Nieuw Vlaams tijdschrift. Jaargang 15

Ik heb eens James Ensor fluit langs zijn neus zien spelen

De inboorlingen van Oostende behoren sedert lang tot het uitdagend type.

Er wordt beweerd dat deze trek hun eigen is sedert de stad met rechtmatige trots zich herinnert hoe ze van 1601 tot 1604 het langdradig beleg van de Spanjaarden heeft doorstaan. Wilde aartshertog Alberts vrouw, Isabella, niet van hemd veranderen, zolang de Oostendenaars hun poorten gesloten hielden, mijn voorvaderen wilden hun vrije gedachten niet inruilen voor die van haar vader, Filips II.

Ik meen dat de verklaring van der Oostendenaars houding de orde der dingen omkeert. Zij hielden stand, volgens mij, omdat ze reeds uitdagend van karakter waren. Wat er van zij, het zijn tarters en dit is niet van aard om door de andere provinciegenoten sterk te worden gewaardeerd. Wat die anderen niet weten, want hiervoor is de Oostendenaar dan weer te schuchter om zulks in het openbaar te doen, hij tart ook zich zelf en kent daarom zijn in weemoed gedrenkte grenzen veel beter dan een zotte Bruggeling of een veel lucht verplaatsende, - en welke lucht in het rootseizoen -, Kortrijkse Leiepisser.

Maar omdat hij sociaal is en merkbaar wellustig de gezonde lucht langs de Noordzee inademt, heeft de Oostendenaar een geniaal middel bedacht om zich zelf te kunnen tarten in het openbaar. Dit auto-da-fe heet carnaval.

Zeker, men viert hier en daar carnaval. Maar hoe?

Hier met een drukdoende en dure stoet, die eerder werd uitgevonden om de vreemde kijkers te amuseren dan het eigen gemoed. Daar door

[p. 868]

zich op een mistig avondje een goedkoop mombakkes voor te binden en vol sidderend lef een burgerlijk cafeetje binnen te trekken om liefst nog in het halfopen deurgat een kleine vijand uit te maken, hiervoor beroep doende op een geforceerde kalkoenstem.

Oostende, o paradox, maskert zonder een blad voor de vinnige mond te nemen. Waarom dan dat masker? Eenvoudig om zelf het gebeurlijk tegenovergestelde van zijn persoonlijkheid uit te dagen, om een psychisch evenwicht te herstellen; om zich louterend binnenst builen te keren. Een masker, goed gedragen, is een spiegel met diepe echo's.

De gewone maskers worden aan de lopende band gefabriceerd en verkocht in spelonkachtige winkeltjes uit lepe straatjes. Iedereen kan er een kopen, verdiensten bergt dit niet. De verdienste begint bij de keuze van het masker.

Een getogen Oostendenaar kiest instinctief een symbool en de keuze is een monument van raffinement. Daarenboven wijzigt hij het gekochte of bewaarde masker. Hij retoucheert het, hij belegt het met ziel, schminkt het, steekt er een hart onder. Wordt dit niet een toppunt van gekoesterde zelfkennis? Deze uiting van gedirigeerde oorspronkelijkheid wil door de Oostendenaar officieel erkend worden. Laat me dit noemen de erkenning van de omgekeerde herkenning.

Dit gebeurt elk jaar. In het openbaar, op het Marktplein, dat ook gemaskerde namen draagt en ofwel heet de Grote Markt of de Wapenplaats. En de jury is ernstig. De wedstijd om het persoonlijkste masker is een van Oostendes doodgewichtige geplogenheden.

Wie in die stad-aan-zee het masker tot functie van ons bestaan heeft verheven, is James Ensor, schilderende zoon van een Engelsman en een sterk lokale moeder. James Ensor, baron James Ensor. Ook deze baronieke titel was voor deze geniale kolorist een masker, dat hij, waarom het niet bekend, droeg met zichtbare voldaanheid en congenitale zwier. Wat hem niet belette, integendeel, jarenlang voorzitter te zijn van de surrealistische maskeradewedstrijd.

