Nieuw Vlaams tijdschrift. Jaargang 15

Zich vergissen is de mens eigen

Het vierde nummer van de lopende jaargang van ons aller N.V.T. is zeer leerzaam uitgevallen wat de techniek van het schrijven betreft. De hoofdschotel werd vooreerst gevormd door het lange romanfragment ‘Messiah’ van C.C. Krijgelmans, in wie H.T. en I.M. in mindere en meerdere mate een vernieuwer van de roman- en schrijftechniek begroeten. Afgezien van het feit of de louter technische overschakeling van de ‘stream of consciousness’ naar de ‘stream of thought’ (beide onbetwistbaar, menen wij, vormen van de innerlijke monoloog) als een vernieuwing van de schrijftechniek of van de compositorische techniek kan worden beschouwd of als een oefening in vingervaardigheid van een man die Joyce en vooral Faulkner ritmisch heeft ingeademd tot zijn longen er ongetwijfeld als een weerballon moeten uitzien, waarbij de vraag voor degelijker beslagenen overblijft of wij de vernieuwing van de romankunst niet op het plan van de inhoud in plaats van op dat van de vorm moeten zoeken, niet in een laattijdige flirt met buitenlandse nieuwlichterijen maar in een roekeloze sprong in het duister van de toekomst, blijft als een paal boven water staan dat dit fragment de gedroomde noot is om door een of ander literair forum gekraakt te worden.

Voor de rest is ditzelfde nummer belangwekkend om het feit dat het bij twee gelegenheden de vinger legt op de kwetsbaarheid van de schrijver voor vergissingen allerhande. K.J. wijst zijn kustgenoot R.B. erop dat hij er glad naast is wanneer hij het woord ‘dragueur’ een neologisme noemt, dit woord zijnde zo oud als de Oostende straten, waarin een fameus stukje wordt gedregd.

De tweede vergissing ligt in het romanfragment van Albert van Hoogenbemt ‘Wegen en wolken’. In dit hoogst lezenswaardig stuk vertelt de auteur hoe de hoofdpersoon een andere romanfiguur ontmoet, die aan de eerste vertelt hoe hij weer een andere romanfiguur ontmoette. Deze laatste ontmoeting gebeurt aan onze kust. Wanneer de tweede figuur de derde figuur ontmoet, is deze een boek aan het lezen, en op de vraag of het een interessant boek is, antwoordt hij dat het goed geschreven is maar dat het toch flauwe kul blijft. Want, zegt de lezende filosoof, de schrijvers van nu ‘amuseren zich met dingetjes die in hun ogen buitengewoon schijnen, maar zo gewoon zijn en van zo weinig belang dat ze niet eens neergeschreven hoeven te worden. Zij zijn de enigen die dit niet inzien. Maar ze beschrijven die wissewasjes met talent, met woorden en in een stijl die ze daarvoor speciaal schijnen uitgevonden te hebben en die na tien jaar veranderd is en dus verouderd. Nu zijn ze aan de Amerikaanse mode. Ze hebben Hemingway en Caldwell twintig jaar te laat gelezen en ze menen dat ook hun personages hard gekookt moeten zijn, geen droom en geen hart mogen hebben, alleen dat..., het kenmerk van de parochiestier’.

Dit is op zichzelf een persoonlijk en dus aanvaardbaar geformuleerde kritiek van een Vlaams lezer. Maar...

De ontmoeting in kwestie kan, aan de hand van de rest van het fragment, zonder kans op vergissing gesitueerd worden omstreeks 1932-1933; een tijd voordien is inderdaad de economische crisis van de

[p. 866]

dertigerjaren uitgebroken, en een tijd nadien is in Spanje reeds de burgeroorlog aan de gang.

De eerst vernoemde hard-boiled auteur Ernest Hemingway had in 1926 een verhalenbundel geschreven waarin hij Sherwood Andersons ‘Dark Laughter’ parodieerde (n.b. een vreemde manier om zijn erkentelijkheid te betuigen jegens de man die hem vier jaar vroeger, toen hij nog een dreumes was, geïntroduceerd had bij Gertrude Stein die hem ten slotte nog zou leren schrijven). Ook in 1926 verscheen ‘Fiësta’ (of ‘The sun also rises’ in Amerikaanse versie); in 1927 ‘Men without women’, in 1929 ‘A Farewell to arms’, in 1932 ‘Death in the afternoon’. Op het ogenblik dat de kritiek wordt uitgebracht moesten dus nog verschijnen: in 1937 ‘To have and have not’, in 1940 ‘For whom the bell tolls’, in 1950 ‘Across the river and into the trees’ en natuurlijk ook ‘The old man and the sea’.

