De Nieuwe Gids. Jaargang 6

[p. 458]

Aan Willem Kloos.

Beste Vriend!

Om deze volgende redenen wil ik iets antwoorden op het geen je over mij en tegen mij in 't openbaar gezegd hebt. Ik wensch ongestoord mijn weg te kunnen gaan en mijn individualiteit te ontwikkelen, mijn vrijheid behoudend met zorgvuldig ontzien van de vrijheid van anderen. Ik wensch op niemand invloed uit te oefenen, tenzij door rede, of door sympathie, dat is dus liefde.

Ik verdoem en verwerp alle gezag, alle prestige, alle autoriteit - zoowel in het samenleven der lichamen, als in dat der intelligentiën.

Ik wil het individualisme zoo compleet mogelijk, maar een altruïstisch individualisme, dat erkent het bestaan en bestaansrecht van andere individuën - en dus vrijheid zoekt voor elk, niet voor mij alleen. Ik zoek deze vrijheid, omdat ik voel, als een levend en reëel sentiment, de liefde voor mijne soort, de menschenliefde. Dit is het motief, en het wezen der rechtvaardigheid bestaat naar mijne meening in het bepalen der grootst mogelijke vrijheid die wij allen kunnen erlangen, naast elkaar.

Er is maar één ding, dat ik belangrijk vind boven alles, waarvoor ik leef, en waarvoor ik weet waarachtig te leven. Dit is mijn God, dit is het Goede. Ik kies dit woord, omdat ik geen enkel-woord weet, dat mij beter dient. Zoo je wilt

[p. 459]

begrijpen wat ik noem met dit woord, zoo zal je dit alleen gelukken, door met volle aandacht, met een effen, open, en blank gemoed alles aan te hooren wat ik gezegd heb en nog zeggen zal.

Voor Dezen, mijnen God strijd ik. Ver ben ik van apathische contemplatie - want ik voel doodelijke haat en brandende liefde, daar ik mensch ben als jij.

Maar in dezen strijd wil ik rechtvaardigheid. Ik erken niet enkel mijn recht, maar ook het recht mijner vijanden. Omdat ik mij niet aanmatig de allerhoogste Rechter zijn, wetende het absoluut Goed en Kwaad. Ik strijd voor mijn recht, voor hetgeen ik voel Goed te zijn.

En zooals de ridders in den strijd der lichamen hoffelijk waren en rechtvaardig, ondanks doodelijke veete, zoo wil ik ook in den strijd der intelligentiën de wapenen gelijk en de vrijheid gelijk ter weerszijden.

Door gevoel kunnen wij niemand overtuigen die niet heeft de sympathie met ons, de kiem van hetgeen wij gevoelen - door rede kunnen wij niemand iets doen gevoelen, wat niet in hem is.

Zoo wil ik niemand alleen door redeneering trachten te brengen tot wat ik voel - noch wil ik hem door de schittering van mijn mooi trachten te overtuigen, als ware het door rede, van mijne wijsheid.

Ik wil zeggen mijzelf, zoo mooi ik kan. Wie mij liefheeft, volge - wie mij antipathisch is hate mij of vermijde mij.

Ik wil ook bouwen in 't opene de theorie mijner sentimenten, niet zoozeer om te overtuigen, maar om hem die mij liefheeft het volgen gemakkelijk te maken. En dit laatste wil ik doen in sobere, geserreerde, kalm-geëmotionneerde taal. Ik wil niet lyrisch zijn bij 't denken, omdat de sonore muziek der woorden en de schittering der beelden meesleept en verblindt, en ons zoowel als den hoorder schijnt te overtuigen, al ware het gansche bouwsel ijdel. Want het subliemste proza blijft even fraai of het leugen of waarheid beschrijft, en Bach's Mattheüs Passion is geen bewijs voor de waarheid van het eerste Evangelie.

[p. 460]

Ik wil ook niet redeneeren in mijne lyriek omdat dit maar schade doet aan 't mooi, en volmaakt onnut is.