In het meestal droge, kil prikkelende februariweer zat hij die avonden met minder beroemde keurders op het sterk beschenen verhoog, ten aanschouwe van een publiek dat uit een van zijn van volk krioelende etsen was weggestapt. Behalve zijn broze, witte baard en zijn marsepeinrozig gezicht (ik mag zijn nerveuze handen niet vergeten, blank als het borstbeen van een inktvis), was alles zwart aan hem: zijn perpetueel antiek hoedje, zijn kwistig gestrikte en door een kunstgreep bijna in toom gehouden artiestendas, zijn pelerine, hem waarschijnlijk kort na zijn geboorte door Mefisto zelf om de schouders gehangen, zijn lange jas, zijn keurig gestreken broek, zijn altijd glimmende kalfsleren bottines met elastieken wreef.

In een zwart dat nooit somber aandeed, troonde hij daar onwezenlijk, staarde olijk rustig door zijn pince-nez, lachend in zijn baard, bestendig op zoek naar een geestig woord in het Frans of in het Oostends. Ik heb nooit anders dan Oostends met hem gepraat. Hij kende alle oude Oostendse volkswijsjes, tekst en melodie. Liefst waren hem die van de vissers, waarin iets verbazend ernstig-naïefs onvermijdelijk wordt teniet gedaan door roekeloze scatologie, aangedikt daarenboven door de vette en open ê- en ei-klanken van het kaaidialect.

James Ensor woonde in mijn jonge tijd al jaren in de Vlaanderenstraat. Beneden was het een schelpenwinkel. In de uitstalling lag een

[p. 869]

kleine ‘opgezette’ meermin onder glas, een aan ons strand verdwaald weesje van Afrodites zuster en de Vliegende Hollander. Er lagen prachtige parelmoeren kinkhorens omheen. Verdere pronkstukken waren Chinese vazen maar niets ervan stond te koop. Het geheel kon een exotisch schouwgarnituur heten, weggevlucht naar een heller uitstalraam.

Ensor woonde boven. Tot de meubels van het huis behoorde een gedegen maar uiterst spitsgeestig echtpaar, aanmelders. Klassieker Oostends was buiten hun mond nergens te horen.

Ensor was een gezellige babbelaar, tuk op glinsterend woordspel. Jammer dat hij alleen in het Frans wilde schrijven. Waar zou hij Nederlands hebben geleerd in die tijd trouwens? Niet in zijn milieu, de bourgeoisie, en niet van zijn vele buitenlandse vrienden of bewonderaars.

Eens in de maand liep ik bij hem binnen, zelden echter in de zomer, dan was het er niet rustig. Ik herinner me niet waarover wij concreet praatten. Wij hebben in elk geval veel gelachen. Om woorden, om valse literatuur, om slechte schilders. Hij was een meester in het op flessen trekken. Ik heb veel van zijn persiflage-techniek geleerd. Geen enkel ‘gevestigd lichaam’ hield stand, wanneer hij er zijn fiooltjes van verminkende vitriool had over uitgestort. In zijn kamer, bij de ronde, volgestapelde tafel gezeten, onder de vertinde bol, die alles scheeftrok, leek het me soms of de honderd en meer personages uit zijn groot doek, dat een paneel vulde, ‘Kristus' intrede te Brussel’, geen masker meer droegen maar het gezicht kregen van een niet meer te herkennen beroemdheid die hij met het bijtende vocht had bewerkt.

Lokale politiekers kon hij grinnikend in hun hemd zetten. Geneesheren, advocaten en militairen stak hij met één woordpriem omver. Hij was jonggezel gebleven en wist over de vrouwen geen enkel goed woord te zeggen. Ik vroeg hem eens wat hij tegen het vrouwvolk had daar hij het immers niet intiem kende. Ik zie hem nog voor me staan bij het raam. Hij had zijn pince-nez in de rechterhand en keek naar de magere zon, waarin we aan de overzijde van de straat wat namiddag-slenteraars zagen spanceren. Zijn antwoord loste niets op:

- 't Zijn allemaal zottinnen en ze kosten veel geld.

