Nieuw Vlaams tijdschrift. Jaargang 16

[p. 619]

zoek de mens
Schrijvers, broodschrijvers en zondagschrijvers

Wat vanzelf groeit, hoeft men niet te bemesten. Dat geldt ook voor de maatschappij. Maar al hoeft men het niet te bemesten, dit houdt nog niet in dat men kan afzien van snoeien of van wieden. Het is zelfs denkbaar dat men hàrd moet wieden, omdat wat vanzelf groeit vaak wat moeilijker groeit verstikt. In ieder park is de tuinbaas een dagelijkse correctie op Ons-Lieve-Heer.

Het verzet van de Nederlandse schrijvers is niet gericht tegen een aantal natuurverschijnselen die de menselijke maat te boven gaan. Het is misschien prettiger en voordeliger, te behoren tot een groter taalgebied, maar met de zeventien miljoen inwoners van Nederland en Vlaanderen zullen wij het moeten doen. Het is stellig prettiger en voordeliger te behoren tot een taalgebied met krachtiger literaire tradities, meer eerbied voor het eigene en minder overschatting van het vreemde; maar volkskarakters noch cultuurpatronen zijn momenteel in het geding. De zaak is veel eenvoudiger: de Nederlandse schrijvers willen dat de Staat meer ernst maakt met zijn taak van tuinbaas.

Er is een tijd geweest, dat het onderwijs een zaak was van particulier initiatief. Nog in de negentiende eeuw moesten professoren zorgen voor hun eigen collegeruimte, geld innen van de studenten die bij hen examen kwamen doen. Waarom is dat voorbij? Enerzijds omdat het systeem steeds slechter functioneerde, anderzijds omdat de betekenis van het ondenvijs steeds duidelijker bleek. De overheid heeft ingegrepen, met wetten en voorschriften, met salarissen en subsidies, en om het niveau te verhogen zelfs de vrijheid beperkt.

Er is een tijd geweest, dat liefdadigheid en zorg voor ouden van dagen een zaak was van particulier initiatief. Aan rijke en vrome erflaters danken wij tientallen hofjes, gasthuizen, weeshuizen en gestichten. Waarom is dat voorbij? Omdat het systeem steeds slechter functioneerde in een samenleving waar de vraagstukken een steeds massaler karakter kregen. De werkeloosheid uit de jaren '30, de onvermijdelijke hoeveelheid bedrijfsongevallen, de snel toenemende percentages van boven-65-jarigen waren als problemen te algemeen voor een paar dozijn enkelingen met wat goede wil tijdens hun leven of een slecht geweten bij hun dood. De overheid heeft ingegrepen met wetten en voorschriften, met sociale zorg en ouderdomsvoorziening, en om de levenszekerheid te vergroten zelfs de vrijheid beperkt.

[p. 620]

Er is een tijd geweest, dat muziek, toneel, opera en ballet geheel bestonden krachtens het particuliere initiatief. Een nationaal orkest of een koninklijk toneelgezelschap hebben wij nooit gehad. Het Oranjehuis heeft voor ons kunstleven minder betekend in vier eeuwen, dan Lodewijk Napoleon in vier jaar. Het Amsterdamse patriciaat heeft in de tweede helft van de vorige en het eerste kwart van deze eeuw de financiële basis van toneel en concert in stand gehouden, althans de volledige ineenstorting verhinderd. Maar wat lot 1920 mogelijk was, bleek na 1945 onmogelijk. De subsidiëring van onze grote toneelgezelschappen, de vaste salariëring van de daaraan verbonden spelers, en zelfs hun pensioenrechten, zijn in feite posten op de rijksbegroting waar niemand meer aan tornt. Evenzo staat het met een reeks grote orkesten. Wij men de bezoekers de kostprijs laten betalen, zoals soms wel eens als vrome wens wordt geuit, dan zouden de toegangsbiljetten twee- of driemaal zo duur worden, en daarmee de publieke belangstelling twee- of driemaal zo klein. Het is duidelijk: de levenszekerheid van de artiesten én het culturele belang van een zo groot mogelijk publiek wettigen het overheidsingrijpen, zelfs als daardoor de vrijheid ietwat zou worden beperkt, of schijnt te worden beperkt. Armoede namelijk bij de artiesten, en onbetaalbare prijzen voor het publiek beperken de vrijheid in veel erger mate.

