Nieuw Vlaams tijdschrift. Jaargang 18

[p. 427]

Pleit voor kleine talen

Prof. Dr. K. Roelandts wees in de Mededelingen van de Vereniging voor Naamkunde (1963, afl. 2-4), op de vijf door Prof. Dr. Van Ginneken samengevatte oorzaken waardoor een taal door het gebruik voortdurend verandert: taalbiologie, taalpsychologie, taalstilistiek, taalsociologie en taalpolitiek. ‘Alleen een kunstmatige taal’, schreef Roelandts, ‘kan volgens een absolute regelmaat opgebouwd worden’. Hij voegde er glimlachend aan toe: zolang ze niet te veel succes kent.

Al zijn wij niet van plan de Nederlandse taalschoolmeesterij gerust te laten, wij zullen er ditmaal niet op drukken dat wij in onze prijzenswaardige en volstrekt noodzakelijke ijver voor ABN wel eens trachten uit te schakelen, volkomen vruchteloos natuurlijk, wat een conditie tot en een bewijs van de levenskracht van een taal is: verandering, afwijking, fouten van woordenschat, grammatica, klank- en vormleer, woordvorming en syntaxis. Alleen de kunstmatige talen zijn logisch, redelijk, correct, verantwoord, alleen dode talen zijn stabiel. Daarover gaat het in deze nota echter niet.

De kerk die een begin maakt met het vertalen van haar liturgielatijn in zoveel talen als haar gelovigen spreken, krijgt van nu af met die veranderlijkheid der talen af te rekenen. Het Latijn van haar Vulgaat is eeuwig, het Nederlands van de Statenbijbel is verouderd en zoals onze zevenhonderd jaar oude Wachtendonkse psalmen voor ons onbegrijpelijk zijn geworden, zo zullen de misteksten die nu worden vertaald over zevenhonderd jaar niet meer te verstaan zijn, maar het oorspronkelijk Latijn ervan, dat vijftienhonderd jaar ouder is, nog wel. Immers de immutabiliteit van het kerklatijn is nog veel secuurder gewaarborgd dan die van het Esperanto. Ze ligt voor eeuwig geankerd in het klassiek Latijn zonder enige behoefte aan evolutie, terwijl het Esperanto een onbeschermd, ongepatenteerd bedenksel is dat willens nillens dag voor dag een explosieve ontwikkeling zal moeten bijhouden.

De volkeren in wier talen het kerklatijn gaat vertaald worden, krijgen buiten de kerk in tegenovergestelde richting met het probleem te maken. De predominantie van twee wereldtalen in de organisatie van de politieke en economische wereldeenheid en de toenemende noodzakelijkheid van een wereldtaal waarmee elk mens letterlijk ‘overal kan komen’, bedreigen nog wel niet rechtstreeks hun bestaan,

[p. 428]

maar toch van nu af reeds hun prestige en hun bestaansredenen, Wij kwamen vroeger ‘met ons Vlaams nergens’, niet eens tot de rang van postbode of veldwachter, na een eeuw Vlaamse beweging zijn we er in de Kamers mee geraakt en nu ook al in de kerk, maar in de Uno en de Unesco komen we er nooit mee binnen en al zitten in dit laatste organisme intellectuelen die niet zullen nalaten de zogenaamde cultuurwaarden te overschatten waar ze er maar enigszins de kans toe krijgen en die dus niet moeten overtuigd worden van het belang der pluraliteit van talen, toch zullen de kleine talen zich tegenover de wereldorganismen steeds moeilijker kunnen verantwoorden. Hebben zij geldige argumenten?

Een taal is meer dan een woordenlijst

De moderne taalkunde heeft het idee opgegeven dat men bij Plato en in de bijbel en in nog heel wat twintigsteeeuwse hersenen vindt, als zou een taal een lijst van voorwerpen en dingen zijn zoals een register van de burgerlijke stand een naamlijst van mensen is. Voor de moderne taalkunde drukt elke taal een kennis van de wereld uit die haar alleen eigen is en verschilt van die der andere talen. Elke taal is, zegt zij, geladen met de ervaringen en inzichten der vorige generaties en zij geeft die door om de volgende generaties de wereld op die wijze te leren zien. De taal is niet geheel het volk, maar zij is het volk authentieker dan de zeden, gebruiken en instellingen van dat volk.

Wat het woordenboek ook moge zeggen, de betekenis van een woord staat op geen enkele wijze vast. De betekenis van het woord mooi hangt niet alleen af van het voorwerp waarop het feit slaat, zodat een meisje heel anders mooi is dan een mooi everzwijn, of dan een geval van syfilis, dat in de ogen van een dokter zelfs prachtig kan zijn als observatie-object, ze hangt ook af van de verwante termen, fraai, liefelijk, aanvallig, prachtig, heerlijk, subliem en meer andere die in een taal voorkomen. In een of ander Hottentots dat alleen maar het woord mooi zou kennen, zouden het wijsje van ‘Charel laat uwe kletskop zien’ en Mozarts Kleine Nachtmusik allebei mooi moeten genoemd worden met een zeer uiteenlopende betekenis. Nu ik echter in het Nederlands ook schoon, prachtig, subliem en dies meer kan gebruiken, wordt daardoor de betekenis van mooi sterk gepreciseerd. Wanneer ik een Rembrandt mooi noem, betekent dit dat het een zeer zwakke Rembrandt is, want een gemiddelde

[p. 429]

Rembrandt is prachtig en een goede is subliem. En wanneer ik een Wante of een Jozef Janssens mooi noem, betekent dit dat het een allerbeste Wante of Janssens is, want een gemiddelde is niet meer dan ‘properkens’.

