Nieuw Vlaams tijdschrift. Jaargang 19

Aanschouwelijk onderricht in narratieve waarschijnlijkheid

Het is niet mogelijk de wetten van de waarschijnlijkheid te codificeren voor de verteller. Men kan niet al de situaties voorzien die in de werkelijkheid kunnen voorkomen en daarbij verschillen de wetten dan nog volgens het literaire genre. In het symbolische en het fantastische verhaal en vooral in de film- en beeldverhalen, die ons op dit gebied veel hebben bijgeleerd dat wij eens afzonderlijk moeten bespreken, is verdienstelijk en mooi wat een roman van

[p. 93]

Graham Greene na twee bladzijden zou doen wegwerpen. Het is echter wel mogelijk elementaire begrippen omtrent de waarschijnlijkheid wat preciezer te formuleren dan ze in menig hoofd zitten dat literaire beschouwingen houdt. Twee aanleidingen daartoe deden zich bijna tegelijkertijd aan ons voor.

‘Alter Ego’. De schrijver van deze Vlaamse roman behandelt het senescentieprobleem van een man, die zich bewust wordt van zijn grenzen en tekorten en zich daartegen verweert, of er zich voor excuseert, door zich over te geven aan de zeer algemeen-menselijke droom van wat zijn leven had kunnen worden, indien hij in een ander beroep, met een andere vrouw, in een ander midden had geleefd. Om in vertellerstrant aan te tonen wat deze droom waard is, laat hij zijn held in zijn geprefereerd midden zich zelf ontmoeten in de persoon van een naamgenoot die, met diezelfde vrouw getrouwd, dat beroep met groot succes uitoefent en dus het enige geluk heeft bereikt dat onze dromer gelukkig had kunnen maken. Zo kan hij zijn ‘held’ laten inzien, primo dat hij met deze naamgenoot niet uit zijn eenzaamheid kan treden, doordat ook deze, ondanks alle gelijkenis, een ander mens en als zodanig ook ondoordringbaar is, secundo dat, indien hij identiek dezelfde was, zijn geluk evenveel of meer te wensen zou overlaten als thans.

Daar de schrijver persoonlijk in zijn milieu naamgenoten had ontmoet die elkaars bestaan niet vermoedden en dus zonder heksentoeren van het toeval de vrouw hadden kunnen nemen waarnaar de andere had gelonkt en het schildersberoep kiezen dat in België door drieduizend personen wordt uitgeoefend, meende hij, na lang aarzelen, toch op de meegaandheid van zijn lezers te mogen rekenen en het is de reden van zijn beslissing die wij ter overweging geven.

Zolang de overeenkomst niet in alle delen klopte, bleef zijn verhaal geloofwaardig maar zijn strekking betwistbaar. Het tekort aan levensbehagen van de naamgenoot kon dan geweten worden aan het feit dat hij niet de goede vrouw, of het goede beroep koos, of elders woonde. Van zodra echter alles klopte, werd het verhaal onwaarschijnlijk, maar zijn overtuigingskracht sterker. De schrijver ging zich inbeelden dat zijn overtreding van de waarschijnlijkheid artistiek verdienstelijk was en hem zou vergeven worden omdat zijn vertelling ten slotte niet onmogelijk was.

Wij denken er niet aan hem vrij te pleiten van een schuld die hij telkens weer op zich zou nemen en die neerkomt

[p. 94]

op een kwestie van smaak, de quo non est disputandum. Het gaat er slechts om, te herinneren aan de regel dat kunst ook deformeert. Zij imiteert ongetwijfeld en er gaat een onweerstaanbare bekoring uit van de nauwgezette kopie des dagelijksen levens, maar de hoofdfiguur van ‘De Idioot’ is een onwaarschijnlijke figuur, ‘Witte nachten’ beschrijft een onwaarschijnlijke gebeurtenis en zij verwekken juist daardoor, let wel juist dààrdoor, iets veel grootsers dan de onweerstaanbare lieflijkheid van het echte. In Gogols vertelling van de man die zijn neus tegenkwam, is deze verregaande onwaarschijnlijkheid de voornaamste artistieke verdienste.

