Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 6

[p. 76]

Een zelfportret van Top Naeff

De Nederlandse letteren zijn niet rijk aan biografieën, en evenmin aan memoires. Het is of een zekere schroom ons ervan weerhoudt, de intieme levenservaringen van grote kunstenaars, geleerden en staatslieden openlijk te beschrijven. Waarschijnlijk hangt dit samen met de sterke huiselijke en burgerlijke factoren in ons volkskarakter, en met het nog altijd ietwat Victoriaanse fatsoensbesef. Het is inderdaad niet zo zeer een bijzondere eerbied voor de persoonlijkheid, als wel een traditoneel nauwkeurige scheiding tussen wat tot de openbaarheid behoort en wat tot het particuliere bestaan. Men kan daaraan nog één factor toevoegen, n.l. de vaak verkondigde mening dat we met de mens niets te maken hebben, enkel met het werk. Ik zou bereid zijn deze laatste stelling te onderschrijven - maar ook deze alleen - indien zij niet ad absurdum leidde. Wie op wetenschappelijke wijze een kunstwerk bestudeert, en de vele bestaande relaties in zijn onderzoek betrekt, kan de vraag naar de persoonlijkheid die het schiep, niet ontlopen. Misschien is er weinig verband aanwijsbaar tussen Vondels kousenwinkel en zijn Lucifer; maar dat zijn aanvankelijk succesrijke koopmansschap in Amsterdam, mede zijn politieke houding heeft bepaald, en de ontwikkeling van de politiek mede zijn bekering en deze bekering mede zijn dramatische werken, lijkt mij onweerlegbaar. Wie op zoek is naar de mens, zoekt hem gehéél. Men behoeft geen speciale gebieden te versperren door bordjes met Verboden Toegang: ook als men vrijelijk alle denkbare paden van iemands geest en gemoed heeft kunnen doorkruisen, blijven er nog vanzelf honderden hoekjes over met een eigen geheim. Het is een illusie, te menen, dat ooit enige

[p. 77]

biografie volledig en objectief zou kunnen zijn, in dien zin dat de beschreven persoonlijkheid nu definitief voor ons staat als een uit woorden herschapen tweelingbroeder van de mens uit vlees en bloed, die eenmaal leefde, ademde, voelde, wilde, droomde en deed. Geen enkele biograaf kan verder komen dan de formule: ‘zo heb ik hem begrepen’; en de lezer van de biografie verdubbelt of verveelvoudigt deze hachelijke marge nog weer door de onvermijdelijke doch zelden uitgesproken reserve: ‘en zó heb ik zijn biografie begrepen’.

De onmogelijkheid om in wóórden vast te leggen wat in léven bestond, geldt voor de autobiografie in gelijke mate. Want ook voor de man van zestig of zeventig is het kind van tien dat hij was, of de jongeling van twintig, een vreemdeling, wiens wérkelijke wezen hij niet meer kent of zelfs kennen kan. Wie de proef zou kunnen nemen, door een uit de herinnering geschreven autobiografie te vergelijken met een jarenlang bijgehouden dagboek of met een reeks openhartige brieven, kwam voor verbijsterende verschillen te staan, groter wellicht nog dan het onderscheid tussen een moderne roman over de 18de eeuw en een authentieke roman úit die eeuw. Evenals het verstand, is ook het geheugen een gewillige dienstknecht; het vergeet niet zonder voorkeur en het verwist en verwisselt niet zonder zin. Wat wij ons vandaag van ons verleden herinneren, is minstens even kenmerkend voor de mens die wij zijn, als voor de mens die wij waren. Maar daardoor behoeft het nog niet minder belangrijk te zijn.

Inderdaad is Top Naeffs bescheiden boekje met memoires, van de titel tot het slot één voortdurend bewijs van de bovenstaande overwegingen. Het is namelijk in de eerste plaats de uiting van een kunstenares, die in haar gehele werk op duidelijke wijze afstand heeft genomen van haar objecten, en wier gestileerde proza wel het tegendeel mag heten van de bekentenis-litteratuur. De vereenzelviging met haar hoofdpersonen, die zij nimmer heeft nagestreefd, heeft zij ook nu met karakteristieke consequentie vermeden; zij schrijft over zichzelf alsof het een ander gold, een vriendin van wie zij wel véél maar toch lang niet álles weet, en over wie zij bovendien niet bereid is volledig te zeggen wát zij weet. De beslissende feiten van haar leven worden bijna terloops genoemd;

[p. 78]

personen uit haar dagelijkse omgeving vinden nauwelijks vermelding, ervaringen die haar diep moeten hebben ontroerd, krijgen geen breedvoeriger bespreking dan in enkele beheerste woorden of zinnen. Maar wat zij op deze manier heeft bereikt, bezit een ronduit onweerstaanbare bekoring, voornamelijk wel door de atmosfeer van aristocratische ironie die haar hier niet minder kenmerkt dan bijv. eens in Letje. Het zou gemakkelijk zijn daarvan tientallen voorbeelden te noemen, maar ik wil het bij één enkele laten. Zij beschrijft in een paar korte bladzijden haar reis naar Java in de rampzalige zomer van 1914, en besluit met de volgende opmerking:

‘Weliswaar heb ik van mijn oppervlakkige indrukken nooit iets te boek gesteld, overtuigd dat tal van anderen daartoe meer aangewezen waren dan ik, maar ze zijn sterk in mij gebleven, sterker dan ik vermoed had, en in de laatste jaren, nu er over “Indonesië” wordt geoordeeld door velen, die ook maar geen neus hebben gestoken in de ondoorgrondelijke constellatie, de mentaliteit, en de mysteriën van dit wondere land, prijs ik mij gelukkig althans te weten waarover ik te zwijgen heb.’

