Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 25

N.a.v. Wij

Wij van Zamjatin. Een bijzonder irritant boek, of beter: irritant genre - om uiteenlopende redenen. Beter dan ook iets over het genre te zeggen dan over Wij: Zamjatin schreef het al in 1920, en in dat licht bezien is het in feite een opzienbarende prestatie. Je kunt het Zamjatin ook moeilijk verwijten dat na Wij een stroom van soortgelijke boeken [met uiteraard Orwells 1984 als handelsmerk, en wat mij betreft als enig hoogtepunt] een genre is gaan vormen, dat nog steeds in is en momenteel zelfs het karakter van een stroomversnelling heeft aangenomen; en dat je Wij nu pas leest, onvermijdelijk in de context van het genre, kan Zamjatin ook niet helpen.

Het genre is met het overbekende 1984 voldoende gekenschetst. Dat het een genre is, bepaalt in dit geval ook het hoge irritatieniveau. In dit geval: want op zichzelf is het niet relevant een boek te bekritiseren omdat het tot een genre behoort. In feite is dat immers haast altijd zo, wanneer je met het begrip genre maar losjes omspringt. Er is echter een groot verschil tussen de ‘genres’: er zijn er die zich vormen op grond van zuiver artistieke of esthetische uitgangspunten [waar natuurlijk de maatschappelijke constitutie toch bepalend voor is; dit wordt echter niet expliciet gesteld, vaak niet eens beseft], andere vormen zich op grond van uitgesproken maatschappelijke inzichten die echter hun neerslag vinden in uitgesproken artistieke inzichten [de gunstigste en zeker boeiendste genres; schoolvoorbeeld natuurlijk de nouveau roman]. In beide gevallen levert dit wat de kwaliteit betreft in grafiek een Gausse kromme op: aan de buitenzijden weinig extreem slechts of extreem goeds, en een vrij grote hoeveelheid exemplaren van een behoorlijke gemiddelde kwaliteit. ‘Genre’ is hier dus pas pejoratief als er sprake is van een al te opvallend epigonisme.

Er zijn echter óók genres die uitsluitend gebaseerd zijn op maatschappelijke opvattingen, zónder dat er sprake is van daarmee corresponderende artistieke criteria, erger nog: het vermogen om de betreffende maatschappelijke opvattingen op een litterair adequate manier te vertalen ontbreekt. Zó'n genre levert eigenlijk alleen maar epigonen op [enkele uitzonderingen daargelaten]. Om zo'n genre te beoefenen is het namelijk alleen maar nodig uit het daartoe vereiste en gereedstaande apparaat te putten; de ingrediënten zijn bekend. Artistieke kwaliteiten zijn nauwelijks noodzakelijk. Het genre bestaat uit, globaal samengevat, ‘tendens’-romans. Nu is het ook met het woord ‘tendens’ oppassen geblazen: gebruik je het zoals Benjamin het doet [in revolutionaire zin: de tendens van een werkelijk geëngageerd kunstwerk en de artistieke kwaliteit ervan dekken elkaar], zijn we er natuurlijk glad vóór. Hier gebruik ik het nog maar even in z'n meer gangbare, negatieve betekenis: politieke opvatting duidelijk aanwezig, artistieke waarde even duidelijk afwezig. Hoe het komt dat déze tendentieuze genres zo'n aftrek vinden is een irrelevante want omgekeerde vraagstelling; het spreekt vanzelf dat het genre nu juist ontstaat doordàt er aftrek is. Bij ieder litterair genre, en zeker bij de genres die alleen maar stoelen op maatschappelijke en niet op artistieke opvattingen, is

[p. 828]

het eenvoudig na te gaan in en vanwege welke sociaaleconomische context het genre beoefend wordt, en vooral waarom het geconsumeerd wordt.

In zijn totaliteit vormt zo'n genre een artistiek dieptepunt. Je hoeft de ingrediënten maar te kennen en op een vrije middag bedenk je gemakkelijk een stuk of tien recepten. Voor het Wij-genre ligt dat al heel eenvoudig. De bedoeling is een concept te geven van een gruwelijke toekomstwereld in een dictatoriale, getechnocratiseerde maatschappij. Vereiste daarvoor is in de eerste plaats natuurlijk een personificatie van een anonieme [want onaantastbare] absolute macht. Of die nu de Grote Leider heet, of Orwells Big Brother, of De Weldoener zoals bij Zamjatin, doet niet ter zake. Ook de inrichting van die toekomstmaatschappij is niet moeilijk. Ik heb al zo vaak uitgelegd dat eenzaamheid, gerationaliseerd in de cultus van het individualisme, de dominante eigenschap is van de mens in het laat-kapitalistische Westen - dus dat weten we nu wel. Ik volsta hier met de opmerking dat we ons dienovereenkomstig aan dit individualisme vastklampen als aan onze laatste strohalm. Wat doe je dus om een gruwelijke toekomst te schetsen? Je draait eenvoudig al onze typisch individualistische waarden om [daar heb je de ingrediënten]: wij hebben eigennamen, dat worden dus nummers, wij onderscheiden ons in onze kleding, dat worden dus uniformen, wij wonen in huizen volgens individuele smaak ingericht, dat worden dus uniforme wooneenheden, wij houden van intimiteit, de wooneenheden worden dus van glas [of indien niet, dan is er een Alziend Oog in aangebracht], wij richten ons leven naar onze eigen inzichten in, dus moeten een paar miljoen mensen 's morgens tegelijk opstaan op éen centraal sein, wij geloven in de liefde tussen twee mensen, dus wordt er op door de overheid vastgestelde tijdstippen gepaard, etc. etc. etc. Het gaat erin als koek. Je hebt hiermee echter nog geen roman, nog geen ‘plot’, maar dat is al héel eenvoudig: natuurlijk is er in die maatschappij verzet; er zijn altijd nog wel een paar lieden die niet mee marcheren, die nog géen robots zijn, die nog waarde hechten aan de, onze, hierboven genoemde waarden. Het verhaaltje laat zich nu verder naar believen naar eigen smaak invullen.

