Nieuw Vlaams tijdschrift. Jaargang 20

[p. 720]

De Arkprijs 1967

Als Arklaureaat 1967 werd door de redactie van het Nieuw Vlaams Tijdschrift de romanschrijver Jef Geeraerts bekroond. Tijdens de traditionele plechtigheid op 4 mei, Hemelvaartsdag 1967, werd de schrijver van ‘De troglodieten’ gehuldigd door Jean Weisgerber en Erik van Ruysbeek. Deze laatste lichtte voor de pers de bekroning als volgt toe:

Toen op zaterdag 22 april jl. de redactieleden van het Nieuw Vlaams Tijdschrift bijeenkwamen om de laureaat 1967 van de Arkprijs van het Vrije Woord te kiezen, konden zij niet vermoeden dat deze laureaat op dat ogenblik de vrijheid had gekozen en op het punt stond de steven naar het Zuiden te wenden om er tot einde mei van de zon te gaan genieten.

Zo komt het dat wij vandaag deze laureaat alleen bij verstek kunnen bekronen en dat wij u, heren van pers, radio en televisie, niet de auteur zelf kunnen voorstellen, doch u alleen zijn naam kunnen bekendmaken.

Zo staan wij hier dan, weliswaar met een lege plaats, doch gelukkig niet met lege handen.

De redactie van het Nieuw Vlaams Tijdschrift bekroonde dit jaar niet het werk van een debutant, maar van een schrijver die reeds een paar bekende werken op zijn actief heeft.

De naam van Jef Geeraerts is inderdaad geen onbekende naam meer. Romans zoals Ik ben maar een neger, Schroot of Het verhaal van Matsombo zijn reeds voldoende bekend.

Jef Geeraerts is nochtans vrij laat tot de letterkunde gekomen. Van 1954 tot 1960 verbleef hij als assistent-gewest-beheerder in de streek van Bumba in Belgisch Kongo, en

[p. 721]

het is maar nadat hij ingevolge de historische gebeurtenissen die u allen kent, onze voormalige kolonie verlaten had, dat hij voorgoed naar de pen heeft gegrepen. Op enkele jaren tijd heeft hij nochtans, als ik mag zeggen, zijn achterstand ingelopen en is hij een van de vruchtbaarste schrijvers gebleken van de lichting der laatste jaren. Zo kwam Jef Geeraerts laat tot de letterkunde maar behoort hij toch nog tot onze literaire jeugd. Daarom kwam hij ook in aanmerking voor de Arkprijs van het Vrije Woord.

De redactieleden van het Nieuw Vlaams Tijdschrift hebben in hem een jong schrijver willen bekronen die ontegensprekelijk tot de meest opmerkelijke talenten der laatste jaren moet gerekend worden. Hij bezit de aangeboren gaven van het schrijverschap in zulke hoge mate dat niemand er zich in vergissen kan. Niet alleen is hij bezeten door het schrijven en de schrijfdrift, maar deze drift verhevigt in hem de luciditeit en de kunde van de vakman. Deze vakman heeft anderzijds de apporten van de jongste ontwikkeling in de Westeuropese roman, die men onder de naam nouveau roman samenvat, in een persoonlijke visie weten te gebruiken, te integreren en vooral een eigen leven in te blazen. Maar steeds worden in zijn werk deze nieuwe elementen ondergeschikt aan het onderwerp, zodat wij in zijn jong oeuvre reeds een opvallende verscheidenheid kunnen waarnemen. Ook de thematiek van Geeraerts' werk vertoont deze verscheidenheid. In grote trekken kan men ze in twee groepen onderbrengen.

Vooreerst is er de Kongo-ervaring. Zijn eerste roman Ik ben maar een neger beschrijft de intredende verwildering na het vertrek der blanken en hangt een realistisch, klinisch-objectief beeld op van mensen en toestanden, waarin niemand wordt gespaard De tweede roman daarentegen, Schroot, is volledig subjectief. Het is een lange, wanhopige liefdekreet tot een onherroepelijk verloren paradijs, waarin hij eens vrij, natuurlijk en koninklijk heeft geleefd. Het vierde boek, Het verhaal van Matsombo, is nog eens een terugblik op de gebeurtenissen uit de eerste tijden van de Kongolese onafhankelijkheid. Het is een mengsel van objectiviteit in het beschrijven van toestanden en gebeurtenissen en van subjectiviteit door de optiek van de terugblik.

Men had kunnen vrezen dat Jef Geeraerts alleen maar de schrijver zou geworden zijn van het Kongo-avontuur, dat hij na enkele boeken zichzelf zou herhaald hebben, dat zijn inspiratie tenslotte zou uitgedroogd zijn en dat hij alleen maar de schrijver zou geworden zijn van een wrokkig en

[p. 722]

steriel nakaarten over voorbije tijden. Men kon vrezen dat zijn schrijverschap een ééndagsschrijverschap zou gebleven zijn, gedoemd om te verzanden in het uitdrogingsproces van eigen inspiratie. Geeraerts was zich van dit gevaar bewust, doch geen enkel ogenblik is het dreigend geworden.