Het is deze laatste formulering, die door z'n verrassende vorm van een diep ironisch levensbesef getuigt. Iedereen immers verwacht dat de schrijfster zal zeggen: ‘ik wist tenminste waarover ik sprak’ - een banaliteit die wij overigens eerwaardige lieden honderden malen hoorden en nog horen zeggen. Maar Top Naeff, allerminst banaal, keert eenvoudig halverwege om, en straft aldus niet alleen degenen af, die zonder enige kennis hebben meegepraat over het Indonesische probleem, maar ook de velen die het deden met een gezag dat toch op een slechts oppervlakkige waarneming gegrond was.

Maar er is in deze passage nog iets dat typerend is voor dit boekje met herinneringen. Ik bedoel het vermogen om ervaringen van verschillende tijdvakken uit haar leven met elkaar in verband te brengen. Vooral de eerste hoofdstukken ontlenen aan deze structuur een buitengewone charme, doordat wij het gevoel krijgen van een vertelster die zich met superieur gemak beweegt tussen haar vele en uiteenlopende gegevens, en die ons door het aldus gelegd verband een tijd-

[p. 79]

loze eenheid demonstreert, van innerlijker bestand dan een strikt volgehouden chronologie ons zou geven.

Die heen-en-weertjes tussen heden en verleden zijn uiteraard in de latere hoofdstukken niet meer mogelijk. Het is één van de redenen, waarom mij de eerste helft van dit boekje iets mooier lijkt dan de rest. De tweede reden is hierin gelegen, dat Top Naeff met grote liefde de sfeer heeft uitgebeeld van het oude Dordrecht, de prachtige koopmansstad aan het brede stromende water, de stad met z'n karakteristieke traditionele levensstijl. Zij heeft dat gedaan zonder ooit te vervallen in een lofzang op een geromantiseerd verleden, integendeel: haar milde wijsheid en haar scherpe critische zin hebben haar behoed zowel voor verheerlijking van het voorbije als voor verguizing van het nieuwe - al behoort het tot het raadselachtige en boeiende van haar schrijverschap dat zij zelf openhartig bekent, deze optimistische toon welbewust te hebben gekozen. Het komt mij voor, dat dit toch een niet voldoende verklaring is voor het feit, dat de burgerij uit het laatste kwart eeuw van de 19de eeuw ons hier verschijnt als een generatie met stijl maar zonder ziel; met schoonheid en evenwicht maar zonder gerechtigheid en stuwkracht. Het zo te kunnen zien en uitbeelden is enkel mogelijk bij iemand die het wezenlijk tekort van zulk een overigens bewonderenswaardige cultuur diep heeft ondervonden, en wier hart te zeer geleden heeft onder de huichelachtige tirannie van het toenmalige fatsoen.

Top Naeff's autobiografie is wel allermeest het geschrift van haar kunstenaarschap; telkens weer spreekt zij over dit allermoeilijkste ambacht, en tegen het einde komt zij zelfs tot een uitvoerige beschouwing. Verscheidene van haar werken worden met onnavolgbare soberheid besproken in hun ontstaan, hun situering, hun psychologie. Haar verbeelding zocht de steun van het zichtbare: het zijn vooral de huizen uit haar jeugd geweest, die de ruimten hebben verschaft, waarin de gestalten van haar fantasie hebben geleefd. Maar die huizen werden weer verrijkt met meubels en schilderijen, elders aanschouwd.

Niet enkel om deze min of meer anecdotische opmerkingen is Top Naeffs boekje van belang. Wat zij zegt typeert immers niet enkel haarzelf, maar in veel opzichten geheel een

[p. 80]

schrijversgeneratie, en méér dan dat zelfs: geheel het schrijverschap. Wanneer zij, argeloos en als terloops, ergens zegt: ‘de drang naar het volstrekte is het adelsmerk van de kunstenaar’, staan we opeens tegenover een zin die behalve spreuk ook bekentenis is, én voorschrift - een zin die ons begrijpelijk maakt waarom Top Naeffs werk een gehalte bezit als maar weinig proza van haar generatie. Maar het is ons ook duidelijk, dat deze hartstochtelijke gerichtheid naar het volstrekte altijd het typische onderscheid betekent tussen de mens die lééft en de mens die bestaat, tussen degene die zichzelf is, krachtens eigenschappen van binnenuit, en degene die alleen maar iemand schijnt. Wie deze drang naar het volstrekte niet kent, vergist zich in zichzelf indien hij zich voor een kunstenaar houdt; welnu: Top Naeff heeft zich te dezen niet vergist. Zo wij het nog niet wisten, kan dit kleine biografische boekje ons overtuigen van haar bijzondere begaafdheid, haar voorname stijl, haar ironische wijsheid, kortom: haar karakter en haar kunstenaarschap, zoals die zich met de jaren blijkbaar nog hebben verdiept.

G. STUIVELING.