Nieuw Vlaams tijdschrift. Jaargang 13

[p. 1195]

zoek de mens
Scheppende kritiek?

In dit nummer verschijnt een betoog van Hugo Claus over de Hollandse schilder Appel. Is dit een ‘kritiek’, weliswaar met sterk uitgesproken subjectieve of impressionistische inslag? En waarom hebben wij het dan in de rubriek ‘verbeelding’ ondergebracht?

Ik wil, met deze aantekeningen, een poging doen om de plaatsing ervan te verantwoorden. Wellicht mogen volgende overwegingen daartoe dienstig zijn.

1. Objectieve kritiek

In absolute zin is objectieve kritiek alleen op zuiver wetenschappelijk gebied valabel, kunstkritiek wil wel streven naar objectiviteit maar kan nooit geheel de gevoelsgronden uitschakelen, waaraan ze onbewust haar oorzakelijkste waardebepalingen ontleent. Zij wil meer dan waarheid, zij wil schoonheid bewijzen, en naarmate zij dat doet, vermeerdert zij de betrekkelijkheid van haar criteria. Eigenlijk is elke kunstkritiek in mindere of meerdere mate subjectief.

2. Subjectieve kritiek

De subjectieve kunstkritiek zondert de gestrenge rede niet af (zelfs niet de door kunstenaars zo versmade ‘gezonde’ rede), en zij is in staat redelijke stellingen op te bouwen waarop zij voorneemt haar oordeel af te wegen. Maar bij de toepassing van door haar zelf afgerichte regels mist zij de volstrekte maatstaf en kan zij de oncontroleerbare inmenging van het ‘ik’ niet afwijzen. Daarbij speelt de tijdgeest een niet onbelangrijke rol. Er zijn getijden immers waar de kritiek subjectievere of objectievere tendensen vertoont. In de ene of de andere richting loopt zij aan haar eigen overdrijvingen dood.

De beweging van tachtig bijvoorbeeld heeft haar gebondenheid opgeofferd aan de dodelijke versnippering van haar hypersubjectieve kritiek. Het was een teken van de heersende tijdgeest, die Willem Kloos toeliet te verkondigen dat ‘kunst de allerindividueelste expressie is van de allerindividueelste emotie’. Het kon niet anders of de aldus bepaalde kunst zou met de ‘allerindividueelste maatstaf’ worden gemeten. De kritische normen toch kunnen niet buiten de scheppende normen worden beraamd. Vandaar de beruchte ‘scheldkritiek’ in die jaren, waarvan wij nu nog, in weerwil van haar historische waardeloosheid, de pathetische luister en de artistieke heerlijkheid bewonderen.

[p. 1196]

3. Scheppende kritiek

Het is duidelijk dat hypersuggestieve kritiek als van Kloos en Van Deyssel, dreigt, wanneer zij consequent wordt doorgedreven, het beschouwde kunstwerk uit het zicht te verliezen. Althans stelt zij zich bloot aan een eigendunkelijke zelfstandigheid, die aan een kritisch betoog ten slotte een scheppend karakter geeft. Ik hoop zulks aan de hand van de Appel-bijdrage te kunnen bevestigen. In de eerste plaats wil ik op een uitlating van Karel van de Woestijne wijzen, die het probleem weer van een andere kant komt belichten.

4. Belang van het tijdgenootschap

Van de Woestijne wordt geroemd omdat hij de eerste is geweest (van de oude garde) om de waarde van Van Ostaijens kunst te herkennen. Ik betwijfel of deze waarde, door wat hij er heeft over geschreven, zo formeel werd herkend.

Het document is alleszins merkwaardig. Het verscheen in het weekblad Vandaag, dato 15 april 1929. Van de Woestijne overleed 24 augustus van hetzelfde jaar. Het stuk verkrijgt, om vele redenen, een testamentaire betekenis. Ziehier de voornaamste passussen:

‘Van Ostaijen is de laatste grote vreugde geweest in mijn jongste literaire leven: zij blijft stralen in mij. Hij is, van gans zijn generatie, en meer bepaald van de groep waarboven hij uitrees, ik zal niet zeggen de grootste, of de rijkste, of de geweldigste, maar de enige, die zijn functie als dichter tegenover mij volkomen wist te vervullen (ik denk aan zijn werk der laatste jaren, ook het proza): hij vermocht, op mijzelf over te brengen, wat hijzelf als diepere, zij het meest troebele ontroering had ondergaan bij het samenstellen van zijn gedicht.’