En daarmee zijn we aan de kern van de schrijversactie. Zonder te menen dat de literatuur vroeger in ons land veel beter functioneerde dan nu, menen de schrijvers wel dat dank zij overheidsmaatregelen van de laatste vijftien jaren de meeste àndere kunsten thans beter functioneren dan de letterkunde. Zij vinden met recht dat ze zijn achtergebleven in de officiële aandacht en in de economische zorg. De bedragen voor de creatieve, individuele kunsten zijn in het algemeen veel geringer dan die voor de bedrijfskunsten, waar men zelfs kan werken met loonrondes. Maar binnen de individuele kunsten komen de letteren nog weer achter bij schilder- en beeldhouwkunst, waar de aankooppolitiek van Rijk en grote steden, en de subsidiëring van particuliere aankopen (een soort omgekeerd mecenaat!) tot redelijke resultaten hebben geleid.

Bij de literatuur is totnutoe eigenlijk alleen sprake van stukwerk. Er zijn vooral in de allerlaatste jaren verscheidene maatregelen genomen, gestimuleerd door de Raad voor de Kunst en ook wel door de Conferentie der Nederlandse letteren. Er zijn bekroningen, opdrachten en eregelden; subsidies voor tijdschriften en boekuitgaven, vooral verzamelde werken; toeslagen op tijdschriftbijdragen, op verzenbundels, en sinds heel kort ook op romans en novellen. Het is genoeg om te geloven in de goede bedoeling, maar te weinig voor het goede doel. Wie de begrotingsposten beziet, en de groeiende reeks met de groeiende bedragen analyseert, ontkomt niet aan de indruk dat men bezig is geweest de gaten te dichten, terwijl men geen oog heeft gehad voor het falende functioneren van het geheel. De spontane schrijversactie, opgezet als een wilde staking met nogal veel en niet altijd kundige publiciteit, heeft het enorme voordeel gehad, dat het schrijverschap als zodanig in al zijn culturele en economische facetten aan de orde is gesteld.

[p. 621]

Er zijn enige schrijvers in Nederland die van hun pen kunnen leven, een paar zelfs royaal. Hun werk is in trek bij het publiek, het heeft dus marktwaarde, het verzekert de auteur niet enkel hoge royalty's, maar de uitgever ook hoge winsten, en juist daarom kan de auteur nog betere voorwaarden verwerven. Dit massale succes mag in sommige gevallen een literair en zelfs een ethisch probleem zijn, een economisch probleem is het niet.

De overige schrijvers in Nederland kunnen niet leven van hun pen. Daartoe behoren alle dichters, alle essayisten, alle toneelschrijvers, bijna alle novellisten en de meeste romanciers. Zodra men succes met kwaliteit verwart, en gebrek aan succes dus ook tekort aan kwaliteit acht, kan men iedere discussie staken. Het is dan niet in te zien waarom de overheid hoogleraren benoemt voor vakken die weinig studenten trekken, of musea in stand houdt waar weinig bezoekers komen, of gevels behoedt voor rationele verbouwing door plaatsing op de monumentenlijst. Men moet dus uitgaan van de nuchtere, door de hele cultuurgeschiedenis gesteunde overtuiging, dat succes en talent elkaar evenmin insluiten als uitsluiten. Men moet durven menen, dat het schrijverschap een onvervangbare functie heeft in onze cultuurgemeenschap, ook wanneer iedere schrijver met zijn proza maar een paar duizend, en met zijn essays en gedichten maar een paar honderd lezers, althans kopers trekt. Zodra de overheid déze mening als juist aanvaardt, staat zij voor twee klemmende vragen. De eerste is deze: welke maatregelen zijn mogelijk en dus nodig om de kring van lezers en kopers te vergroten? Dat is een positivering van de noodtoestand waaruit destijds de meeste maatregelen zijn ontstaan: toen immers zocht men naar middelen om te verhinderen dat de kring van lezers en kopers en tijdschriftabonnees nog ernstiger terugliep. Die positivering zou kunnen leiden tot allerlei nieuwe plannen en methoden, nieuw althans voor Nederland, maar lang niet altijd nieuw als men de praktijken kent bij sommige bevriende buitenlanden. Of het kunstmatig laag houden van de boekenprijs door subsidies aan de uitgevers nog de meest geschikte vorm is in het tijdvak van het pocketboek, kan men met recht betwijfelen.

