Nieuw Vlaams Tijdschrift. Jaargang 3

[p. 553]

Een grote dame

Het moet niet als een boutade worden beschouwd: de grootste onrechtvaardigheid wordt niet voltrokken aan jonge auteurs, maar aan schrijvers van rijp talent en vorderende jaren. De verklaring ligt voor de hand. Men is bijzonder attent, niet het minst in literaturen van geringe omvang, om nieuwe geluiden en frisse beloften te onderkennen. Ongetwijfeld, de beginneling acht zich menigmaal door geclasseerde beroemdheden en ik weet niet welke coalities van litteraire bonzen beklemd. Het lijkt mij meer met de waarheid overeen te stemmen, dat de nieuweling door een te veel aan welwillende aanmoediging eer wordt geschaad dan geprikkeld tot groter inspanning door een hem voorhouden van strenge normen. Stendhal had reeds lang de bewijzen van zijn meesterschap geleverd, toen hij zijn wissel op erkenning trok, erkenning van zijn later werk, met veertig jaar uitstel van de vervaldag. Ik bewaar een brief van Stijn Streuvels, die mij destijds zeer heeft ontroerd, de kreet van de nochtans zo mannelijke schrijver, wiens successen een soort verharding door gewoonte, een vorm van onthechting door overbekendheid dreigden te scheppen. Zijn ‘Leven en Dood in den Ast’ had mij als een meesterwerk aangegrepen en ik had het ‘ontdekt’, overtuigd dat er in het zeer dagelijks geworden landschap van onze betrekkelijke grootheid iets zeer ongewoons was opgedoemd. Stijn Streuvels, die zich gaarne en goed als een forse boer voordoet, reageerde beangstigd gevoelig en schreef iets als: ‘Ik begon huiverig te vrezen, dat Leven en Dood in den Ast voorbijgezien werd. Heb dank’. Alsof wij hém voor dat verhaal van een diep menselijke bezetenheid

[p. 554]

niet dankbaar moesten zijn. - In de beschouwingen van Top Naeff, die in deze aflevering zijn opgenomen, staat een zin te lezen over de stroohalm van een waarderend oordeel, waaraan een schrijver zich vastklampt om aan eigen persoonlijkheid niet te twijfelen. De verwaande zelfvergoding is de trek van menselijke ijdelheid, die wij er bij menige grote geërgerd maar vergoelijkend wel moeten bij aanvaarden. Maar de tekenen van een humaan wankelen hebben mij altijd de uitzonderlijke begaafden uitzonderlijk dierbaar gemaakt. Zo heb ik Karel van de Woestijne - die zo veel van uw werk heeft gehouden, o Top Naeff! - mistroostig en bezeerd geweten en op sterking belust in herhaalde vragen: ‘Dit zijn toch goede verzen?’, omdat een recensent zonder duurzame betekenis over zijn duurzaamste poëzie onvertogen narigheden had neergeschreven.

Geloofd zij de kwetsbaarheid van de begenadigden: zij is het teken van hun humaniteit. En voor het overige is er niets te doen: niets aan de onbillijkheid, die de vermoeienis, de revoluties - helaas, zo weinige en door zo weinig heilige passie gedragen -, de fluctuaties in onze literatuur in een halve eeuw meebrengen. Er is niets te doen dan af en toe, in een literatuur als de onze, die niet voortdurend door woord en wederwoord tot een scherp oordeel des onderscheids en tot goede hiërarchisering komt, een jaardag aan te grijpen en op gevaar af van als conformist door te gaan de woorden te schrijven, die op het permanente in een waardering mikken. De rest wordt door ieders waarachtige waarde en gewicht hersteld.

Top Naeff dan blijft voor mij, in de Nederlandse literatuur, een grote dame. Het is mij, door persoonlijke ervaring, meer dan eens opgevallen, dat het tot de hobby's van de philologen behoort aan het spel der invloeden meer betekenis te hechten dan aan de rijpheid, die een schrijver uit zijn eigen wezen wint. Tot mijn schande moet ik bekennen, dat ik nooit of nimmer Meredith heb gelezen en dat ik Mauriac wel bewonder, maar geen innerlijke verwantschap met hem voel.

