Nieuw Vlaams tijdschrift. Jaargang 17

Een verrassend geluid

In het altijd zeer lezenswaardig, vroeger ‘Roeping’ en nu ‘Raam’ geheten, katholiek Nederlands tijdschrift, is in nummer acht van mei 1964, onder titel ‘Rondom de leegte’, van de hand van redactielid Dr. C.W.M. Verhoeven, die in elk nummer meewerkt, een wijsgerige bijdrage verschenen, die belangrijk is voor al wie de revolutionaire evolutie van de katholieke intellectuelen tracht te volgen. Zelfs voor hem die zich systematisch op de hoogte houdt van oecumenische nieuwtjes, zit hier reden in tot verrassing. De studie beslaat 28 bladzijden en behelst 35 ‘losse’ gedachten ‘Rondom de Leegte’. Met de term leegte bedoelt schrijver God en hij schrijft God met een kleine g. Wij zullen dat dan ook maar doen.

[p. 856]

Indien wij deze 28 bladzijden wijsbegeerte omtrent god konden resumeren in twee bladzijden van N.V.T., zouden zij niet belangrijk zijn. Hoop en al kunnen wij hem die de tekst nooit onder ogen zal krijgen, een indruk geven, een klank laten horen van deze in haar midden voluit sensationeel te noemen stem. Wij kunnen niemand ontslaan van de aangename last het opstel regel voor regel te lezen.

Niets is belangrijker dan religie, zegt Dr. Verhoeven, maar van gedachten wisselen over god is onmogelijk, omdat men dan niet over god praat, maar over het godsprobleem en minder over dat probleem dan over de mens die dat probleem stelt. ‘Of god bestaat is mijn probleem niet en mijn zorg niet; het is zijn zorg’.

Verhoeven maakt een duidelijk onderscheid tussen religie en god. Hij acht zowel religie zonder god, als godsgeloof zonder religie mogelijk. De beoefening van een godsdienst bevordert volgens hem de oplossing van het godsprobleem niet. Zij schakelt dat probleem uit, legt het stil, dekt het af met rituelen.

‘Indien iemand’, schrijft Verhoeven, ‘mij op de man af zou vragen: geloof jij in het bestaan van een god?, dan zou ik weigeren een antwoord te geven. De vraag is onfatsoenlijk... omdat we stilwijgend hebben afgesproken ze niet te stellen om niet een latent collectief ongeloof naar voren te brengen... De vraag mag niet gesteld worden omdat zij de functie van sluier, die de religie heeft, in gevaar zou brengen’.

In gedachte nr. 9 verklaart schrijver dat god niet veilig is bij precieze weters, d.w.z. veilig noch bij theologen, noch bij atheïsten, die volgens hem de meest exacte theologen zijn. In gedachte nr. 10 verklaart hij dat een precieze godsvoorstelling onmogelijk is, dat de moderne mens dit weet en dat deswege voor hem god als object van religieuze geborgenheid dood is.

Optimistische theologen beweren ten onrechte dat de atheïsten de gelovigen een dienst bewijzen door hun de afgod te ontnemen die ze voor god aanzagen. Wie alle illusies laat varen houdt immers niet noodzakelijk een zuivere waarheid over. Het is mogelijk dat hij helemaal niets overhoudt.

Religie was en is een complex van gevoelens en gedragingen die de mens verbinden met een goddelijke kosmos. Over die gevoelens en gedragingen nadenken, ontbindt ze. De

[p. 857]

moderne mens draagt die drang als een dodelijke ziekte in zich. Wie deel heeft aan zijn cultuur ontkomt niet aan het atheïsme. De enige houding van wie in god wil geloven is sidderen voor de leegte welke de atheïst constateert.

Schrijver weerlegt in zijn nrs. 19 tot 27 het in zijn ogen ten slotte nog beste der ongeldige godsbewijzen, namelijk dat de mens een natuurlijk verlangen heeft naar god en dat dit verlangen niet ijdel kan zijn. En in zijn nr. 28 lezen wij dan wat volgt:

‘In feite leven ook de gelovigen zonder god. Het kan zijn dat iemand nog probeert tol een god te bidden, dat iemand nog meent in god te geloven, maar in werkelijkheid zijn wij atheïsten. Ons leven heeft zijn betekenis in zich zelf. God is een uit de historie meegebrachte fraseologische begeleiding van crisismomenten, een cliché om toespraken mee te besluiten. Hij is een louter verbaal ornament geworden... Religie, het christendom, wordt steeds meer een verbale aangelegenheid... Wie hardop zegt dat hij in god gelooft, plaatst zich buiten de gemeenschap van normale mensen... De hogepriesters van de gemeenschap hebben de naam van god als een ornament in hun toespraken opgenomen. Voor hun persoonlijk geloof in god zegt het gebruik van die naam niets’.

Wat verder lezen wij dat de scheiding tussen godgelovigen en atheïsten kunstmatig is, absurd en pretentieus, een onnozele liefhebberij, dit alles omdat zulke schifting een volstrekte kennis van god en van het geloof veronderstelt, terwijl wij niet eens van ons zelf kunnen weten of we atheïst zijn dan wel gelovig.

In de laatste nota's legt schrijver uit wat hij verstaat door contemplatie, ‘een wijze van denken waarin de passiviteit overweegt’ en die naar zijn mening de enige mogelijkheid schept met de leegte te leven.

De verrassing van deze bladzijden maakt er ons niet blind voor dat ook Dr. Verhoeven, ter ontluistering van de godsfraseologie, nog goed wat godsfraseologie gebruikt. Nietreligieuze problemen die haast even onoplosbaar zijn als het godsprobleem, maar niet zo heilig, het Atlantis-probleem bijvoorbeeld, of de twistvraag de ente et essentia, zou hij niet behandelen op de schijn-diepe toon die hij hier en daar voert. Om deze opmerking met een voorbeeld te verduidelijken, vervangen wij in het volgende letterjuiste citaat het woord god door het woord Atlantis, en dan krijgen we dit:

[p. 858]

‘Over Atlantis praten in het kader van een semi-gezellige bijeenkomst met koffie en sigaren is onmogelijk. Men praat dan niet over Atlantis, althans niet over Atlantis als werkelijkheid. Als Atlantis een werkelijkheid is, is er niet over te discussiëren. Zodra men er over discussieert is het geen werkelijkheid meer. Men disputeert dan ook niet over Atlantis, maar over het Atlantis-probleem. Men steekt de koppen bij elkaar om zich uit te spreken over de kwestie of Atlantis al dan niet bestaat, (lees: bestaan heeft) en hoe je daar zeker kunt van zijn, over de mensen die in Atlantis geloven en niet geloven’.

Deze zeer zeker onbewuste overschatting van het onderwerp god doet natuurlijk niets af aan 'schrijvers vrijmoedige en eerlijke behandeling ervan, die dan ook ruimschoots de aandacht verdient welke wij er voor vragen. Wij vragen deze aandacht zeer in het bijzonder aan hen die in het boek ‘Muziek voor twee stemmen’ geen basis konden vinden voor een stilzwijgende overeenkomst.

G.W.