De tweede vraag is veel ontstellender, omdat ze het gevolg is van een ronduit ontstellende situatie. Indien een schrijver van naam en talent in ons land een boek publiceert dat een beperkt succes heeft, zeg twee-, zeg drieduizend exemplaren, volgt daaruit een honorarium van ongeveer even zovele guldens. Dit betekent dat er in onze cultuurgemeenschap een hele groep speciaal begaafden is die voor hun belangrijke en hoog-gekwalificeerde arbeid betaald wordt met een uurloon dat meestal het loonpeil van de ongeschoolde arbeiders niet haalt. Wie een bundel gedichten uitgeeft, ontvangt een bedrag waarvoor dat minder is dan een staatssecretaris in één dag aan salaris ontvangt. De woorden honorarium en royalty klinken honorabel en royaal, maar ze verbergen de treurige werkelijkheid dat geen enkele arbeid in ons land zo slecht betaald wordt als de literatuur. Heeft men dat eenmaal geconstateerd, dan wordt het een gewetensvraag of men dit zo mag laten. Een gewetensvraag voor de volksgemeenschap als geheel en voor de overheid in het bijzonder, of het aanvaardbaar is dat een hele sector van het culturele leven alleen kan functioneren dank zij de absolute

[p. 622]

onderbetaling van de belangrijkste producenten. En aangezien gewetensvragen bij de machthebbers zelden ontstaan zolang de noodlijdenden zelf zwijgen, hebben de schrijvers nu eindelijk hun mond luidkeels opengedaan.

Men kan natuurlijk vragen, of het wel wenselijk is dat schrijvers van hun pen zouden bestaan, en of een bezoldigde betrekking niet gunstiger is voor hun mensenkennis en zo. Hoe bezorgd die vraag ook klinkt, de grondtoon ervan is vals. Want ook als de literator hetzij uit geërfd bezit, hetzij uit giften en gaven, hetzij uit allerlei bijverdiensten genoeg te eten heeft, blijft er het ontoelaatbaar feit dat zijn literaire arbeid niet wordt betaald overeenkomstig de daarin geïnvesteerde tijd, werkkracht en speciale begaafdheid, noch overeenkomstig de daaraan toegekende culturele waarde. Artistieke romantici zullen beweren dat dit nooit mogelijk is: bij zo iets verhevens als kunst is alle betaling onderbetaling. Maar ook de chirurg die mijn leven heeft gered, is niet te betalen naar de verhevenheid van die prestatie. En toch kan ik daaraan niet het recht ontlenen, hem ónbetaald te laten.

Het bijbaantje van de literator heeft overigens een praktisch bezwaar dat zich in toenemende mate heeft doen gelden: als men er ernst mee maakt, vraagt het zoveel tijd en aandacht dat het restant te klein wordt voor het schrijverschap. En als men met het schrijverschap ernst maakt, vergt het zoveel tijd en aandacht dat het restant te klein wordt voor het baantje. Tot het midden van de vorige eeuw was de combinatie blijkbaar mogelijk, omdat noch de literatuur, noch het maatschappelijk bedrijf de specialisatie kende die van onze tijd is. De Tachtigers hebben bijna allen niets anders gewild dan het kunstenaarschap, omdat een volle dagtaak als koopman, advocaat of predikant daarbij niet meer mogelijk was. Met Elsschot en Bordewijk voor ogen kan men volhouden dat de mogelijkheid zelfs nu nog wel bestaat. Maar ook Bloem, Van Eyck, Nijhoff en Marsman waren afgestudeerde juristen en bij geen van hen is de combinatie van rechten en dichten gelukt. Het bijbaantje zou toelaatbaar zijn, als het voor half werk gedurende halve dagen met halve aandacht verricht, een vol salaris opleverde. Maar daartoe is noch de overheid noch het bedrijfsleven bereid. En de schrijver kan en mag niet bereid zijn zich om zijn materiële bestaan zó onvoorwaardelijk uit te leveren, dat zijn creatieve bestaan verdwijnt. De wet van de maatschappij is dat men moet werken om te leven. Maar de wet van de kunst is dat men moet leven om te werken.