De cursivering is van Van de Woestijne zelf en zij is belangrijk. Uiterst belangrijk zijn de laatste woorden: bij de samenstelling van zijn gedicht, wat niet anders kan worden begrepen dan als: bij de schepping.

Wat ontdekt Van de Woestijne in deze jonge dichter (geb. in 1896 en gest. in 1928)? Hij ontdekt dat hij vermocht zijn scheppingstroebelen op Van de Woestijne zelf over te brengen, waardoor hij een scheppende verlenging van Van de Woestijne zou geworden zijn, en beiden identiek in hetzelfde tijdgenootschap opgenomen.

De onbetrouwbaarheid van een dergelijke kritiek die ik waag ‘medescheppend’ te noemen, is flagrant en haar hypersubjectieve aard maakt dat zij allerminst overtuigend kan werken.

Het neemt echter niets weg van de lof die Van Ostaijen toegezwaaid wordt, zoals blijkt uit het vervolg, dat haast een zelfportret is:

‘En hiermede hebt gij weer een definitie die u toelaat mijn waardering voor Van Ostaijen te meten. Voegt eraan toe dat hij in zijn jongste werk meer en meer de banen der fijne scherpzinnigheid verlaat om te baden in de geheimzinnigst-roerende wateren van het kwasi-passieve leven; dat kan mij niet mishagen.’

En lees dit aandachtig:

‘Verinniging die vroom beperkt; exaltatie die tot het lucht-ijle uitzet; zich “droevig-ruimer” voelen (zoals Firmin van Hecke het ergens uitdrukt); zich doorwoekerd voelen door onbepaalbare zorgen; en ook wel de vervoering (waarom niet?) in geestelijke cirkelen die nimmer strand raken dan in God (en bij wien dan weer?); heel deze primitieve, etymologisch-te-begrijpen esthetiek, die met artiesterij niets te maken heeft dan bij tweede of derde beschouwing; Paul van

[p. 1197]

Ostaijen wist, naar de maat van de eerste knal in zich, en hoe langzaam de elaboratie van het gedicht mocht duren, op mij over te brengen met een intensiteit die mij voor een ogenblik zijn gelijke maakte. Het was niet altijd heel fraai misschien (en het kan mij niet schelen) maar het was vaak verrassend door de gewekte, zo onverwachte resonantie. Ik blijf hem dankbaar.’

Hier is de cursivering van mij. Zij toont genoeg aan dat de oudere Van de Woestijne de poëzie van de jongere voelt te hebben ‘medegeschapen’.

Deze openbaring van de eigen scheppingsdemonen in een jeugdige dichter, waarbij hij ze plots ontdekt, Van de Woestijne heeft ze als een prefiguratie aangevoeld toen hem de verzen van Willem Kloos in handen vielen (hij was zeer jong in die tijd). ‘Niemand heeft me als Kloos zulke exaltatie, zulke providentiële blijk van dichterlijke mededeelbaarheid geschonken.’ Hij voegt er aan toe: ‘Ik spreek hier van “levende” poëzie, van tijdgenotelijk dichterschap. Kloos verhief ons als geen ander tot een “God in 't diepst van (ons) gedachten” en wekte bij ons althans het bewustzijn, in onze ootmoed (sieraad, ik mag ervan getuigen, van onze generatie) te behoren tot het “goddelijk geslacht”.’

De serene toon van deze woorden verraadt de aanwezigheid van de dood, die de stervende mens met een zo plechtig gezag bekleedt. Van de Woestijne onttrekt zich aan deze plechtigheid niet.

‘Op dit ogenblik, schrijft hij, overzie ik vijfendertig jaren werkzaamheid, traag maar ononderbroken, zoals het leven zelf. Dat overzicht, het vervult mij niet met de gebruikelijke weemoed: ik zit niet, als Ernest Staes, “eenzaam en treurig op mijn studiekamer”; ik voel mij als een zwarte harde kern, maar tussen twee polen van licht, die niet doven kunnen en die mij steeds zullen blijven verwarmen. Die twee bakens zijn, op mijn zestiende jaar Willem Kloos, en op mijn éénenvijftigste Paul van Ostaijen.’