Ten gevolge van deze afhankelijkheid van de betekenis van een woord van het object waarop het slaat en van de synoniemen en verwanten die het omringen, is natuurlijk en vanzelfsprekend elke taal iets geheel oorspronkelijks en unieks. Dat de moedertaal van de agrarische Vlamingen typisch een taal van een zeevarend volk is, dat men in die taal om de vijf voet het woord gezellig gebruikt dat in het Frans niet eens bestaat en ook niet weer te geven is, zegt ons minder dan het feit dat de Argentijnse gaucho's meer dan tweehonderd verschillende uitdrukkingen hebben om de variëteiten van paardehuiden weer te geven, dat is reven- tot tienmaal meer dan andere talen. Sommige kleurlingentalen hebben voor de eerste persoon meervoud twee verschillende voornaamwoorden. Het eerste ‘wij’ betekent jullie en niet ik, het tweede ‘wij’ betekent wij en niet jullie. Dat ondervond een brave missionaris die dacht dat hij ook reeds in de taal van zijn dopelingen kon preken en de woorden uit de brief van de heilige apostel Paulus aan de Romeinen: ‘Wij hebben allen gezondigd en wij zijn afgezonderd van de glorie Gods’ citeerde met de verkeerde wij, zodat zijn verschrikte nieuwe christenen verstonden dat met hen zelf goddank alles in orde was, maar dat de paters zwaar hadden gezondigd.

De grammaticale verschillen van taal tot taal zijn niet minder groot dan de lexicografische. Linguïsten verzekeren dat de logische categorieën van Aristoteles niets anders zijn dan typisch Griekse taalcategorieën wijsgerig getransponeerd. De beroemde etnoloog Claude Lévi-Straus wil nog verder gaan en tracht te bewijzen dat elke taal beantwoordt aan en weergeeft de ondervinding en denkwijze van een bepaald type van gemeenschap en al is daar heel wat tegen in te brengen waar hij de taalkunde onafscheidelijk wil verbinden met de etnologie, het verband van een taal met de omstandigheden waarin het volk leeft dat ze spreekt is evident. Als de oude Romein sprak over een ‘gens’, een geheel van families die afstammen van een gemeenschappelijke voorvader, en over een ‘familia’: vader, moeder, kinderen, schoonkinderen en dienaren, dan was dat omdat het land verdeeld was per ‘gentes’. Het deel aan elke ‘gens’ in eigendom toegewezen was in twee gesplitst: een gemeenschappelijk deel voor al de leden van de ‘gens’ en een ander deel dat verkaveld werd onder de verschillende huisgezinnen,

[p. 430]

de ‘familiae’ die tezamen een ‘gens’ vormden. Als in het Nederlands familie niet meer ‘familia’ betekent en als wij geen eigen woord hebben voor ‘gens’, komt dat gewoon doordat wij een ander stelsel van landeigendom kennen. Zo kan men in Centraalafrikaanse talen niet veel vertellen over sneeuw- en andere wintersport, zo is de Franse term Province voor al wat niet Parijs is, precies zoals de Duitse term Land haast onvertaalbaar.

Bij deze geografische en klimatologische onoverdrachtelijkheden moet men dan nog de historisch-culturele voegen. Alhoewel het licht en het menselijk oog overal ter wereld en bij alle rassen dezelfde zijn, verschillen de namen der kleuren van taal tot taal enorm al naar herkomst en gelijkenis der kleuren verschillen. De kleurennamen der oude Latijnen verwijzen naar honig, ivoor, klimop, druiven, asse, erwten en roest, de Fransen vereenzelvigen ze met bordeaux, tabac, brique, havane, enz.

Natuurlijk valt uit dit alles te besluiten dat elke taal een hinderpaal is tot internationaal begrip, maar uit het intiem verband van elke taal met het leven en de persoonlijkheid van het volk dat ze spreekt, maakt men ook op dat de Vlamingen voor heel wat meer strijden dan voor het dom en onredelijk behoud van een Nederlandse woordenlijst tegenover een Franse die rijker, mooier en wijder verspreid is.

Het nut van een internationale omgangstaal waarmee de mens, die weldra over alle mogelijke middelen en gelegenheden zal beschikken om geheel de aarde te bereizen, of met handels- en vriendschapsrelaties te bestrijken, in de letterlijke zin overal zal kunnen komen, moet niet meer worden bewezen. Voor die wereldtaal kleine talen echter te laten sterven, zou een culturele verarming betekenen met thans nog niet te berekenen gevolgen en als elke taal een rijkdom bevat, dan is het aanleren van een taal altijd een verrijking met heel wat meer, zelfs heel wat anders dan woorden voor dingen die men reeds noemen kon. Niemand minder dan Henri Bergson heeft daarover in zijn ‘Les deux sources de la morale et de la religion’, p. 309, iets zeer moois geschreven dat we ten behoeve van die Belgen die het zeker het meest nodig hebben in de oorspronkelijke tekst aanhalen:

‘Celui qui connaît à fond la langue et la littérature d'un peuple, ne peut pas être tout à fait son ennemi. La maîtrise d'une langue étrangère, en rendant possible une imprégna-

[p. 431]

tion de l'esprit par la littérature et la civilisation correspondantes, peut faire tomber d'un seul coup la prévention voulue par la nature contre l'étranger en général’.

G.W.