Vandaar het absurde van iedere angst, alsof een jaargeld een premie zou zijn op de luiheid. Als de Nederlandse literatoren zouden schrijven en publiceren terwille van het geld, moesten zij tot de domste schepsels ter aarde behoren. Op ieder ander gebied is met minder talent in korter tijd méer te verdienen. Wat ons land aan poëzie, aan essays en aan proza bezit, is geschreven voor de eer of voor de lol, maar bepaald nooit voor het geld. De creatieve kracht die onder de slechtst denkbare omstandigheden zich eeuw in eeuw uit gehandhaafd heeft, zal waarlijk niet verdwijnen als men de situatie wat verbetert. Met buitenlandse genieën voor ogen, wier werkkracht intact bleef ondanks fabelachtige honoraria, ondanks de Nobelprijs, ondanks miljoenen voor verfilmingsrechten, kan men de inspirerende armoe wel bijzetten in het mausoleum

[p. 623]

van de romantische onzin. Maar men behoeft ook niet te menen dat met wat geld van de Staat een talent uitdijt tot een genie.

In de luidruchtige polemiek, door de schrijversactie ontketend, zijn de zonderlingste argumenten pro en vooral contra te berde gebracht. Men zou ze stuk voor stuk kunnen overwegen, zodra de zaak ten principale was beslist. Het is inderdaad denkbaar dat de Nederlandse overheid een miljoen gulden méer zal willen besteden aan de literatuur: één dubbeltje per hoofd per jaar, bij een bevolking van bijkans twaalf miljoen! Zodra die bereidwilligheid blijkt, zal men nauwgezet moeten overwegen met welk soepel systeem van gevarieerde maatregelen de verschillende doeleinden het best kunnen worden bereikt. Ik heb het geloof in het alleenzaligmakende van éen methode sinds lang verloren. Ik geloof zelfs niet meer dat er enig voordeel bestaat zonder enig nadeel. Indien een Fonds voor de Letteren een beter instrument is om het gestelde doel te bereiken dan het Ministerie van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, verkies ik een fonds. Indien subsidies beter werken dan stipendia; indien de schrijvers voor het geld een contraprestatie moeten leveren; indien er commissies moeten komen of juist géen commissies; indien er onderscheid moet worden gemaakt naar genre, talent, leeftijd, gezinsstructuur en wat niet al, mag men wat mij betreft met vijfentwintig gradaties werken, mits ze niet enkel verantwoord zijn, maar doeltreffend. Want ik erken geen middel dan in functie van het doel.

Dat doel is helemaal niet utopisch of revolutionair, integendeel, het past precies in de structuur van onze moderne welvaartstaat, die nu eenmaal een subtiel stelsel is van overheidscorrecties op economische processen. In het economische proces van het boek komt de schrijver tekort. Het is niet denkbaar dat deze misstand vanzelf verdwijnt, dat doen misstanden nooit. Het is evenmin denkbaar dat de auteurs gezamenlijk uit eigen kracht in staat zijn, die misstand op te heffen; daartoe zijn ze te emotioneel en te individualistisch. Vandaar de plicht van de Staat om vooor tuinbaas te spelen, ook hier. Het wieden en snoeien kan men wel aan de kunstenaars zelf overlaten; het eerst, om niet te zeggen het énig nodige is meer mest. Uiteraard kunst-mest.

G.S.