Meermaals heb ik me afgevraagd of Ensor in zijn oude dag zich niet eenzaam voelde. Hij gaf weinig bloot over zijn binnenste, zodat bij mij soms de veronderstelling opkwam of hij niet alles door speelse kinderogen bezag. Door ogen van een cynisch kind. Hij maakte speelse prenten met speelse kleuren, kon schilderen zonder het ogenschijnlijk te hebben geleerd, lachte om alles, was gierig als een kind, wreed als een kind in wat hij tekende. Ook zijn geschriften zijn gespeelde literatuur. Er zijn niet veel vrouwen die zo'n grillig volwassen kind, dat hen bovendien verkwistend noemt, trachten te veroveren. En Ensor was daarnaast in hoge mate wantrouwig.

Hij viel meest te genieten in de omgang, als men over zijn muziek sprak. Hij had een ballet gecomponeerd, ‘La gamme d'Amour’, georkestreerd door een kennis. Die compositie is al even speels-vernuftig als veel van wat hij schilderde, na zijn grote periode uit de tachtiger jaren.

Onder ‘Kristus' intrede te Brussel’ stond een oud en leuk harmonium met ambergele toetsen. Als deze werden ingedrukt bij een melodieuze sliert maakten ze een gerucht als de kootjes van een dansend

[p. 870]

geraamte. De blaasbalg pijpte mee met macabere zuchten tussendoor.

Geen enkel bezoeker kon ontsnappen aan Ensors zoete manie om een aria uit ‘La gamme’ ten beste te geven. Lichtjes brommend als iemand die lang gepraamd werd om te laten horen wat hij kon, installeerde het grote kind zich onder zijn reusachtig meesterwerk Het was steeds hetzelfde kristallijnen en lustig deuntje dat weerklonk en dat elk bezoeker van Oostende mocht horen om het uur. Het stond ook op de beiaard, een opwekkend danspasje voor marionetten. Dat de rammel van zijn geboortestad Ensor met deze charmante attentie had bedacht, deed hem glunderen, wanneer hij, wat hij elke morgen placht te doen, in zijn stamcafé op het Wapenplein, een porto stond te slurpen, terwijl de klokken zijn poppen lieten dansen over de daken.

Voor wie het iets verder had gebracht in zijn lastig te winnen vertrouwen, was nog een andere muzikale onthulling weggelegd. Ik geloof een beetje in de symboliek van de muziekinstrumenten. Een hobo is iets voor eenzamen, die gaarne langs lis en rietpluimen slenteren. Een bombardon voor schuchteren die thuis niets te zeggen hebben, een trommel voor ruziemakers en kandidaat-dictators.

James Ensor zocht solaas voor zijn sarcastische neigingen in een piccolo-fluit, schrille bondgenote om des burgers oor te pesten. Uit dit duister en langwerpig duivelinnetje kon hij echter niets overtuigends halen. Om erin te blazen stond hij altijd kaarsrecht, wat hem, bij wijze van spreken, niet lag. Hij gaf eerder een zielige indruk, vooral bij hen die hem langs de zeedijk mochten zien wandelen, met fladderende cape, leunend op zijn zwarte stok met zilveren bek, wat Karel van de Woestijne, een van zijn beste vertrouwden, op zekere dag inspireerde om Ensor een ‘wandelend standbeeld’ te noemen.

Ik stond wat te glimlachen om zijn fijferen, eens in een schemeruur, en werd meer geboeid door de vroege schaduwen die in zijn werkkamer met maskers en draperieën begonnen te spelen. Het is lastig voor een groot man, die zich vergist in zijn wijze van uitdrukking, als hij merkt dat de bezoeker wordt afgeleid van zijn macht verliezend persoon. Het kan hem toch soms vindingrijk maken. En Ensor vond het die dag.

Plots haalde hij het fluitje van tussen zijn bevende lippen en stak het in zijn rechter neusvleugel. Hij trok zijn zeer decoratief gezicht scheef om het linker neusgat wat af te grendelen en speelde me voorwaar een weliswaar amechtig maar toch zuiver gehouden wijsje, dat hij zo maar improviseerde. Buiten adem proestte hij het uit, het mondstuk afwissend aan zijn pochette, in het Nederlands, en in zijn geval terecht ‘lefdoekje’ genoemd. Mijn gemeend bravo maakte hem de verdere avond weer goed. James Ensor bleef een groot schilder.

K.J.