Nieuw Vlaams tijdschrift. Jaargang 16

[p. 635]

Eenheid in de verscheidenheid

1.- Het schaap zijn plasje laten doen of niet?

Vroeg of laat zouden wij de regels der deontologie van het schrijversambacht op schrift moeten stellen. In afwachting dat het eenmaal zover komt, interesseert het mij in hoge mate, welke modaliteiten er zouden worden voorzien wat de verhouding van de auteur tot de recensent betreft.

Waarschijnlijk zou bedoelde verhouding grosso modo kunnen geresumeerd worden door het niet eerbiedige, doch duidelijke: laissez pisser le mouton! Polemiseren over een niet prettig uitvallende bespreking van één van je boeken lijkt mij inderdaad geen aanbevelenswaardige bezigheid. Zolang de bespreker zich niet aan kwade trouw te buiten gaat, - zij het dan, dat hij door allergische reacties de oirbare perken overschrijdt -, lijkt het mij verstandig, er liet zwijgen aan toe te doen.

Toch ben ik, anderzijds, geen voorstander van een volstrekt, nooit door enig protest doorbroken mutisme van de schrijver t.o.v. de pers die zijn werk beoordeelt. Ik zinspeel hier op gevallen, velen onder de collega's bekend, waar verzet kan aangetekend worden door de auteur, zonder dat het hem erom gaat, tegenover het eventueel vernietigend oordeel van de criticus de eigen voortreffelijkheid te proclameren.

Sta me toe zulks door een paar voorbeelden te verduidelijken. In een recensie over één van mijn eerste werkjes las ik destijds tot mijn niet geringe verbazing, dat ik zwaar gezondigd had door mij te laten beïnvloeden door een buitenlands auteur, waarvan ik niet alleen het werk, doch zelfs de naam ignoreerde! Ook heb ik eens van een criticus een brandbrief gekregen met het verzoek hem een kort tevoren verschenen boek te zenden: hij had het geleend van een vriend, hij vond het erg goed, zei hij, en wilde er nu een recensie over schrijven, waartoe hij graag over een eigen exemplaar beschikte. Toen zijn bijdrage, die hij blijkbaar zo nodig kwijt moest, eindelijk verscheen, bleek ik ongeveer zo iets als een Courts-Mahler gesecreteerd te hebben. Men zal toegeven, dat er daar toch iets niet helemaal in klopt!

Natuurlijk zijn er ook ingewikkelder en delicater gevallen: men ruikt dat er ‘something rotten’ is, doch men kan niet direct bewijzen, dat er ergens iets ligt te stinken. Zo vraag ik me nog steeds af (kom, het moet mij nu maar eens van het hart, ofschoon ik besef, mij op glad ijs te begeven), of de gewaardeerde Jan Van Nijlen niet héél even geaarzeld heeft, toen hij oordeelde, - zie het ‘Algemeen Handelsblad’ van 10 april 1954 -, dat zijn vriend Ary Delen zich met Niemand ontsnapt aan zijn Noodlot op gevorderde leeftijd als een hele klepper in de romankunst ontpopte, maar dat het probeersel Terugkeer naar Atlantis van de melkbaard Hubert Lampo, die niet zo best met de voornoemde heer Delen kon opschieten, toch maar zo-zo was. De vraag komt uiteraard de hierboven gewraakte polemiek zéér nabij. Mijn verbazing sproot echter eerlijk voort uit het feit, dat ik tot op de dag toen bedoelde bespreking verscheen, eigenlijk in de ijdele waan had verkeerd door mijn verhaal min of meer het voetspoor te drukken van niemand minder dan Van Nijlen zélf! Het komt me voor, dat

[p. 636]

ik mij na haast tien jaar wel eens van de achterdocht mocht bevrijden, die de bewonderde dichter van De Dauwtrapper mij toen heus bezorgde!

