De Nieuwe Gids. Jaargang 6

[p. 330]

Varia.

Koning Oedipus in Utrecht.

Professor van Herwerden heeft een skelet van Sofocles geprepareerd, professor Gallée heeft het aan een stok gebonden, Dr. Mendes da Costa heeft er lappen omheen gehangen, Mr. van Riemsdijk heeft er voor op de viool gespeeld, en toen is het gaan dansen dat het klapperde. Het Hollandsche deftige concert en comedie-publiek toog er bij scharen heen - en zij zeiden allen dat het mooi was. Geen aardigheid van studeerende jongelui, maar een serieus kunstgenot, maar iets echt moois, maar een évenement.

Dit évenement heeft wederom, evenals de Antigoné-opvoering in Amsterdam, bewezen dat men in ons land op een willekeurig tijdstip, onder een paar honderd beschaafde jongelieden er altijd eenigen vinden kan, die na voorbereiding in staat zijn zich in tragische rollen als goede en geoefende acteurs van den tweeden rang te gedragen. Daar nu evenwel acteurs van den tweeden rang, en ook velen van den eersten rang, zich in die omstandigheden meestal als mallooten gedragen, vind ik geen reden de jongelui met deze vaardigheid geluk te wenschen.

Ons modern theaterwereldje draait om de heusche wereld als de maan om de aarde. Langzamerhand is het er heele-

[p. 331]

maal van losgeraakt - een vrij satellietje. De vraag of het voor levende wezens nog bewoonbaar is wordt problematisch. Het dorre ding wentelt geheel in zijn eigen sfeertje van conventie, - en dwaalt weg in zulke duizelingwekkende verten van valsche-illusie en schijn-mooi, dat we gaan hopen het nooit weerom te zien.

Comedie-bezoek is als tabak-rooken. Om er plezier van te hebben moeten men er aan gewoon blijven. Wie het maar heel zelden doet, wordt er misselijk van.

Het is interessant dat eens te probeeren. Ik spreek niet voor kinderen, maar voor groote, verstandige menschen. Men moet eens een jaar of vier, vijf niet naar de comedie gaan - en in dien tijd de smaak voor zuiver artistiek genot, voor verzen, schilderijen, muziek zorgvuldig oefenen en cultiveeren - en dan weer eens één enkele keer naar de comedie gaan, liefst naar een ernstig stuk, dat men vroeger heel mooi heeft gevonden. Men zal er van opfrisschen! Een bitter-vermalijke avond zal het zijn!

Ik herinnerde mij de Antigoné-avond te Amsterdam als eene waarbij ik genoten had. Toen spraken ze Grieksch en dat schaadde niet aan de illusie. Ik kende en volgde de situatie, en aan het slot, het melo-drama, toen de koren aanhieven na het volle keelluidende klaaggalmen van den ongelukkigen Koning, was ik zeer ontroerd.

Daarom ging ik vol verwachting naar Utrecht. En o die deceptie! - Vruchteloos poogde ik maar een moment, één klein zelfvergeten momentje, in de illusie te komen en iets moois te voelen. Ik heb niets gezien als eenige verkleedde studenten, beste, serieuse jongens, die met nauwgezette imitatie van de bekende theater-conventie, monsterachtig leelijke verzen opzegden, - terwijl ik welluidende, hoewel wat gezocht-vreemdsoortige muziek hoorde zingen door een troepje zeer potsierlijk uitgedoschte jongelui, met woorden die ik Goddank! niet verstond, maar die mij nu en dan sterk herinnerde aan: ‘We zaten laatst bij Saartje!’ - op de wijze van een psalm.

En met sterke, bijna bewonderende verbazing zag ik het

[p. 332]

groote, goedmoedige Hollandsche publiek genieten. Die wezens zijn zoo gehard in 't zien van theatrale malligheden, dat ze allen, zonder uitzondering, zonder een moment van weifeling of ongeduld, hun aandoening van mooi weten te visschen uit een dergelijk ratjetoe van koddige, leelijke, en bizarre sensaties.

Dit ging zoover dat op het uitbundig-vermakelijke, het superieur-komieke moment van den avond, - toen twee heeren in 't zwart, voor de oogen van 't publiek haastig kwamen aanzeulen met een fotographie naar een schilderij van Alma Tadema, in een keurig met bloemen geörneerd lijstje en dat stuk op een ezeltje plaatsten en het aanboden aan den blinden Griekschen wichelaar Tiresias, die aangedaan stond te buigen - op dat hoogtepunt van ironie, vol snijdende grappigheid, waarbij ik dacht te stikken - toen volgde slechts een hoog-ernstige verheffing van geestdriftig handgeklap.

Dit is eenvoudig een kwestie van gewoonte. Het publiek verstaat de kunst te genieten van een abstractie, al komt die op de zonderlingste wijze tot hun verstand. Ze leeren dat van opera's en comedies. Hier was het beste soort publiek dat men in Holland vinden kon. Op muziek alleen zijn ze kieskeurig, en voor de abstracte situatie alleen zijn ze gevoelig. De rest mag door 't dolle, 't abominabele heen zijn, dat hindert ze niet.