Een tweede, en naar reeds blijkt veel machtiger, veel dieper-gaande inspiratiebron was ondertussen in hem wakker geworden, nl. de confrontatie met België, inz. Vlaanderen, en in het algemeen met West-Europa. In Kongo had hij zich kunnen uitleven, had hij de levensruimte van een prachtig jong land gekend, een hard doch natuurlijk leven waarin al zijn vitale mannelijke eigenschappen tot ontplooiing waren gekomen, had hij het elementaire, authentieke, bijna adamische geluk gekend van een expansief leven vol ontzettende eeuwigheidsbelevingen. Teruggekeerd in het Europees keurslijf leed hij aan het ongeneeslijk heimwee dat vele ex-kolonialen eigen is.

Zijn derde roman, Zonder clan, brengt ons de eerste neerslag van dit nieuwe contact met het oude Europa en meer in het bijzonder met een Vlaanderen waaruit niet alleen de fysische ruimte afwezig is, want dat ware nog niet zo erg, doch waarin vooral de geestelijke ruimte nog schijnt geboren te moeten worden. Hiermee werd in Jef Geeraerts een problematiek wakker, waaraan niet meer te ontkomen was, die hem onvermijdelijk door een hel van tweespalt en vertwijfeling moet leiden naar een toekomst die nog moeilijk te voorspellen valt. Wat ik echter wou onderstrepen is het volgende: tezamen met deze problematiek werden in hem de problemen bewust die de hedendaagse Europese mens beroeren, politieke, sociale, wijsgerige, religieuze problemen, kortom alle zijnsproblemen waar de Europese mens thans vóórstaat. Zo kan het Kongo-avontuur de aanloop zijn voor een ruimer algemeen-menselijk avontuur, zo kunnen de Kongo-romans de springplank zijn naar romans over de hedendaagse mens zonder meer, zo kan de confrontatie met Europa het begin zijn van een langzame nieuwe geboorte.

Een vijfde werk moet ik nog vernoemen, De troglodieten. Het bevat vier novellen, die zowat als een samenvatting kunnen gelden van het vorige: drie Kongo-herinneringen en een Europees speleologie-verhaal. Een laatste werk tenslotte, dat in 1967 verscheen en dus niet meer in aanmerking kwam voor deze Arkprijs, De zeven doeken der schepping, behandelt het thema van de nutteloosheid der revoluties en

[p. 723]

gaat resoluut de richting uit van de nieuwe inspiratiebronnen waarover ik het zoëven heb gehad.

Tenslotte, indien de jury van de Arkprijs Jef Geeraerts heeft bekroond, dan slaat deze bekroning niet zozeer op één bepaald werk, i.c. De troglodieten, dat vorig jaar verscheen, maar veel meer op de totaliteit van zijn literaire gestalte.

Eén enkel aspect moet ik aan het voorgaande nog toevoegen, want het is in de appreciatie van de jury misschien wel doorslaggevend geweest: in Jef Geeraerts hebben wij een auteur die in vele acties, ervaringen en avonturen ook wat beleefd heeft en die zijn boeken uit het volle leven heeft gegrepen. Hij is geen schrijver-achter-een-bureau, die meestal uit zijn verbeelding moet putten, deze verbeelding daartoe te veel afjakkert en werken produceert waarin het artificiële een te groot aandeel heeft. Geen serreplant, geen salonschrijver, maar de ruimte of de diepte van het authentieke. De vanzelfsprekendheid van het beleefde, van wat men werkelijk kent. De klank van het ware. Niet de vlijt en de recepten, maar de genade, de vrijheid en de rijkdom van het waarachtige.

In onze letteren is dit nog steeds een zeldzame verschijning. Daarom zijn wij dubbel blij ze dit jaar te kunnen begroeten.

Tijdens het feestmaal werd aan de laureaat hulde gebracht door Jean Weisgerber:

Een kolonie gaat teloor. Een Republiek ontstaat. Maar wat betekent dat tenslotte voor de goegemeente in het moederland? Alles bij elkaar: enige kranteartikelen of T.V.-beelden die je wat onrustig maken voor het slapen gaan, een hoofdschudden, een meewarige zucht, voor enkelen misschien financiële zorgen. Op het eerste gezicht was het verdwijnen van de Kongokolonie voor België evenmin epoquemakend als het ontstaan ervan: easy come, easy go. De geschiedenis zal vermoedelijk bewijzen hoe onverantwoord en dwaas die struisvogelpolitiek was. Daarbij zal de historicus het wel zonder literaire documenten moeten stellen, want die zijn tot 1960 schaars te vinden. Er bestaat geen Belgische tegenhanger van de Max Havelaar en zeldzaam zijn zij - de meesten zitten hier mee aan - die de zaak van het geweten hebben gered. Aan een handvol schrijvers komt de eer toe hun landgenoten te hebben gewaarschuwd tegen de onbezonnen politiek die in Afrika

[p. 724]

werd gevoerd en die zij daar uit hun naam lieten voeren. Zij hebben avant la lettre uiting gegeven aan de schuldgevoelens die ons nog steeds aangrijpen wanneer wij een Kongolees ontmoeten en aan de broederliefde die wij hem zo graag, zo laat, zo onhandig betuigen. Berouw over verkeken kansen, heimwee naar het verloren paradijs of naar een verleden dat zoveel schoner en rechtvaardiger had kunnen zijn, gehechtheid aan mens en natuur: dat zijn inderdaad de hoofdthema's van de postkoloniale literatuur die in Vlaanderen is ontstaan.

