Nieuw Vlaams tijdschrift. Jaargang 19

[p. 714]

Jan Walravens

Weinig titels geven zo exact de inhoud van een publikatie weer als die van het piëteitvol speciaal nummer van ‘De Vlaamse Gids’, dat ‘Facetten van Jan Walravens’ heet. Dit nummer bevat inderdaad facetten en geen beeld van Janbiorix. Het is verbazend hoe de ene medewerker nauwkeurig de neus, de andere de ogen, een derde de mond kan tekenen zonder dat men de kop ziet.

Dat is ook jammer. Al heeft Walravens als romanschrijver van tweede rang en als essayist niets duurzaams geschreven, door levendigheid van geest en bedrijvige doordrijvendheid is hij de woordvoerder kunnen worden van leeftijdgenoten, wie het zeker niet aan talent, maar wel aan essayistische zeggingskracht ontbrak en die, zonder hem, incoherenter, misschien wel andere wegen zouden zijn gegaan. Voor de talenten die hem ten slotte niet nodig hadden, schiep hij het kostbaar bewustzijn van een generatieverband en meer dan één minder begaafde zou zonder hem nooit hebben bestaan.

Hij was een intelligent enig kind van een kunstschilder die van zijn kunst niet leven kon en op veertig jaar trouwde met een hysterische vrouw van twintig, waarmee hij geen geluk heeft gekend. Jan leed geheel zijn leven aan herinneringen uit een in-droeve jeugd, het idee dat hij te klein van gestalte was en het verlies van zijn katholieke jeugdidealen.

De geldingsdrang die wortelde in deze driedubbele frustratie, richtte hem uit noodzakelijkheid des middels naar het domein van de journalist: actualiteit, moderniteit. Onvoldoende geschoold en geëquilibreerd om het nieuwe aan het oude, het moderne aan het klassieke te toetsen en het een met het ander te verbinden door een bezenuwing en bloedsomloop die men niet ziet, moest hij zich noodgedwongen laten gelden door avant-gardistisch epateren en doctrineren en hij is zich van eerstaf van zijn niet meer aan te vullen tekort bewust geweest.

Hij was van aard een zacht, goed, trouw en weemoedig mens, die niet uit onwetendheid of bij vergissing, maar voornamelijk door onvoldaanheid, onmacht en bitterheid, een overdreven waarde is gaan toekennen aan het geesteswereldje waarvan hij de erkende profeet werd: het Sartriaans existentialisme, het Sadisme, de experimentele poëzie, de abstracte schilderkunst, de nouveau roman. Als hij onvoorwaardelijk op post stond om het nieuwe van morgen

[p. 715]

rond te dragen, wat het ook zijn mocht, was het niet omdat dit in zijn aard lag, maar omdat hij tot deze specialiteit was beperkt.

Toen hij op vijftienjarige leeftijd met angst constateerde dat hij een ketter werd, heeft hij mij een zeer lange brief geschreven en toen ik hem tien of twaalf jaar later voor het eerst ontmoette, vreesde hij dat ik de naam van dat zieltje in nood was vergeten en was zijn eerste woord een dankbare herinnering aan mijn antwoord. Zulk contact wordt nooit meer uitgewist en al heb ik slechts tweemaal met hem kunnen spreken en ken ik geen enkel secreet van hem waarmee ik een indiscretie zou kunnen begaan, ik weet dat hij de ergernis die hij bij de ouderen opwekte door een schijn van intellectuele kwade trouw, minder verdiende dan de vriendschap hem door zijn geestverwanten betuigd. Hij heeft de twijfel aan hetgeen hij deed, zijn diep onbehagen in het leven en, wie weet, ook de histologische wanhoop van zijn vergaande bloedcellen, in zijn studie over de markies de Sade en in de papieren hoofdfiguur van zijn roman ‘Negatief’, de apotheker Pierre Esneux, die opzettelijk kwaad doet, verheerlijkt op de wijze van de geuzen die zich verhovaardigen op hun scheldnaam.

Dit belangrijkste van zijn facetten, eerder de kern zelf van zijn wezen, in zover het door ordeloze en eenzijdige lectuur van zijn natuurlijke geaardheid werd afgeleid, wordt in het Walravensnummer voortreffelijk getekend door René Gijsen, die echter niet aanstipt dat ‘Negatief’ en de studie over de Sade ware zelfportretten zijn. Elk werk, van welke aard ook, is onvermijdelijk een zelfportret, doch in deze bladzijden heeft Walravens zich zelf bewust en zo getrouw mogelijk getekend. Het is mogelijk dat René Gijsen dit niet vermeldt om hem niet te kort te doen, maar hij doet hem juist daardoor te kort in het tragisch hoofdaspect dat op haast elke bladzijde die hij schreef ten ogen uitspringt.

Jan Walravens wist beter dan de gemiddelde mens dat hij meer moest weten en zijn dan hij wist en was en, dank zij dat schrijnend besef, is hij geen cynische grootspreker geworden, maar een tragische twijfelaar die verbeten doorzette. Zo werd hij, klaroen van zijn generatie, er het type van.

Tijdens de eerste lange bedrust hem opgelegd, en waartegen hij vaak heeft gezondigd, is de twijfel in hem gegroeid. Het zal niet moeilijk vallen uit al wat hij sedertdien heeft geschreven klaar en duidelijk op te maken, dat Pierre Esneux Walravens van zijn ziekbed niet genezen is opgestaan, maar

[p. 716]

wel bekeerd tot Jan Walravens Esneux, tot de beminnelijke, hem ingeboren menselijke mildheid van zijn pre-intellectuele jaren. Het is helemaal niet gewaagd te veronderstellen, dat hij tijdens een leven zo lang en gelukkig als dat van de in hun jeugd zo terribele anarcho-terroristen Vermeylen en consorten, dezelfde eerzame burger zou zijn geworden. Dit facet maakt de dogmatiserende moedwilligaard ook voor zijn principiële tegenstanders aanvaardbaar in deernis, waardering en sympathie.

Dit doet ons niet minder betreuren dat de talentrijke jongeren rondom hem slechts een toejuicher aan hem hebben gehad, onvoorwaardelijk trouw, kritiekloos en onvervaard, wat niet weinig is tijdens de avant-gardejaren, maar geen leider met een overblik van een blijvend verband. Het is niet mogelijk en het dient tot niets te conjectureren wat zij hadden kunnen worden met behulp van een rijkere, kritischer gepondereerde voorlichting. Het is echter wél nuttig de opstellen van Paul van Ostaijen, de poëziekronieken van Marnix Gijsen en de kritische studiën van Albert Westerlinck te vergelijken met het dagwerk van Jan Walravens. Een nieuwe generatie kan een criticus van allure niet missen en, stapt zij op achter een trommelaar, dan moet zij zich ook richten naar de critici met allure, die wij wel degelijk rijk zijn te Brussel, Leuven en Gent.

G.W.