[p. 555]

Meredith en Mauriac, alle proporties in acht genomen, werden vaak als voorbeelden genoemd, waaruit ik lessen zou hebben geput. Ik wil de philologen helpen. In mijn eerste vormingsjaren, ik bedoel die van mijn vijftiende tot mijn twintigste jaar, de jaren gedurende dewelke er van waarachtig beklijvende invloeden sprake kan zijn, heb ik luid en innig gezworen bij Louis Couperus en bij Top Naeff. Van toen af heb ik trouw de idee gekoesterd, dat Louis Couperus, Multatuli apart gesteld, een der zeldzame Nederlandse auteurs was, die doorheen het zuiver typische van de Hollandse aristocratie de universele mens in een zo grote verscheidenheid van innerlijke en uiterlijke geheimen onthulde, dat zijn betekenis door onze nauwe litteraire grenzen werd bekneld. Zulk oordeel en zulke gehechtheid moeten niet noodzakelijk in formeel nawijsbare filiatie nawijsbaar zijn om in het diepste van geest en gemoed een werk van stille bevruchting te verwekken. Ik meen mij niet te vergissen als ik een gelijkaardig nawerken van Louis Couperus in de beste inspiratie van Johan Daisne - dat soort van incantatie voor de jonge vrouwen - terugvind.

Na Louis Couperus was het Top Naefff, die mij het duidelijkst en zeer zeker met een speciale verwantschap verlokte, zodanig dat ik haar later de speelse hulde kon brengen: ‘Gij zijt de enige vrouw die mijn leven hebt bestemd’. De School-Idyllen hebben het niet gedaan. Die waren immers voor jonge meisjes. Het begon met De Stille Getuige. Mijn eerste litteraire stamelingen over jongelingshoop en -ontgoochelingen, die van De bloeiende Verwachting, waren stuntelig afgestemd op dat boekje, waarvan ik pas veel later heb doorzien waarom het mij zo diep had aangegrepen: om dat binnenwaarts schouwen, om die innige, ontroerde bewustwording, om dat soort van trillen onder de smart van de menselijke staat, dat gevoelig maakt voor een wanhopig stemmende poëzie, het hart gewrongen tussen de schoonheid der wereld en het geluk dat niet mag zijn, - en dat alles geformuleerd op een manier, die evenzeer de slordige gemakkelijkheid schuwt als de al te kunstmatige styliseerderij.

[p. 556]

Is het vertedering voor die oude herinnering, dat ik voor die belijdenis uit de diepte en poëtische ontroering - Top Naeff, het mag niet worden vergeten, schreef ook gave gedichten - zulke verkleefde gehechtheid bewaar? Het kan zijn, maar er voegt zich ongetwijfeld een uitgesproken voorkeur aan toe, - een voorkeur voor de uit pure menselijkheid levende mens, geheven uit zijn tijdelijke en sociale contingenties. Top Naeff is geslaagd in het zogenaamd breder romanopzet, zoals in Voor de Poort en Een Huis in de Rij. Men vindt er in terug, naast het innerlijk bedrijf van de mensen, een beeld van de bourgeoise wereld, de kleur van de stad, de straat, het park, het land, waar hun lot zich voltrok. Ook deze pâte, waarmee de patine van de mensen samenvalt, kan mij bekoren, zoals een wereld van markiezen en markiezinnen of een samenleving van Slavische bezetenen mij kan imponeren. Ik wens niettemin die geneigdheid niet te onderdrukken om alle costumes en decors te laten vervallen, ze als betrekkelijke accessoires te beschouwen, - zij zijn het eerst door de vergankelijkheid gemerkt als dingen die veranderen en verschrompelen. Mijn meest geliefde auteurs zijn zij, die als 't ware de ogen sluiten, in de diepste bezinning onze gemeenschappelijke, naakte menselijkheid ontdekken en ons allen zonder veel uiterlijke verschillen, over alle grenzen, systemen en perioden heen, tijdgenoten maakt.

Kan ik Top Naeff beter als een grote dame eren dan door deze getuigenis uit mijn persoonlijke intimiteit? Zeker, ik zou kunnen uitweiden over haar theater, dat voor mij grotere betekenis heeft dan dat van Herman Heyermans, omdat het in een atmosfeer van stijlvollen adel is geheven zonder dewelke kunst mij onbehaaglijk aandoet. Ik zou ook kunnen wijzen op de allesbehalve vrouwelijke weekheid, op de ware intelligentie en het stevig gezag, die spreken uit haar bespiegelingen over literatuur en haar toneelkronieken.

Laat ik liever uit een van haar boeken het geïmproviseerde vers overnemen, dat zij er, jaren geleden, bij manier van opdracht, in neerschreef:

[p. 557]

 

In 't sneeuwwit avond-uur

 

Een hartlijk avontuur.

 

En 's anderdaags een zang,

 

Een samenzang

 

Uit diepst en drang.

 

En éénen wensch:

 

Onder de gilden-vanen,

 

Geen litteraire wanen,

 

Maar eerbied voor den Mensch!

Top Naeff is trouw gebleven, trouw aan zich zelf, trouw aan die goed uitgebalanceerde eigen middelen, trouw aan dat niet gewichtig doende, maar sterk gemeende imperatief van een schrijversgeweten: geen litteraire wanen, maar eerbied voor den mens.

MAURICE ROELANTS.