Men vindt die onder meer terug in het werk - het grotendeels autobiografische werk - van Jef Geeraerts. Doch wat zijn houding ten opzichte van Kongo bijzonder kenmerkt, is een hartstochtelijkheid die echter nooit ontaardt in sulachtig humanitarisme of blinde haat. Blanken en zwarten worden door Geeraerts meedogenloos aan de tand gevoeld en deze gepassioneerde objectiviteit is het precies die nu eens aanstoot geeft, dan weer bewondering afdwingt. Geeraerts kent Kongo door en door en hij maakt zich geen illusies meer over de verzoening van de rassen: ‘Blank en zwart’, aldus Matsombo in Ik ben maar een neger, ‘zullen elkaar nooit begrijpen’... Of men het hierover eens is of niet, doet - literair gesproken - niets ter zake. Een roman staat of valt met zijn kunstwaarde, niet met de overtuigingen van de schrijver. Ik zou echter even willen aanstippen dat Jef Geeraerts in de eerste plaats een romancier is met een boodschap. Hij mag dan af en toe een beroep doen op het laatste snufje, een estheet of een woordgoochelaar is hij niet. Hij wil getuigen. Niet leren of stichten. Evenals Walschap en Van Aken bijvoorbeeld, maar dan op zijn manier, schudt hij de lezer wakker - een opzet die hier te lande steeds lofwaardig is - en dringt hij ons geen gedragsregel op. Geeraerts spoort liever aan tot zelfstandig denken. In dat opzicht verdient hij de Arkprijs, de Prijs van het Vrije Woord, ten volle.

Niet toevallig heb ik zoëven twee namen vermeld. Het is inderdaad de traditie van het zuivere verhaal die Jef Geeraerts in zijn gaafste werken voortzet. Aan Houtekiet en De duivel vaart in ons zijn Ik ben maar een neger, Het verhaal van Matsombo en De troglodieten verder verwant door het vitalisme, de mannelijke kracht en de forse stem die eruit spreken. Hieraan verleende de confrontatie met de tropen een eigenaardig cachet. Geeraerts houdt van de wilde natuur, van de aarde, van erotiek, sport, jacht en whisky, van al wat het lichaam aan een test onderwerpt.

[p. 725]

‘Denken is nooit goed. In Kongo dacht ik nooit na. Ik lééfde en leven is heerlijk’, zo zegt Harry in Schroot. En in ‘De taaie’ staat te lezen: ‘leven, vrij als een beest’. Geeraerts wil zich uitleven zelfs als dat pijn en smart meebrengt. Was hij niet zo kerngezond en zo onvatbaar voor alle nihilisme, dan zou ik verhalen als ‘De troglodieten’ en ‘De taaie’ met Hemingway willen vergelijken. Geeraerts is een Hemingway zonder masker, een Hemingway die niet doet alsof hij een vènt was. Zijn viriliteit is geen tegengif voor krachten die tot zelfmoord aanzetten. Zij is veeleer spontaan en echt, ook al kan zij wel eens zijn personen ertoe brengen - evenals de stier in de arena - een moedige dood te sterven. De romantische drang naar een sterk en hartstochtelijk leven en de even romantische zegepraal van de Trieb over de Geist lopen in dit geval op verzet uit, een revolte tegen Kerk, Staat, Maatschappij, Cultuur en Moraal die het élan vital aan banden leggen.

Jef Geeraerts heeft aan de Vrije Universiteit te Brussel gestudeerd. Hij is germanist en als zodanig heeft hij me vier jaar lang moeten slikken. Was hij vandaag hier geweest, dan had ik eens aan een van mijn studenten kunnen betuigen wat een aangeboren vrees voor pathos en sentimentaliteit me er steeds van weerhoudt in het openbaar te zeggen. In ieder geval ben ik blij dat zijn academische opleiding zijn talent niet bedorven heeft. Alles wel beschouwd, heeft de Nederlandse literatuurgeschiedenis van hem veel meer gekregen dan zij hem gegeven heeft.

In het oeuvre van Jef Geeraerts neemt de bekroonde novellenbundel een bijzondere plaats in. Wel mist men in De troglodieten de onstuimigheid van Ik ben maar een neger, maar dit gebrek - of die deugd? - wordt dan ruimschoots vergoed door een vermogen om terzelfder tijd te onthullen en te verhullen en door een kunst van understatements die erop wijzen dat deze jonge schrijver over een verbluffende veelzijdigheid beschikt.