mijn Opstand der woorden in het vorig nummer van het NVT], waarin ‘oude’ literaire technieken op een nieuwe manier gebruikt worden, aan de latere films van Pasolini [idem], en aan de muziek van iemand als Willem Breuker, die allerlei vormen van bourgeois- en massa-muziek [populaire schlagers,

[p. 204]

draaiorgeldeuntjes etc.] in een geheel nieuw compositorisch verband toepast. Dat de genoemde kunstenaars marxisten [of tenminste links] zijn, is óók weer geen toeval dunkt me.

J.J. WESSELO