Nieuw Vlaams tijdschrift. Jaargang 16

De grote onderwerpen

Viermaal in mijn leven heb ik zeer levendig betreurd als schrijver geboren te zijn in een klein land en zonder ‘een vaderland om lief te hebben’: toen ik ‘Oorlog en Vrede’ las, toen ik ‘De druiven der gramschap’ las, toen mijn broer mij vertelde dat de roman waarvan hij slechts twee hoofdstukken heeft kunnen schrijven, de ontmoeting van zwart Afrika met de blanken zou behandelen en de vierde maal nu ik ‘Vervolg op een legende’ van de jonge Sovjet-schrijver Anatoli Koeznetsow aan het lezen ben, het dagboek van een jonge Rus die getekend heeft voor Siberië.

De eerste twee boeken zijn meesterwerken, het derde is bij twee hoofdstukken gebleven en het vierde heeft niets geniaals, maar alle vier geven mij het gevoel van een door het leven geprefabriceerde en door geen schrijversverbeelding te vervangen wijdheid die de kunstenaar dwingt op grote maat te werken.

Waarom die viervoudige indruk van gemis mij telkens doet denken aan die kinderen die liever een jongen of een meisje zouden zijn, weet ik eigenlijk niet. Ik heb altijd vermoed dat ik er langs onbekende psychologische omwegen het verschil mee aangeef tussen betreuren wat men kon verhelpen en betreuren wat buiten onze wil ligt, het verschil dus tussen een academisch en een tragisch leedwezen. Betreuren dat men geen jongen is, verschilt heel wat van betreuren dat men tegen een jongen ja heeft gezegd. Ik heb er niet onder gebukt gegaan dat ik in een klein land geboren ben, maar de versregel ‘niet groter zou 'k u geren’, zou ik nooit kunnen geschreven hebben.

Het enige grote en eigen staketsel waarop wij literair tentzeil kunnen spannen is de slag der gulden sporen. De Walen danken aan de verdelende rechtvaardigheid van de geschiedenis het equivalent van hun zeshonderd Franchimontezen. Onze guldensporenslag is nu reeds voor de tweede eeuw verhuurd aan Hendrik Conscience. Wanneer het weer mogelijk zal geworden zijn een nieuwe Leeuw van Vlaanderen te schrijven, zal deze voor interplanetaire ruimtereizigers niet meer de betekenis hebben die hij gehad heeft voor de tijdgenoten van Hendrik Conscience.

Men moet het belang van het grote onderwerp niet onderschatten. Literair steekt de een eeuw lang herdrukte Leeuw van Vlaanderen niet zo heel hoog uit boven ander werk van Conscience dat sinds 1900 niet meer herdrukt wordt. Herman Teirlincks ‘Gevecht met de engel’ zou, bij gelijke artistieke waarde, een veel groter dimensie ontvangen indien de auteur het de achtergrond had kunnen geven van een feit als Napoleons veldtocht in Rusland of de exodus van Amerikaanse fruitplukkers. Dat wil dus zeggen dat ‘Oorlog en vrede’ en ‘De druiven der gramschap’ zuiver als kunstwerk niet zouden zijn wat ze zijn zonder hun onmetelijk kader waaraan de auteurs geen enkele verdienste hebben, dat hun vooraf werd cadeau gedaan.

De beperktheid van ons taalgebied kan overwonnen worden door

[p. 93]

vertalingen, ons gemis van grote historische of sociale stramienen niet. De romans waarin schrijvers die we met naam, toenaam en omstandigheden kennen, ons onder lichtelijk gewijzigde namen van personen en plaatsen meedelen, hoe het hun gaat sedert hun vorig boek, stralen voor de lezer een onmiskenbare bekoring uit, maar wat men het epische genre noemt, vaak met veronachtzaming van de confessie en de lyriek erin verwerkt, wordt daardoor niet overbodig in een literatuur die naar Europees peil dingt. Een moderne Europese literatuur die meetelt, beoefent twee soorten van letterkunde: een experimentele die de mens en het woord zelf exploreert (dat zijn er tenslotte al twee), en een andere die men desnoods klassiek zou kunnen noemen omdat zij tracht definitief te bouwen. De twee of drie kunnen elkaar niet lang missen, maar de derde is de voornaamste. Een literatuur zonder substantie en duurzaamheid is ter dood veroordeeld.

Het allerkleinste land ligt nog op de wereld. Onze wereldbeschouwelijke, politieke en sociale problemen zijn op weinig aspecten na universeel. Wij hebben deelgenomen aan twee wereldoorlogen. Zowel over het verzet als over de collaboratie en de Jodenvervolging, drie grote hedendaagse thema's, hebben wij iets mee te delen dat de afmetingen kan aannemen van het geheel waartoe het behoort. Ik heb lang, zij het lichtelijk in vrezen en beven, gehoopt op een Oostfrontersverhaal, zo schoon als ‘Im Westen nichts neues’, ‘Die Armee hinter Stacheldraht’ en ‘Voyage au bout de la nuit’. Lezend in Koeznetsows ‘Vervolg op een legende’, bedenk ik dat een wanhoop zo volslagen als die van een jongen die na een sermoen van Cyriel Verschaeve zijn geloof is gaan verdedigen tot in Stalingrad, niet sterk genoeg is om iets groots tot stand te brengen.

Koeznetsow is geen Tolstoi, niet eens een Sjolochow, maar juist dat is hier leerzaam. De zorg waarmee hij elke idealisatie vermijdt uit eerbied voor zijn onderwerp, de vaart waarmee hij over de meest desolate werkelijkheid heen wordt gedragen door de idee dat hij in een onmetelijk land, veel meer dan een persoonlijk fortuin, een nieuwe toekomst bouwt voor een volk, geven mij de vraag in of het ons niet vooral ontbreekt aan zin en bezieling voor het grootse universele waarin wij betrokken zijn.

Ik ben diep afkerig van zogezegde internationale onderwerpen ter wille van een zogezegd internationaal peil. Veel heimatromans zijn universeler dan atoombommengeschiedenissen van jongens die niet eens iets over zichzelf te zeggen hebben, wat elke puber kan, maar toch een provinciale of dorpsprijs willen behalen. Dat wil echter niet zeggen dat ons binnenhuislijden de volle proporties kan aangeven van een volwaardige letterkunde.

G.W.