Wat ik moet, voel ik zeer nauwkeurig. Je hoeft het mij niet te zeggen. Zoo je wenscht te weten wat ik wil, zal je mij moeten lezen, en als dat niet genoeg is, geduld hebben.

Ik laat mij alleen influenceeren door sympathie en rede, de machten die ik ook zelf alleen erken. Ik laat mij door niets anders afleiden van den weg die ik gaan wil. Al werd ik uitgejouwd door de geheele élite, of toegejuicht door de heele vrije gemeente - wat wel 't ergste kwaad zou zijn - ik zal 't niet achten. En zoo een tegen mij spreekt als jij gedaan hebt, zal ik hem alleen antwoorden als hij een zoo bizonder mensch en mij een zoo groot vriend is als jij bent.

Je laatste stukje over mij is een overijlde daad. Het is in een booze bui geschreven en op allerlei plaatsen duidelijk geëmotionneerd door een zekeren wrevel, een humeurig ongeduld. De reden daarvoor verraadt je met bijna naïeve openheid. Ik heb namelijk, ondanks je afkeuring, mijn werk uitdrukkelijk wenschen te plaatsen. De toorn hierover geeft je stuk iets meesterachtigs, iets vaderlijk beknorrends, dat mij hoogst ridicuul voorkomt en waaraan ik mij voor goed wensch te onttrekken. De bespreking van mijn werk wordt ten eenenmale krachteloos gemaakt door dit gemis aan kalmte en door je opene bekentenis dat je er geen meeningen in vinden kunt. De conclusie, dat er dan ook wel niets in zal staan, zou jij-zelf in de beste van je tegenstanders voorbarig vinden. Een karakteriseering van mijn persoon kon onder deze omstandigheden moeielijk gelukken en moest hier misplaatst zijn bovendien.

Ik heb je vooruit gewaarschuwd dat iemand die een stuk schreef als ‘Heden, Verleden en Toekomst,’ mij en mijn werk niet zou kunnen verstaan en ten volle karakteriseeren. Het stuk erken ik als zeer fraai, maar het is of onrijp als wijsheid, of de uiting van een mij niet sympathieke ziel.

De man die dat stuk schreef ziet geen onderscheid tusschen een mooien God en een mooien duivel, tusschen mooie liefde en mooie haat.

[p. 461]

Of dit de gansche Willem Kloos is, betwijfel ik. Want diezelfde Willem Kloos schreef over Maldoror heel anders en mij heel sympathiek. Ook staat er in dat stuk zelf iets over een heilzame correctie van de menschheid door het christendom. Een mooie duivel spreekt van geen heilzame correctie. In verblinding en verdorvenheid groeit het mooie even rijk.

Maar is dit een vergissing, en is de schrijver van het bedoelde fraaie stuk, de echte, de waarachtige Willem Kloos, dan verschilt deze essentieel met mij.

Want - en dit zal je hoop ik wlilen aannemen, al begrijp je 't niet - ik voel de kwalificatie goed, zonder begrip van eenige nuttigheid, als een hooger kwalificatie dan mooi. Zoodat ik bijvoorbeeld iets moois en ook iets nuttigs niet goed zou kunnen vinden. Hoe ik dit begrijp heb ik reeds aangegeven. Hier 't weer te probeeren zou niet baten. Het is het Rechte - 't Engelsche ‘Right’ - het ethisch-schoone, zooals sommigen 't ook wel noemen, le droit Chemin, de Weg tot God.

Voor jou schijnt dit begrip zinledig - en reeds voor lange jaren heb ik bespeurd en gezegd dat ik onder ons allen hiervoor de meest sensitive scheen te zijn. Door jou heb ik leeren onderscheiden wat goede en slechte verzen zijn, wat mooi en leelijk is - maar altijd, altijd heb ik het geweten dat er iets is waarin ik de artiest ben en jij de leek. Dit rust op zoo vaste, zoo reëele en zoo jaren lang doordachte sentimenten, dat ik dit durf zeggen met gelijke zekerheid als waarin jij hetzelfde eens heb kunnen zeggen tegen mij.