Wat mij betreft, ik zou het erg op prijs stellen nu en dan reacties in de aard van wat voorafgaat te lezen, temeer daar ik mij levendig voorstellen kan, dat de meeste collega's over soortgelijke ervaringen beschikken. Ook hen moet het toch overkomen zijn b.v. recensies toegezonden te krijgen, waaruit blijkt, dat de auteur derzelve doodgewoon de tekst op de flap van de stofwikkel parafraseert? Dat hij het boek niet gelezen heeft? Of dat hij het verhaal geografisch verkeerd situeert, als de man, die vond, dat ik in Terugkeer naar Atlantis, - zich afspelend nota bene in de schaduw van de negentiende-eeuwse stadswallen van Antwerpen -, zo prettig de... Parijse faubourgatmosfeer had opgeroepen. Piet van Aken zal zich nog herinneren, hoe Urbain Van de Voorde bij de bespreking van ‘De falende God’ hem het ganse stuk door Piet Van... Assche placht te noemen, - wat nog geen klein verschil is!

2. - Een aanvaardbaar voorbeeld.

Onder hen die de moed hebben opgebracht om dit stukje tot op deze plaats te lezen, zullen velen misschien de mening opperen, dat de op dit gebied nagestreefde bescheidenheid nooit groot genoeg kan zijn. Mogelijk oordelen anderen, dat ik een té nadrukkelijke voorzichtigheid aan de dag leg en dat een auteur die in alle oprechtheid des gemoeds getracht heeft iets behoorlijks te maken en dit zijn medemensen aanbiedt, zich niet aan laatdunkendheid te buiten gaat, wanneer hij de handschoen opneemt om te verdedigen wat immers uit de intiemste regionen van zijn persoonlijkheid is opgebloeid.

Het gevalletje waarover ik het hier uitvoeriger wil hebben, doet geen principekwesties oprijzen of houdt evenmin verband met netelige deontologische aangelegenheden. Het gaat weliswaar om een kritiekje op een boek van mij zelf en in het bijzonder om een detail dat mij hierin pijnlijk getroffen heeft, doch ik meen dat het niettemin elke Vlaamse auteur en iedere Vlaamse lezer aangaat. Ik ontvang nl. een anonieme bespreking (tenzij signatuur of initialen door het persbureau van mijn uitgever werden weggeknipt) van mijn roman Hermione betrapt, verschenen in ‘De Gelderlander’ (Nijmegen) van 15 februari 1963. Het is een traditioneel recensietje, dat tegelijk warm en koud blaast, - voor mij niet gelaten -, en waaruit ik volgende zinsnede overschrijf: ‘Weliswaar doen sommige Vlaamse woorden wat devaluerend aan in een situatie, maar niettemin...’ enzovoort.

Om het met onze bovenmoerdijkse broeders te zeggen: ‘Wat heb ik nou an m'n fiets hangen?’.

Op het zuiver taalkundig vlak kan ik mij rustig verdedigen door er de aandacht op te vestigen, dat in Hermione betrapt géén woord voorkomt, dat niet de goedkeuring wegdraagt van de in 1961 verschenen achtste uitgave van de grote Van Dale, die tot bij het verbeteren van de laatste proef op mijn schrijftafel lag. Ik roep dit argument in voor wat het waard is, er zeer wel van bewust, dat het gezag van het lexicon nooit als absoluut kan worden beschouwd, vermits het gebruik van

[p. 637]

een woord of een uitdrukking in aanzienlijke mate door de gevoelswaarde en de context wordt geconditioneerd. Ongetwijfeld komen er in bedoelde roman inderdaad woorden of uitdrukkingen voor, die de Noordnederlandse lezer als ‘Vlaams’ zal aanvoelen, zoals men er in elke Noordnederlandse roman aantreft, die voor mij typisch ‘Hollands’ zijn, zonder dat het mij trouwens de geringste ergernis baart.

Dat mijn Vlaamse woorden echter wat devaluerend zouden zijn, weiger ik te aanvaarden, waartoe ik beroep doe op hoger vermelde gevoelswaarde en context.