Terzijde, en nogmaals: het genre heeft zich gevormd uitsluitend rond deze ingrediënten, en is door gemis van artistieke kwaliteit niet te pruimen, maar dat betekent niet dat ieder boek met deze ingrediënten ook slecht zou zijn. Alleen: in genres die zo ontstaan zijn, dus zonder artistieke consequenties, zullen weinig uitzonderingen zijn. Hier zijn dat 1984, omdat daarin afgezien van de stereotiepe ingrediënten artistiek veel te beleven valt [ik dacht doordat de ingrediënten artistiek geformuleerd zijn, en daardoor artistiek verabsoluteerd zijn tot kunstobjecten], en, mede door zijn vroege verschijningsjaar, ook wel Wij.

Hoeft bij boeken van dit genre over het litterair-artistieke niveau dus niet eens gediscussieerd te worden, i.v.m. hun maatschappelijke stereotiepen moet er politiek, alleen politiek, nog wel iets over gezegd worden; hun politieke tendens is namelijk de tweede irritatiefactor: ze zijn bijna altijd reactionair - en zijn ze het niet [zoals 1984] dan worden ze het in de receptie wel gemaakt. Want al vanaf ca. 1920 wordt ieder boek in dit genre, of het nu van een Rus of Amerikaan is, met warm enthousiasme uitgekreten als ‘beschrijving van de communistische staat’, ook als dit niet zo duidelijk het geval is, zoals bij 1984 [dat veel meer een waarschuwing lijkt tegen het fascisme], of wanneer meer in het algemeen tegen ‘de dictatuur’, ‘de technocratie’ etc. gewaarschuwd wordt, zoals in Wij

[p. 829]

[dat heeft men trouwens, hoe spijtig!, niet als beschrijving van het stalinisme kunnen aanprijzen; het verscheen immers in 1920]. Meestal echter worden ze terecht als beschrijvingen van de communistische dictatuurstaat’ opgevat, en, ten onrechte, aangeprezen. Dààr gaat het om; want waarom [ik sprak van een stroomversnelling] worden we de laatste jaren overspoeld met werk van dissidente Russische schrijvers? Van Soltsjenytsin, Kazakow, Terts, e.t.q.? Omdat ze zulke briljante litteratuur maken? Kom nou. Ze lijken allemaal als twee druppels water op elkaar, ze passen allemaal exact in bovenvermeld genre-recept, ze zijn allemaal even vervelend - hun enige ‘kwaliteit’ is dat ze prachtig fungeren in het anticommunisme dat er bij ons nog ingaat als koek, zeker als dit door uiterst reactionaire, maar om duistere redenen bij de intellectuelen als gezaghebbend te boek staande groep [Van Oorschot, De Kadt, Ch. Timmer, K.v.h. Reve es.] als ‘even oorspronkelijke als moedige’ litteratuur wordt gepropageerd. Wanneer je het presteert om zoals Ch. Timmer jaren geleden deed een boek als Kaartje naar de sterren van W. Aksjonow aan te prijzen als een belangrijk boek, als wellicht een nieuw begin van een eigentijdse Russische litteratuur van niveau, dan is er iets heel erg mis met je. Ik las dat boek; miserabeler kan het niet. Je kunt nog beter Daisne lezen. Wèl bevatte het wat kritiek op de paternalistische maatschappij-inrichting, het gebrek aan romantiek en zo. En ja, er hoeft maar een Russisch schrijver iets in elkaar te knutselen dat lijkt op de beschrijving van een ‘kille toekomstdroom’, een ‘spookbeeld van de stalinistische staat’, een ‘moedige verdediging van de menselijke waardigheid’ etc. [terwijl ik in mijn eenvoud dacht dat ‘menselijke waardigheid’ en ‘communisme’ zo langzamerhand wel synoniemen waren geworden], of het wordt met gejuich binnengehaald en door een of andere ‘Stichting tot Verspreiding Van’ duur uitgegeven. Begrijp me goed, van mij hoeven en moeten die schrijvers niet naar Siberië, ik vind het van onze Russische kameraden ook erg onhandig zo'n heibel om hun contestanten te maken, maar degenen die er verantwoordelijk voor zijn dat deze auteurs hier litterair hemelhoog geprezen worden, zijn niet alleen politiek onzindelijk, dat wisten we al, ze plegen ook verraad aan hun artistieke integriteit, waar ze nu juist suggereren van uit te gaan.

J.J. WESSELO