Nieuw Vlaams tijdschrift. Jaargang 17

[p. 800]

zoek de mens
Poezie-agenda (8)

1.

Octavio Paz (1914) is te Nieuw-Delhi ambassadeur van zijn vaderland Mexico. Het feit dat hij dichter is belet hem waarschijnlijk niet een goed gezant te zijn. Zuid- en Midden-Amerika rekruteren hun beste gezanten onder de letterkundigen. Van Gabriela Mistral (Chili, Nobelprijs) over Ventura Garcia Calderon (Peru) tot Rodolfo Usigli (Mexico). Frankrijk met Paul Claudel en Saint-John Perse, Nederland met Terborgh en wij met Marnix Gijsen en Julien Kuypers, - het wijst erop dat de letteren geen hinderpaal zijn om een omarmend rijm te vinden tussen de belangen van het land en den vreemde. Gezantschappen schijnen hunnerzijds speelruimte te laten om de letterkundige anders dan protocollen, verslagen en uitnodigingen op recepties te laten ondertekenen.

Octavio Paz werd in 1963 te Knokke bekroond met de Prijs van de Poëzie-Biënnale. Te Bergen werd hij hiervoor gevierd. Twee Bestendig Afgevaardigden, een uit West-Vlaanderen, een uit Henegouwen, staken hem gesynchroniseerd elk de helft van de prijs in de kleine, donkere hand.

2.

- Señor Octavio Paz, weet gij soms wat poëzie is?

- Poëzie is kennis, groet, macht, afstand.

Een operatie is ze, in staat de wereld te veranderen; de poëtische werking is van nature uit revolutionair; als geestelijke oefening is ze een methode voor innerlijke vrijmaking. Poëzie onthult de wereld en zij schept meteen een andere. Brood der uitverkorenen; vervloekt voedsel. Ze zondert ons

[p. 801]

af; zij verenigt. Uitnodiging om op reis te gaan; terugkeer tot de geboortegrond. Inademen, uitademen, spieroefening. Gebed tot de leegte, tweespraak met de afwezigheid: ze leeft van afschuw, angst en wanhoop. Oratie, litanie, epifanie, aanwezigheid. Exorcisme, bezwering, magie. Sublimering, vergoeding, produkt van het onderbewuste. Historische expressie van rassen, naties, klassen. Zij verloochent de geschiedenis: in haar schoot lossen zich alle objectieve conflicten op en eindelijk wordt het de mens duidelijk dat hij meer is dan vluchtig.

Ervaring. Gevoel, emotie, intuïtie, niet geleide gedachte. Dochter van het toeval; vrucht van berekening. Hogere kunst dan het woord; primitieve taal. Gehoorzaamheid aan regels; schepping van nieuwe regels. Navolging van de ouden; kopie van de werkelijkheid; kopie van een kopie van de gedachte. Dwaasheid, extase, logos.

Terugkeer tot de kindsheid, coïtus, heimwee naar het paradijs, de hel en het voorgeborchte der onnozele kinderen. Spel, arbeid, ascetische werkzaamheid. Biecht.

Ingeboren uiting. Visioen, muziek, symbool. Analogie: het gedicht is een schelp waarin de muziek der wereld weerklinkt en metrum en rijm betekenen alleen een overeenstemmen met de echo van de universele harmonie.

Lering, moraal, exempel; onthulling, dans, dialoog, monoloog.

Stem van het volk, taal van de vernuftigen, woord van de eenzame. Puur en bezoedeld, heilig en vervloekt, volks en uiting van een minderheid, collectief en persoonlijk, gekleed en naakt, gesproken, geschilderd, geschreven. Vertoont alle gezichten maar men beweert dat ze er geen heeft: het gedicht is een masker dat de leegte verbergt, mooi bewijs van de overbodige grootheid van elk menselijk werk.

- Als poëzie dat alles is, is ze dan ook iets daarvan?

- In elk van deze formules kan men de dichter herkennen die ze rechtvaardigt en die, waar hij ze belichaamt, ze dan ook leven schenkt. Daar ze de uitdrukking zijn van een beleefde werkelijkheid, kunnen we niets anders dan ze te onderschrijven, met dien verstande dat we veroordeeld zijn de eerste te verlaten voor de tweede en deze weer voor de volgende. Precies hun authenticiteit bewijst dat het experiment dat elks concept rechtvaardigt ze één voor één tot hun hogere betekenis verheft.

[p. 802]

- We moeten dus overgaan tot het ondervragen van de rechtstreekse getuigen van het dichterlijk experiment, de gedichten zelf?