Duidelijkheidshalve wens ik eraan toe te voegen, dat ik mij zelf, zoniet wat het resultaat, dan toch wat de bedoelingen betreft, tot de taalpuristen reken. Zo ben ik er b.v. Jan Greshoff nog steeds dankbaar om, dat hij mij er destijds eens vriendelijk op gewezen heeft, hoe ik ergens ‘ik snap niet’ had geschreven, waar de algemene toon van het fragment het vertrouwelijke ‘snappen’ niet duldde, doch pertinent het minder vlotte ‘begrijpen’ vergde. In het drukst van zijn bezigheden heeft Julien Kuypers vaak mijn aandacht op kleine, na zijn vingerwijzing inderdaad als dusdanig door mij erkende taalkundige vlekjes in een nieuwverschenen boek gevestigd. Men is nooit te oud om te leren. Ik blijf mij voor dergelijke wenken aanbevolen houden! Bij het persklaar maken van een nieuwe druk verbaast het mij telkenmale weer, hoe dwaas men de keer tevoren over sommige barbarismen of andere fouten tegen het taaleigen placht heen te kijken.

3.- Het ‘Diets’ maar zonder romantiek.

De recensent van ‘De Gelderlander’ heeft het echter dààr niet over. Hij is wel bepaald over authentiek Vlaamse elementen gestruikeld. Om het anders te zeggen: onder het lezen van mijn verhaal heeft hij gevoeld, dat ik een Vlaming ben en ongetwijfeld te goeder trouw beschouwt hij zulks bijgevolg als een inbreuk op het stuk van het A.B.N. Het spijt mij ontzettend, doch zovér weiger ik hem te volgen, én wat mij zelf, én wat het werk van mijn Zuidnederlandse vrienden betreft. Ik schaam mij dood om één drukfout (erewoord erop, dat het slechts een drukfout is) in een Franse zinsnede uit Hermione betrapt, doch al bood dr. Paardekooper himself mij aan mijn boek van alle Vlaamse smetten te zuiveren vooraleer de tweede uitgave ter perse gaat, ik zou hem, zijn autoriteit ten spijt, er beleefd voor bedanken. Dan maar liever een boek met woorden, ietwat ‘devaluerend’ in bepaalde situaties! Ik moge in dit verband de man van ‘De Gelderlander’ trouwens de raad geven er Vondel eens op na te slaan, wiens oeuvre letterlijk van dergelijke ‘devaluerende’ woorden wemelt, ofschoon zelfs de grootste Hollandse geleerden er geen aanstoot schijnen aan te nemen, het soms waarachtig potsierlijke resultaat (oei!) ten spijt!

Ongetwijfeld hebben wij nog véél van Nederland te leren. Nochtans komt het mij voor, dat sommige Noordelijke vrienden zich nodig even moeten bezinnen over hun taalkundig meerderwaardigheidsgevoel. De omstandigheden verplichtten mij er gisteren toe een aantal fragmenten uit Hollandse dagblad- en tijdschriftrecensies over te typen,

[p. 638]

soms door illustere namen gesigneerd. Welnu, - neme kwalijk wie wil -, herhaaldelijk kon ik nauwelijks aan de verleiding weerstaan hoogst noodzakelijke verbeteringen aan te brengen in deze voor studerende jongelui bestemde Noordnederlandse extracten! Het is hier niet de plaats om ééns temeer op de proppen te komen met het geintje over ‘de koe, hij geeft melk’, waar Vlaanderen al een kwart eeuw zo'n lol aan beleeft. Maar toch moet het mij absoluut van het hart, dat de onvermijdelijk Vlaamse toon in het werk van een Zuidnederlands romancier, die dan toch geen inbreuk t.o.v. het oerechte en aloude Diets meent te plegen, heel wat minder erg aangerekend zou moeten worden dan een onmiskenbare taalkundige verwarring, verarming en aftakeling, die in zo menige authentiek Hollandse tekst aan de dag treedt, zoals o.m. blijkt uit het vreemde verschijnsel, dat men boven de Moerdijk b.v. het verschil niet meer kent tussen ‘verantwoording’ en ‘verantwoordelijkheid’.