‘La messe de l'Athée’. Zo luidt de titel van een novelle, onze tweede aanleiding, waarin Balzac zeer nauwkeurig, onder de naam Desplein, de beroemde Franse chirurg Guillaume Dupuytren beschrijft als een verwoede godloochenaar die, gestorven in de ‘impénitence finale où meurent beaucoup de beaux génies à qui Dieu puisse pardonner’, zelf een kerkelijk jaargetijde had gesticht, waarvoor hij geheel zijn leven viermaal 's jaars de mis bijwoonde onder vertoon van diepe vroomheid. Aan een assistent, die dit toevallig had ontdekt, de koster erover ondervraagd en er ten slotte zijn meester zelf over aansprak, antwoordde. Desplein dat hij, als doodarme student uit de buurt van Limoges naar Parijs gekomen, daar een schurftige kamer had gedeeld met een veel oudere, nog armere, diep gelovige waterdrager, die voor hem zorgde als een vader en hem nooit berispte wegens zijn ongeloof. Hij droeg die man zijn doctorale thesis op, waarvan hij geen woord verstond, en kocht hem een paard en de kar met watervat, waarvan hij heel zijn leven had gedroomd, maar veel meer had hij voor hem niet kunnen doen. De stakker stierf aan de ontberingen die hij zich voor zijn pleegzoon had opgelegd en liet hem, in een door een publiek schrijver opgemaakt testament, geheel zijn waardeloos boeltje na. Niet wetend wat nog voor hem doen en zich herinnerend dat hij zich op zijn sterfbed verweet niet vroom genoeg te hebben geleefd, had hij in de naastbije kerk een jaargetijde van een zielemis om de drie maanden gesticht en zo was de verwoede atheïst viermaal 's jaars de enige aanwezige in een mis, waarin hij vurig bad, enkel en alleen om in de geest van de overledene te handelen.

Balzac heeft prof. dr. Dupuytren goed gekend en er kan niet aan worden getwijfeld dat hij hem in ‘La messe de l'Athée’ heeft willen beschrijven. Persoon, karakter,

[p. 95]

levenswijze, het nauwkeurig gesitueerd gebouw met de miseriekamer, alles klopt. Van het jaargetijde is echter niets bekend. Wel staat vast dat Dupuytren een van uitputting gestorven waterdrager heeft verpleegd met een toewijding die zijn verstomde assistenten allerlei veronderstellingen deed maken, waarvan Balzac er misschien één heeft uitgewerkt.

Iets anders, toevallig het voornaamste, klopt helemaal niet. Dupuytren was geen verwoed atheïst. Hij was religieus onverschillig en gaf zich in zijn jeugd, men zegt uit opportunisme, als antiklerikaal uit, maar in zijn brieven en redevoeringen is hij niet sectair en toen hij chirurg van Karel X was geworden en in 1831 kandidaat voor de Kamers, hoorde hij in de kapel van de Tuilerieën elke zondag de mis, tot grote woede van de liberale pers, die schreef ‘qu'il s'était jeté à corps perdu dans les bras des Jésuites’. Nog duidelijker zijn de historisch bewaarde woorden van Dupuytren toen hij op zijn sterfbed om een priester vroeg: ‘Quoi qu'en puissent dire les indévots, je veux mourir dans le sein d'une religion que je n'ai pas toujours pratiquée, mais à laquelle j'ai toujours cru’.

Of Balzac voor deze novelle een waarschijnlijkheidsprobleem heeft moeten oplossen en hoe hij dat heeft gedaan, weten wij natuurlijk niet. Het is echter evident dat men hem geen verwijt kan maken van de discordantie tussen zijn dokter Desplein en de beroemde Dupuytren, naar wie een bepaalde ziekte werd genoemd. De waarschijnlijkste verklaring is dat hij een over Dupuytren rondlopend verhaal voor echt heeft gehouden, maar zelfs indien hij bewust van de waarheid is afgeweken, is hij niet buiten zijn recht gegaan. Hij was een kunstenaar, geen geschiedschrijver.

Dat neemt echter niet weg dat hij gezondigd heeft tegen de waarschijnlijkheid. Het is onwaarschijnlijk dat een verwoed atheïst, hoe sentimenteel ook, uit genegenheid voor een vrome pleegvader missen laat lezen, als hij er vast van overtuigd is dat deze van zijn pieus gebaar noch weten kan, noch voordeel hebben.

G.W.