Omdat ik de kans heb gehad (het geluk van mijn literair leven) in geestelijke sekreetheid met Van de Woestijne te mogen omgaan, meen ik door de diepere zin van deze testamentaire woorden de bevestiging te herkennen van een tijdgenootschap dat tegelijk geslachten bestreek van het verleden en van de toekomst. Het is, voor mij althans, duidelijk dat een haast bovenmenselijke gevoeligheid (zoals die aan de hand van een acuut zintuiglijk apparaat tot uiting kwam) Van de Woestijne toeliet een mysterieuze medezeggenschap op te eisen in de scheppingen van Kloos, vóór hij die kende, en in de duistere, nog in knallende wording zijnde scheppingen van Van Ostaijen.

5. Een tijdgenoot hoeft met actueel te zijn

Inderdaad. Men is niet alleen de tijdgenoot van de actuele mens. (In de meeste gevallen heeft men er niet eens de tijd toe.) Men is ook de tijdgenoot, schoon in vrij ongelijke mate, van de overleden mens en (het is niet uitgesloten, schoon zeldzamer) van de toekomstige mens. Ik leef immers met Socrates, Vergilius, Pascal en Shakespeare, nietwaar? En lang niet ‘van horen zeggen’, zoals ik in potentie leef met de denkers van morgen. Het is allerminst kwestie van traditie noch profetie. Het is kwestie van gevoeligheid. Ik zet mij even onbewust uit in de verlopen als in de komende tijd, vermits ik het leven krijg, bewaar en verder geef. Het besef ervan win ik door levensgevoeligheid. Er zijn mensen die oud geboren worden en anderen die, oud geworden,

[p. 1198]

jong kunnen sterven. Er zijn er die geboren worden en sterven - zonder te hebben geleefd.

Dergelijke gedachtengang is op zichzelf reeds bij machte de kinderachtige hoogmoed neer te halen van de actuele gek, die zich vastklampt aan zijn voorbijgaand ogenblik en niet bemerkt dat hij bezig is ermee onder te gaan.

6. Een nieuwheid is niet slechts actueel

Wat is een nieuwheid die slechts bestaat doordat zij, voor de schijn van een stonde, ‘aan de beurt’ is gekomen. Aan de beurt komen is toch niets anders dan voorbijgaan. Nieuw zijn is de beurt houden, en duren. Er zijn nieuwheden die zeer oud zijn. Het zijn vaak de kostbaarste, de schoonste. En het ziet er niet naar uit dat zij bereid zijn de beurt af te staan. En wanneer zij dat dan, onder de drang van het steeds bruisende leven, toch moeten doen, is het niet zeker dat zij het ‘voor altijd’ hebben gedaan. Is Shakespeare niet minstens tweemaal aan de beurt gekomen? En telkens vond hij nieuwe tijdgenoten.

De waarheid is dat een nieuwigheid (en kunst is bij slot van rekening toch niets anders dan een nieuwigheid) het langer uithoudt dan een andere. Het is kwestie van duur, en geen kwestie van actualiteit.

Ik leef en spreek met Homeros. Hij is mijn tijdgenoot.

7. Het sieraad dat ootmoed heet

Ik weersta niet aan de mij hier geboden gelegenheid om een woord van Van de Woestijne (in een passus hoger vermeld) door eigen getuigenis kracht bij te zetten.

De actuele mens is uiteraard hoogmoedig. Het kan niet anders. Hij is immers in lijve de enige die is.

De Tachtigers gingen geweldig prat op hun actueel bestaan. Dat was niet het geval met de Van Nu en Straksers en Karel van de Woestijne mag gerust beweren, aan de vooravond van zijn dood, dat ‘de ootmoed het sieraad is geweest van zijn generatie’.

De ootmoed behoorde tot wat Vermeylen nooit ophield ons als een voorname plicht voor te houden: de ernst.

Wij braken de zogenaamde ‘voorbije’ schrijvers niet af en Conscience was nog geen lijk in onze ogen. Een der hoge verdiensten van de beweging is de ‘in leven en eer herstelling’ van Guido Gezelle geweest. En onze nieuwheden hebben wij laten nieuw zijn zonder erover te kraaien.

