Nieuw Vlaams tijdschrift. Jaargang 15

Leer mij, arme dwaas, hoe dat ik denken moet

We verheugen ons vanavond voor de zoveelste maal in een verdraagzame bui en vergeven gaarne alle andersvoelenden hun pueriele of berekende reacties. Als penitentie leggen we maar één wenk op: luisterend nadenken. Of als dit te moeilijk valt, even splitsen: lezen, opnieuw lezen, kalm blijven, denken, nadenken, opnieuw denken, antwoorden met feiten die de grond van de zaak raken. Het is te proberen.

In een vorig nummer van dit tijdschrift werd een weemoedige overpeinzing van ons afgedrukt:

‘Men verwijt me grimmigheid tegenover andersdenkenden. De andersdenkenden zijn natuurlijk Vlaamse katholieken. Ik sta niet als grimmig bekend tegenover katholieken en protestanten in Nederland, Engeland, Duitsland, Zwitserland, Amerika, Zuid-Afrika en India. De Vlaamse katholieken vergissen zich. Zij zijn niet andersdenkend. Ze denken niet. Mogen nog niet.’

Deze vaststelling, - geen bewering of boutade -, heeft gelukkig wat beroering verwekt. Beroering is de eerste fase van belangstelling. Het is er echter bij gebleven want in geen enkel antwoord, een bitsig, een raillerend, of pirouetterend, werd één enkele inspanning gewaagd om de volgende fase te bereiken, hoe ik tot de constatatie gekomen ben. M.a.w. er werd geen enkele erg mentale arbeid ingeschakeld om mijn eenvoudige woorden te ontzenuwen.

Een katholiek kan even goed wiskundig, economisch of filosofisch denken als een niet gelovig mens. De Schepper is aan beide kanten even mild geweest. Ik hoop dat niemand mij ervan verdenkt dit te loochenen. Zodra echter boven het hoofd van een Vlaams katholiek (wie de schoen niet past, trekke hem vooral niet aan) de geloofslamp begint te branden, dooft iets geheel of gedeeltelijk uit binnen de schedel zelf. Er zou zelfs een wet uit de natuurkunde mee te maken zijn: het

[p. 731]

menselijk licht vermindert of vermeerdert naarmate die mens overtuigd is van de toevoer of afvoer in zijn wezen van 's Heiligen Geestes schijn.

Nu wil het ongeluk dat men van die toe- of afvoer nooit zeker is. Dit heeft tot gevolg dat gezalfden of leke-genaderijken een hoogmoed gaan distilleren, een pretentie opzwellend uit extramenselijke wellen, helaas nog steeds onzichtbaar voor het blote oog. Het is de bekende profetenijdelheid.

Er kan echter ook nog iets anders ontstaan. Ieder verstandig mens maakt in zijn bestaan enkele crisissen mee en door, in verband met zijn aanwezigheid op een van zons planeten. De gevolgen hiervan liggen tussen onmacht, gevolgd door blind vertrouwen in wat de anderen doen, en door kritische zin verworven sereniteit. Tussenin wemelt het van compromissen.

Een van de laatste komt veel voor bij geestelijken, die niet meer geloven dan een geus maar de moed niet kunnen verzamelen om met milieu, traditie en gemakzucht te breken. Ofwel zijn ze wijs en laten iedereen gerust. Ofwel worden ze fanatiek en spelen ze een rol, van korporaal tot prelaat, in de strijdende kerk om scrupules te wurgen, uit wraaklust en andere lieflijke dingen. Denken telt niet meer voor hen.

Ten slotte beschikt elke kerk over een stel Zwitserse soldaten, avonturiers, lepen, parasieten, beroepsspelers. Hun reacties mogen geen enkel redelijk schepsel interesseren.

Na deze morfologie van godadvocaten, enkele bescheiden overpeinzingen.

In Dietse Warande en Belfort heeft José Aerts-Albert Westerlinck (wanneer is hij de ene, wanneer de andere?) een antwoord gegeven dat er geen is. Ik had er ook geen verwacht. Het enige meldenswaardige is van bijkomstige aard. Hij verbaast zich dat de directeur van het N.V.T. mijn stukje heeft opgenomen. Hier heeft mijn impulsieve vriend, werkelijk tot mijn oprechte spijt, een gelegenheid tot strak doordenken gemist. Hem is niet onkundig dat het N.V.T. de Ark van het Vrije Woord vereert, zodat elk redacteur mag schrijven wat hij wil in de rubriek Zoek de Mens. Een sluitrede had in zijn brein moeten ontstaan: redacteurs schrijven wat ze willen. J. is redacteur, dus. Tot zo'n syllogisme had ik hem nochtans in staat geacht. Dat hij het niet heeft opgebouwd, leert mij dat hij als mens gehandicapt werd door de reeds vermelde hogere klaarte.

‘De Standaard’ of liever Scrutator in De Standaard, - ik geef me duidelijk rekenschap van de nuance -, gaf evenmin een weerlegging. Van Pater Wildiers, zo heet Scrutator, had ik geen reactie verwacht. Hij is namelijk onze Antwerpse Teilhard de Chardin en ik had gehoopt voor hem dat hij evenveel had kunnen verdienen door een wijs artikel over onze afstamming te schrijven.