- De eenheid van de poëzie kan inderdaad maar ervaren worden door een rechtstreeks contact met wat staat geschreven. Als wij het gedicht ondervragen over het wezen van de poëzie, verwarren wij dan niet eigenmachtig poëzie en gedicht? Reeds Aristoteles zei dat ‘er niets onderlings bestaat, behalve de metriek, tussen Homeros en Empedokles; dat men er dus goed aan doet de eerste een dichter te noemen en de tweede een fysioloog’. Het is maar al te waar dat elk gedicht - of juister gezien, elk werk opgebouwd uit metrums - niet noodzakelijk poëzie bevat. Zijn deze metrische voortbrengselen echte gedichten of artistieke, didactische of retorische voorwerpen? Een sonnet is geen gedicht maar een literaire vorm, behalve wanneer het retorisch mechanisme (strofen, metrums en rijmen) werd aangeraakt door de poëzie. Er bestaan rijmmachines maar geen poëemmachines. Er bestaat ook poëzie zonder gedichten: landschappen, personen en feiten kunnen poëtisch zijn, poëzie zonder verzen. Als de poëzie zich voordoet als een condensatie van het toeval of een kristallisatie is van machten en omstandigheden vreemd aan de scheppende wil van de dichter, dan staan wij tegenover het poëtische. Maar wanneer de dichter (passief of actief, wakker of slaapdronken ) de leidraad en de omvormer is van de poëtische stroom, dan bestaat er aanwezigheid van een radicaal verschillende werkelijkheid: een dichterlijk werk. Un poema es una obra (OEuvre). De poëzie polariseert zich, verenigt zich en isoleert zich tot een menselijk produkt: doek, lied, treurspel. Het poëtische is poëzie in vormeloze toestand; het gedicht is schepping, opgebouwde poëzie. Het is slechts in het gedicht dat de poëzie zich isoleert en zich ten volle onthult.

- Het is ons dus toegelaten het gedicht te ondervragen over het wezen van de poëzie, als we maar willen vergeten dat het gedicht een vorm is toegankelijk voor om het even welke inhoud?

- Het gedicht is geen letterkundige vorm maar de plaats van afspraak tussen de poëzie en de mens. Het gedicht is een verbaal organisme dat poëzie bevat, tot poëzie opwekt of poëzie secreteert.

Elk gedicht is uniek. Elk ‘werk’ herbergt met min of meer intensiteit de algehele poëzie. Hieruit volgt dat het lezen

[p. 803]

van een enkel gedicht ons met meer zekerheid dan om het even welk historisch of filologisch onderzoek onthult wat poëzie is.

- Is deze onthulling precies en enkelvoudig?

- Het experiment van het gedicht - zijn herschepping door voordragen of lezen - vertoont inderdaad eveneens een ontgoochelende veelvuldigheid en verscheidenheid.

Lezen wordt bijna altijd de revelatie van een werkelijkheid die vreemd is aan de ware poëzie. De zeldzame tijdgenoten van Sint Jan van Het Kruis die zijn gedichten lazen waren gevoeliger voor hun morele waarde dan voor hun fascinerende schoonheid. Heel wat bladzijden die wij bij Donne bewonderen, lieten de lezers van de XVIIIe eeuw onverschillig, terwijl andere dingen ons afstoten en ons vervelen die voor die anderen de bekoring ervan uitmaken. Alleen een inspanning van onzentwege om historisch te begrijpen laat ons toe de dichterlijke functie te onderscheiden van de geschiedkundige opsommingen bij Villon. Maar meer dan zijn tijdgenoten waarschijnlijk worden wij dieper getroffen door de zinspelingen op zijn tijd en de dagen die vlak eraan voorafgingen. En het is niet de enige historie die ons dezelfde tekst met andere ogen doet lezen.

- Waarom lezen wij eigenlijk gedichten?

- Voor enkelen betekent het gedicht een experiment van overgave. Voor anderen een van tucht. De jongeren lezen verzen om zich zelf te leren uiten of om hun eigen gevoelens te verkennen, precies alsof men alleen in een gedicht met gewisheid en duidelijkheid de onzekere trekken en de bevroede waarde kan ontdekken van sferen als liefde, heldendom of zinnelijkheid. Elk lezer zoekt zijn baat in het gedicht. En het gebeurt niet zo zelden dat deze baat ook wordt gevonden: het gedicht ging er zwanger van.

Na dit eerste en begoochelend contact is het niet onmogelijk dat de lezer binnendringt tot in het centrum van het gedicht.

- Hoe stelt gij u zo'n ontmoeting voor?

- Tijdens de ebbe en de vloed van onze driften en onze diverse bewogenheden (altijd verdeeld, ik en mijn dubbelganger en de dubbelganger van mijn ander ik), treedt een moment in dat alles tot bedaren komt. De tegenovergestelde krachten verdwijnen niet maar versmelten zich een ogenblik. Het is alsof de ziel wordt onderbroken: de tijd weegt niets

[p. 804]

meer. In de ‘Upanishad’ wordt geleerd dat deze verenigbaarheid de ‘ananda’ is, de verlustiging in het Ene. Ze zijn uiterst zeldzaam weliswaar die deze staat kunnen bereiken. Maar allen reeds zijn wij bij een of andere gelegenheid, al duurde het maar de fractie van een seconde, iets dergelijks gewaargeworden. Men hoeft geen mysticus te zijn om deze zekerheid te benaderen. De liefde is een staat van eenzijn en deelname; zij staat open voor de mensen: bij het liefdebedrijf is het bewustzijn gelijk aan de golf die, eens dat de weerstand is overwonnen, even weer steigert, aleer ze ineenstort, een volheid toewaarts waar dan alles (vorm en beweging, opstuwing naar de hoogte en zwaartepunt) een steunloos evenwicht vindt dat slechts op zich zelf rust. Rust van de beweging. Op dezelfde wijze als wij door het geliefde lichaam een voller bestaan zien, meer leven dan leven, voorvoelen wij dwars door het gedicht de vaste straal van de poëzie. Dit ogenblik vervat alle ogenblikken. Zonder dat hij ophoudt te verlopen staat de tijd stil, als het ware boordevol tijd.