Onder mijn talrijke minderwaardigheidscomplexen heb ik er één op zijn minst voorgoed geschrapt, namelijk dat van mijn inferioriteit in het Beneluxijns perspectief als Vlaams gebruiker van ons aller Nederlandse taal. Het gebeurde meer dan een dozijn jaren geleden, toen ik in een zwaarwichtige taalgids las, dat ‘alaam’ en ‘Benedictijnerarbeid’ geen A.B.N. zouden zijn. Wat ‘alaam’ betreft aanvaard ik dergelijke flauwe kul niet, doodgewoon omdat het woord door Teirlinck geconsacreerd werd toen hij het in de eerste scène van zijn Man zonder Lijf gebruikte. Het geval van ‘Benedictijnerarbeid’, door ‘monnikenarbeid’ te vervangen, loopt nog sterker de spuigaten uit: historisch verantwoord door het cultureel bevruchtend kopieerwerk van de Benedictijnerorde uit Monte Cassino, zou het tot ‘Vlaams’ moeten gedevalueerd worden omdat de filoloog uit het gereformeerde Noorden nog wel met een monnik raad weet, doch niet met een voor de Vlaming aan een duidelijke religieuze en intellectuele begripsinhoud beantwoordende Benedictijnerpater? Te gek om los te lopen!

Men begrijpe mij inmiddels niet verkeerd. Ik ben geen particularist en beken zelfs ronduit, hoe het precies op grond van zijn taal ‘en vase clos’ is, dat ik nauwelijks nog een boek van Streuvels genieten kan. Mijn tenen krullen in mijn schoenen van beschaamde ergernis als ik sommigen onder mijn overigens eminente Antwerpse stadsgenoten rondom conferentietafels of voor een auditorium Bredero's Jeronimo naar de kroon hoor steken, ofschoon ik het toch ook niet van Robbeknol hebben moet! Maar ik zet mijn nekharen rechtop, wanneer men het Nederlands van onze moderne Vlaamse auteurs als een devaluatie van hun proza bestempelt. Daarentegen juich ik het toe, wanneer ik onder het lezen van De Verwondering merk, dat Hugo Claus onbeschroomd esthetisch en ook taalkundig verantwoorde West- en Oostvlaamse termen en wendingen gebruikt wanneer hij zulks artistiek noodzakelijk acht.

Ik heb een vriend aan wie door een onervaren arts een zo sterke medicijn werd toegediend, dat de man er doodziek van was: immers, ook de micro-organismen, die in aanzienlijke mate tot de instandhouding van ons lichaam bijdragen, waren door het té doeltreffende geneesmiddel uitgeroeid geworden. Het A.B.N. blijve voor ons als schrijvers, lezers en naar een ware levensstijl toegroeiende Vlamingen een

[p. 639]

eerbiedwaardige en dus met groot gezag beklede norm. Maar laten wij ernaar streven ons zelf niet los te rukken van de aloude humuslagen, waar de micro-organismen gisten, van wier bestendige aanwezigheid de gezondheid, ja, de leefbaarheid van ons Vlaams gekleurd literair Nederlands afhangt. Als wij twintig jaar op de tanden bijten en ons niet door schoolmeesters van de kook laten brengen, zullen wij het nog beleven, dat het Noorden dankbaar bij ons buurtjeleen komt spelen. Zoals wij het thans dankbaar blijven om zijn enorme bijdrage tot het smeden van een naar klassieke eenheid strevend taalinstrument, waarvan de kracht evenwel niet in zijn dogmatiek, doch in zijn op de nuanceringen van de volksaard afgestemde schakeringen, niet in zijn naar formol ruikende kiemvrijheid, doch in zijn bestendig bevruchtend en levenscheppend vermogen blijkt te berusten!...

H.L.