De tweede vernoemde, Erskine Caldwell, nam in 1929 en 1930 een valse start met ‘The bastard’ en ‘Poor fool’, twee tranerige gevallen die door de kritiek unaniem als een koppel nachtmerries beschreven werden. Hij herpakte zich met ‘Tobacco road’ in 1932, en scheerde de hoogste top van het succes met ‘God's little acre’ in 1933. Later kwamen dan nog ‘Journeyman’, ‘Trouble in July’, ‘Tragic ground’ en een rits andere boeken.

Beide auteurs, zoals de meeste Amerikaanse trouwens, zouden hier pas net voor de tweede wereldoorlog bekend raken, vooral door hun Franse vertalingen. In het Nederlands taalgebied begonnen ze hun invloed op de jonge schrijvers pas na de bevrijding uit te oefenen, toen de verschuiving ten nadele van de Franse literatuur en ten voordele van de Engelse en vooral Amerikaanse zich tot bij het grote lezerspubliek liet gevoelen.

Laten we dus zeggen dat het op zijn zachtst genomen vreemd aandoet, een kritisch ingestelde Vlaamse lezer (niet eens een vakman) wat Hemingway betreft amper vijf jaar na het verschijnen van zijn eersteling en wat Caldwell betreft net op de seconde dat zijn eerste succesboek verscheen, aan de Vlaamse schrijvers te horen verwijten dat ze deze beide krachtpatsers twintig jaar te laat gelezen hebben!

De vergissing die hier begaan werd, is belangwekkend en veralgemeend genoeg om ze met beide handen aan te grijpen als zijnde een van die geheimzinnige verschijnselen die, net als de vermeende beïnvloeding (waar Herman Teirlinck destijds een zeer verlichtende bijdrage aan wijdde met onthutsende voorbeelden uit eigen werk en dat van zijn tijdgenoten), bij het creatief proces optreden en waar bezwaarlijk kruid tegen gewassen is.

Qua schrijftechniek kunnen wij ons de vraag stellen: hoe is het in godsnaam mogelijk dat een intelligent en handvaardig ambachtsman zo kwetsbaar is voor dit soort vergissingen? Het antwoord ligt hierin: dat de schrijver, al schrijvende, onvermijdelijk in een anachronistische positie verkeert. Ofwel roept hij in zijn werk het ver of nabij verleden op, ofwel roept hij een nabije of verre toekomst op. Maar terwijl hij dat doet zit hij zelf in het heden vastgeankerd. Dat anker is zowel cerebraal als sentimenteel. De gevoelens en redeneringen die de auteur op zijn personages overdraagt zijn doorgaans van hem zelf onteigend en zijn even doorgaans geheel eigen aan het moment waarop de schrijver zijn scheppingsdrift uitleeft. De mate waarin de auteur aan zijn eigen moment vastgeankerd zit wordt verraden in de mate waarin de auteur zichzelf over zijn personages splitst, d.w.z. in de mate waarin

[p. 867]

hij zelf door de mond van zijn personages spreekt of door hun gebaren handelt.

Deze zelfsplitsing, of zelfonteigening, is een courant verschijnsel in de literatuur, en doorgaans werkt het heilzaam. Het gevaar zit hem hierin dat het voorwerp van de splitsing, nl. de auteur zelf, geheel eigentijds is. Om vergissingen als de hier behandelde te vermijden wordt de schrijver er derhalve toe verplicht een optische vervalsing te plegen, of, technisch gesproken, om ervoor te zorgen dat zijn eigentijdse persoonlijkheid, in de loop van het splitsingsproces, haar eigentijdsheid aflegt. Dit vergt heel wat bewust op peil gehouden cerebrale inspanning. Het valt licht te begrijpen dat deze cerebrale controle lichter op te brengen is naarmate het verbeeldingselement verder van de eigen tijd af ligt. In een historische roman bv. zal de auteur uiteraard zodanig met het weren van anachronismen begaan zijn, dat ook bij de zelfsplitsing het gevaar van verstrooidheid geringer wordt. Wanneer de roman in een meer nabij verleden speelt zijn de wolfijzers praktisch niet te tellen en even moeilijk te achterhalen. Het louter cerebraal element heeft trouwens uiteraard reeds weinig kans op overleven in het in hoofdzaak sentimenteel gekleurd klimaat van de scheppingsdrift.

Een even curieus verschijnsel is dat deze vergissingen zelden door de lezers worden opgemerkt. Dat pleit dan voor het talent van de schrijver die zijn lezers in een sentimenteel rookgordijn wikkelt en hen zijn eigen optiek opdringt.

P.v.A.