Er bestaan reeds enkele priesters in dit land die willen gedaan maken met de folklore uit het Oude Testament. In gesprekken en lezingen vertonen ze een door mij geprezen moed om de christelijke bakersprookjes, genre Adam en Eva, louter tot symbool te verheffen en het sedert eeuwen door pedagogische noodzaak aangewende boerenbedrog bij catechisatie en preekjes te verzaken. Ze zijn niet consequent. We zijn nog niet talrijk genoeg, beweren ze, om tegen de oude school in te gaan. Dit compromis wordt door mij niet aanvaard. Ze hebben gehoorzaamheid gezworen. Maar gehoorzaam blijven om legenden te vertellen is precies de

[p. 732]

grootste kwaal in die milieus. Ik schreef dat men ‘nog niet’ mocht denken en merk dat het gelijk naar mijn kant zwenkt.

Pater Wildiers' intentie is zo doorzichtig als zijn sandalen. Hij railleert niet onaardig, tracht de ‘tegenstrever’ te minimaliseren door enkele knepen uit de stijlleer maar bezit niet de moed om te antwoorden of te zwijgen. Men zoekt zijn citaten waar men kan. De volgende leende mij De Genestet uit, de predikant, die zo eerlijk was voor zijn twijfels een uitweg te zoeken en die schreef:

Mijn Wetenschap en mijn Geloof,
Die leven saam en... stoeien! -
Het is je een lust om aan te zien,
Zo'n recht gelovig knoeien.

Van Scrutator, die eens de etymologie van dit woord moet bemijmeren, verwacht ik meer. Ik kan hem misschien helpen aan een onderwerp. Hij moet eens uit de doeken doen in zijn blad, dat meer kind van Mutter Courage is dan hij, waarom Maria Rosseels haar reportage over het kloosterleven niet heeft mogen verder publiceren. Begonnen sommige Vlaamse meisjes misschien iets te veel te denken? En gaan de censors doordenken? Want sedertdien verscheen van Maria Rosseels een roman over de geloofscrisis van een non. Het eindigt weliswaar ‘goed’, maar onderweg gebeurt veel.

Laat me om te eindigen ook eens een kronkel maken.

Iedereen die een boek maakt over de letteren van zijn vaderen en tijdgenoten wordt onvermijdelijk door een buitenlandse encyclopedie gevraagd een resumerend stuk te schrijven over zijn landgenoten. Vele regels van het spel dienen in acht genomen. Eén is heilig: afstand doen van zijn politieke en wijsgerige ‘inzichten’.

Ik waardeer R.F. Lissens. Hoewel niet zeer tegemoetkomend heeft hij me onlangs een kleine dienst bewezen door te wijzen op een onnauwkeurigheid die in ‘De Nederlandse letterkunde in de moderne tijd’ was geslopen (J.C. Brandt Corstius en K.J.), fout die dankbaar uit de tweede druk verwijderd is.

Voor de ‘Encyclopedia Britannica’, 1961, werd voor de ‘Belgian literature. Flemish’ beroep op Lissens gedaan om ons paneel uit te strijken. Wat werpt zich af op ons vertrouwensvol netvlies?

‘Three acute observers of human weakness, the corrosive Willem Elsschot, the sceptical Raymond Brulez and the intellectual Marnix Gijsen, all clear stylists but perverse moralists, acquired an important place among modern Flemish authors.’

Elsschot, Brulez en Gijsen: drie perverse moralisten?

We hebben twee dingen gedaan. Nagekeken bij onze ‘concurrent’ Dr. R.F. Lissens in zijn ‘De Vlaamse letterkunde van 1780 tot heden’ of hij in zijn boek voor binnenlands gebruik hetzelfde durfde zeggen. Neen, het staat nergens te lezen.

Ten tweede hebben we een paar Engelse woordenboeken opengevouwen om te weten wat ‘perverse’ aan Angel-Saksische afwijkingen vertoont. Het spijt me voor de drie vrienden. Elsschot was, Brulez en Gijsen zijn: ‘Slecht, verdorven, verkeerd; onhandelbaar, koppig, pervers’. Ge moogt kiezen.

[p. 733]

Wat heeft Lissens ‘gedacht’, toen hij dit schreef? Ik hoop voor hem dat hij niet heelt gedacht maar uit de diepten van zijn christelijke ziel het woord heeft laten opkomen, dat hem tot moralist maakt. Heeft hij wel ‘gedacht’, dan zou men deze door buitenlanders ongevraagde appreciatie kunnen bestempelen als een soort misbruik van vertrouwen; met de hoop dat een procent Engelse uitgevers het schunnig drietal nooit zouden willen vertalen. Sedert ‘Lady Chatterley's lover’ door een miljoen pockets in ere is hersteld, is het woord ‘perverse’ misschien van aard om vertalingen uit te lokken. In dit geval, dank aan Lissens voor zijn onbaatzuchtig nadenken.

K.J.