Als er heden ten dage onder dat opzicht zoveel is veranderd, dan zullen de twee oorlogen en de verbijsterende veroveringen der wetenschap daar zeker niet vreemd aan geweest zijn. Maar het gebrek aan ernst en ootmoed, zo het er kan worden door uitgelegd, wordt er niet door gerechtvaardigd. Het doet me zo wat denken aan het berucht ‘Herrenvolk’ door Hitler geroemd en naar zijn ondergang geleid.

De vorderingen van de wetenschap mogen de wereld ogenschijnlijk nog zoveel groter hebben gemaakt, een hoed met pluimen komt Einstein en een paar anderen toe, niet ons; het dient ons integendeel tot ootmoed te stemmen. Helaas! het stijgt ons blijkbaar naar het hoofd en jaagt ons van de ene hovaardige mode naar de andere.

Laat die mode dan ook stijl heten. Stijl heeft niets met schoonheid te maken. Er zijn immers schone en lelijke stijlen.

[p. 1199]

8. Claus herschildert Appel

Om mede te scheppen of te herscheppen, zal de criticus (zo dit nog ‘kritiek’ mag heten) een grote intuïtieve moeten zijn.

Dat is Hugo Claus ongetwijfeld.

Hij neemt een boodschap, bij het eerste woord, uit de mond van de bode af, en hoeft niet verder te luisteren. Hij raadt de rest niet, ook leidt hij de rest niet af, - hij weet reeds alles.

Ik heb in mijn jeugd dergelijke intuïtieve vermogens bij Willem Kloos horen roemen. Maar ik heb ze aanwezig gezien bij onze Prosper van Langendonck.

Wat Prosper wist was veel. Aangeleerd was dat weten echter nauwelijks. Hij had geen noemenswaardige geschooldheid genoten. En ik bedoel daarmee dat hij oneindig meer wist dan wat een school hem had kunnen leren. Hij hechtte niet eens veel belang aan boekenkennis, al keek hij er er met stilzwijgende eerbied naar op. Zijn kennis was intuïtie. Eigenlijk was zij voorkennis. Hij heeft mij door de voorkennis vaak ontsteld. Zij brak met een knal door bij het eerste contact van de kennis.

Hij ging nooit naar de schouwburg, en zeker niet uit eigen beweging. Op een avond heeft hij zich verwaardigd mij te vergezellen naar een vertoning van Heyermans. Langer dan het eerste bedrijf hield hij het niet uit. En wij gingen dan in een kroeg zitten.

Daar ondervond ik dat hij het stuk, dat hij nooit gezien of gelezen had, zo goed als kende. Hij sprak zowaar over het vervolg met een gedetacheerde minachting die mij belette er meer over te vragen. Spoedig ervoer ik echter dat hij bezig was ‘het stuk te voltooien’, en dat hij het precies voltooide omdat hij er niets van af wist. Het klopte nochtans ongeveer.

Hugo Claus zou zulks ook bij machte zijn te doen, vermoed ik.

Wat nu zijn monografie over Appel betreft, die hier om zo talrijke uitzonderlijke oorzakelijkheden gedeeltelijk wordt afgedrukt, doet zich het verschijnsel alleszins anders voor. Want hij kent Appel zeer grondig, en van kop tot teen. Misschien hebben zij samen geleefd? En geschilderd? (Claus schildert immers zelf.) Het is echter veel meer dan het schilderen dat Claus gemeen heeft met Appel. Het is het voorkennen, het raden, de geïmproviseerde worp, de ‘creatieve gooi met de pet’ zoals hij het in een recent interview naar aanleiding van een première heeft uitgedrukt.

Natuurlijk werken dergelijke affiniteiten de wederzijdse identificatie in de hand. Maar zonder aan weerskanten de geniale voelhorens, de mysterieuze intuïtie, de onderhuidse echo's, zal het niet gaan.

Claus ziet op een doek van Appel het schilderwerk gebeuren. Hij ziet de hand. Hij volgt, streek na streek, het kleurproces, zo lukraak als aarzelend, zo moeizaam laborerend als plots àf.

Op de duur wordt Appel door Claus herschilderd, precies zoals Appel geschilderd heeft. Doch wat Appel niet zien kon, dat ziet de ontdubbelde Claus, die zijn eigen ogen desniettemin bewaard heeft en niet ophoudt te gebruiken, - hij ziet de tekortkomingen en deugden van het werk, ook de technische, naarmate het geboren wordt.

Zodat ten slotte deze monografie toch kritisch is, - een kritiek dan die mede barensweeën slaakt.

H.T.