Wat je noemt mijn denken op papier, is waar in een gansch anderen zin als jij bedoelt. Ik geef niet altijd alle schakels mijner gedachten, omdat ik al het vroeger gedachte bekend onderstel. Dit kan moeielijkheid geven voor wie mij en mijn vroeger werk weinig kent. Maar ik begin niet pas te denken, als ik den titel neerschreef voor een stuk, ik tel mijn woorden niet licht, ik zet niet neer onjuiste gedachtetjes.

Dit is alles onjuist. Mijn gedachten werken dag en nacht,

[p. 462]

zonder dat ik 't wil, stil en gestadig, zooals koraal-dieren hun groote bergen bouwen. En elk gezegde rust op het in jaren geformeerde. Maar wie niet goed ziet, ziet slechts verspreidde eilanden, waar toch een groot gebergte is. En door het peuteren aan een formule is de realiteit in mijn ziel niet te veranderen. Vele formulen schijnen in flagranten strijd die toch elk voor mij intensief waar zijn. Zoo deze b.v.

‘Niemand is Goed dan God alleen.’

‘Er is geen kwaad, alle kwaad is negatie.’

‘Heb uw naasten lief als uzelven.’

Ik zou elk dezer woorden kunnen gebruiken, zooals ik een lijn kan gebruiken in een teekening, zoodat die 't doet. Maar wie enkel aan zulke woorden tornt, doet als wie zegt van een portret, ‘deze lijn deugt niet, want de neus van 't model is recht en deze lijn is krom.’

Zoo heeft de formule: ‘Zelfopgroei is 's Levens doel’ wel kracht in je eerste stuk - maar later, er uitgehaald en gegeven als de expressie die wijsheid bevat voor eeuwen is ze dood en onwezenlijk, gansch onmachtig om een reëel zielsgevoel te verbeelden.

Nu niet meer hierover. Ik zie óók wel kans je heele stukje te weerleggen. Ik heb het inderdaad gedaan, ik heb je roode toorn-robijn in stukken geslagen en gansch gevat in zilver cantille-werk van overwegingen. Maar dat moois is voor jou alleen. Het publiek - niet de massa, die hoort ons geen van beiden - ook niet de élite alleen, want ook jou publiek is veel grooter - maar ons beider publiek heeft alleen noodig te weten wat zij aan ons beiden heeft. Daarvoor is dit genoeg.

Het zal mij bedroeven als dit antwoord je weer ergert. Maar daarom mag ik het niet laten. Want het kan slechts kwetsen de sentimenten die ik leelijk vind en die ik in mijzelven niet wil ontzien of wensch te doen ontzien. De vrees voor het oordeel van het publiek, de zorg voor 't prestige van jou of van onze groep of van het tijdschrift. Het oordeel der menigte, dat nooit dan bij toeval of te laat rechtvaardig is, gaat mij geen bliksem aan. En prestige verlang

[p. 463]

ik niet en eerbiedig ik niet. Deze gevoeligheden, zoo je ze hebben mocht, in je te sparen, zou slechte vriendschap zijn.

Ik spreek tot mijn publiek, zooals ik zou spreken tot de beste, fijngevoeligste en verstandigste menschen die ik mij kan voorstellen. Dit voel ik als mijn plicht.

Wat ze er van maken, wat ze er van zeggen, dat raakt mij niet.

Ik voel mij niet als een paedagoog of een professor, die moet zorgen voor zijn prestige. Ik wil de menschen niet opvoeden, dat is hun eigen zaak.

Ik geef wat ik heb, en wat ik goed genoeg vind, zooals ik een geschenk geef - en vraag niet wat ze er mee doen.

Laat ons dan nu weer elk aan 't werk gaan en zoeken in vrijheid en oprechtheid de waarheid die is - in ons zelven, - en blijf vooral gelooven aan mijn oprechte en overanderlijke vriendschap.

Juni 1891.

Frederik van Eeden.

Aan mijn karakteristiek van v. Eeden's proza in onze vorige aflevering geplaatst, heb ik, natuurlijk, niets toe te voegen. Onze lezers, verstandige en onverstandige, hebben thans documenten te over in handen, om zelf uit eigene oogen te zien.

Willem Kloos.