Dank zij het magnetische voorwerp, het gedicht, tevens een geheim-plaats waar tegenstellende krachten elkaar ontmoeten, kunnen wij het poëtisch experiment meemaken. Het gedicht is een mogelijkheid open voor alle mensen, welk ook hun temperament is, hun geestesgesteldheid of hun aanleg. Een gedicht is niets anders dan een mogelijkheid die slechts ziel krijgt door het contact met lezer of toeschouwer. Er bestaat een onderlinge sleutel voor alle gedichten, zonder dewelke zij geen poëzie zouden zijn: deelname. Telkens wanneer de lezer waarachtig het gedicht beleeft, geraakt hij in een toestand die wij poëtisch kunnen noemen. Het experiment mag een willekeurige vorm aannemen, altijd streeft het zich zelf voorbij, altijd geschiedt een breuk in de tijdsgrenzen om anders te worden.

Zoals de dichterlijke schepping gebeurt het experiment met het gedicht binnen de geschiedenis; het is geschiedenis en terzelfder tijd ontkenning van de geschiedenis. De lezer werft en sterft samen met Hector, twijfelt en doodt met Arjuna, herkent de oever van de geboortegrond met Ulysses. Hij herleeft een beeld, ontkent de duur, klimt terug de tijd op.

- Mijnheer de Ambassadeur, ik houd van uw bepalingen door tegenstelling. Die bepalingen ontstaan insgelijks door een versmelten van voor en tegen. Zoudt gij de betrekking

[p. 805]

gedicht-dichter nog even kunnen belichten? Meteen de correlatie dichter-lezer?

- Het gedicht speelt de rol van bemiddelaar: door het gedicht wordt de oorspronkelijke tijd, vader van alle tijden, een moment belichaamd. De duur wordt omgezet in zuiver heden, bron die zich zelf voedt en de werkelijkheid van de mens omzet. Welnu, het lezen van een gedicht vertoont grote overeenkomst met het poëtisch scheppen. De dichter schept beelden, gedichten; en het gedicht maakt van de lezer beeld en poëzie.

Naast schepping is gedicht dus deelname. De gedichten behelzen zowel het ik van de dichter als de jij van de lezer. Met dien verstande dat in zeker opzicht het gedicht het ik van de dichter ontkent op hetzelfde ogenblik dat het dit ik uitdrukt.

- Zijt gij speciaal uit Nieuw-Delhi naar Bergens-Mons om uw prijs komen vliegen?

- In feite wel maar ik keer niet dadelijk terug. Het was ginds 46^o. Er zijn lieve meisjes in België. Zie eens hoe blond.

- Hoe zou men van zuivere vrouwelijke lieftalligheden een bepaling kunnen geven?

Ons gesprek wordt onderbroken door een journalist die achter andere geheimen wil komen. Alleen vraag ik me af: is een mooie vrouw een gedicht? Wie schept haar? Zij zelf? Wie leest haar? Is bekijken een eerste graad van deelname? En, naarmate wij verder deelnemen, wordt haar ik verdrongen op het ogenblik dat het zich in ons uitdrukt? Ach, ik ben weer in Mexico.

3.

Waarom in Mexico niet war blijven, hier regent het toch, en van Octavio Paz wat korte gedichten vertalen, deze suite van zes b.v., ‘Duur’ geheten:

I.

Zwart de hemel

geel de lucht

de haan scheurt de nacht
het water wordt wakker en vraagt naar het uur
de wind staat op en vraagt naar jou
er rijdt een witte merrie voorbij.

[p. 806]

2.

Als een woud in zijn bed van blaren
slaap jij in je regenbed
jij zingt in je waaibed
in je bliksembed lig je te zoenen.

3.

Veelgeurige onstuimigheid
lijf van vele handen
op een ijle stengel
één enkel blank.

4.

Spreek luister en antwoord mij
want wat de donder zegt
begrijpt het woud.

5.

Ik binnen langs je ogen
jij buiten langs mijn mond
jij slaapt in je bloed
aan je voorhoofd ontwaak ik.

6.

Om te praten met jou een stenen taal
(jij antwoordt mij met één groen woord)
om te praten met jou een sneeuwen taal
(jij antwoordt mij met een waaier bijen)
om te praten met jou een watertaal
(jij antwoordt mij met een kano bliksems)
om te praten met jou een taal van bloed
(jij antwoordt mij met een toren vogels).

K.J.