Oratoria vallen in Holland bizonder in den smaak. En met recht, dunkt me. Daar is geen spoor van eenige mislukte poging tot illusie. Adam zoowel als Jezus zingt in een zwarten rok. Maar in een opera begint de gekheid al. Wat men er hier van ziet is nooit meer dan een kinderachtige verkleedpartij, een jammerlijk falende fopperij, die leiden moet tot wansmaak en verstomping van de gevoeligheid voor serieus oogen-mooi. En ‘theatraal’ en ‘opera-achtig’ zijn ook in 't werkelijk leven synoniemen voor ‘onwaar’ en ‘onecht.’

De verstandige, smaakvolle Hollander zegt naar de opera te gaan ‘voor de muziek’. Maar leert hij dan niet juist daardoor zijn gevoel voor het zichtbaar leelijke en zichtbaar

[p. 333]

bespottelijke verdooven, - als hij met behagen luistert naar de geluiden die komen uit het week-dikke lijf van den zilverpapieren biermof-Lohengrin, of van den met zijn kartonnen harp klungelenden Tannhäuser, in een paarsch nachthemd? Want als men naar opera- of theater-maatstaf de perfectie heeft bereikt, dan beteekent dat naar artistieken maatstaf nog maar een afschuwelijk tableau-vivant van een plaat uit de Gartenlaube of van een schilderij eens Berlijnschen kunst-professors.

Ik zeg niet dat de perfectie in artistieken zin onbereikbaar is, de Wagnerianen beweren dat men ze in Bayreuth bereikt heeft. Ik ben daar nooit geweest. Maar beweerden de Meiningers niet hetzelfde?

De Oedipus in Utrecht was een zeer exceptioneele vertooning, een bizonderheid van serieus theater-mooi, in kostuum en mis-en-scène de perfectie, naar theater-begrippen. En 't was heusch heel leelijk. Alma Tadema? 't Mocht wat! Niet eens Coomans, niet eens den dufsten Duitschen academicus.

En de jongelui speelden als harten. 't Gemiddelde beter, beschaafder, accurater dan menig voorname theater-troep. Ze deden zus met hun armen en zóó met hun beenen - en 't was allemaal heel gek.

Maar niemand zag het, want niemand is 't beter gewoon. En wat erger is, niemand hoorde wat erbarmelijke taal ze spraken. Ieder was in de situatie, in het abstracte, dorre skelet van de handeling - en dat bevredigde.

Maar nu zou ik toch wel eens willen vragen, wat is nu eigenlijk een drama? Is dat een karkas of een levend ding, is dat een abstractie of een schoon gebouw van taal?

Men vertelt dat het Atheensch publiek begon te jouwen als een acteur zich even in het rhytme vergiste. Wat hadden wij dan in 's Hemelsnaam wel moeten doen nu alle acteurs zich continueel in de heele taal vergisten? ‘'k Heb van uw praatjes lang genoeg’ zei er onder anderen een. Dat was niet verheven, maar zeer toepasselijk.

Wat heb ik nu hier bespeurd van Sofokles? Wat mijn oogen, wat mijn ooren? Wat voelde ik hier meer dan bij

[p. 334]

't lezen eener goede proza-vertaling? Neen, ik voelde veel minder. Want het groote van den dramatischen toestand verdween totaal onder al die kleine dwaasheidjes - en het duidelijkst was in mij de ergernis over het karikatuur van iets dat ik in mijn verbeelding wel eens geweldig mooi heb gezien.

Dan nog liever een stierengevecht, dacht ik onder 't kijken. Dat is niet ethisch, integendeel, het is grof, barbaarsch. Maar het is echt, het is levend. Het is een levend, bloedig, prachtig dier. Maar dit is de parodie van een lijk. Dit is gesol met een menschengeraamte in miniatuur. Dit is een Japansche copie van de staalmeesters. De Eroica op een triangel.

Niet toevallig dacht ik aan een stierengevecht. Dat, het bloedige meen ik, - is toch in 't genre van vertooning, van schouwspel, iets dat nog echt is, - werkelijk meenens, - groot-mooi om te zien, en vol serieuze, reëele, levende emotie. Maar bijna al ons theatergenot wordt valsch en onzuiver gemaakt - en zou beter te genieten zijn zonder den nutteloozen omhaal van gezichtsbedrog.

De Grieken hadden de open lucht, het eenvoudig tooneel - de maskers, zonder het kinderachtig, kleingeestig bedrog der grime, aanduidingen, opdat men terstond wist: díe de ernstige, díe de komieke - en de spreektrompetten, want het was spel, en ieder was wijs genoeg het te weten en niet te willen vergeten dat het spel was - op de woorden, de duidelijk gehoorde klanken, daarop kwam het aan. De gebaren weinig, maar zeer overdreven, denk ik mij, - aanduidingen, geen valsche imitatie van realiteit. De koren, heel eentonig, harmonie-loos, spreek-zingend, en duidelijk, vooral duidelijk - want de koren verhaalden en expliceerden en 't was toch om de woorden, niet hoofdzakelijk om de muziek te doen. En dat alles, de machtige, zware keelgeluiden door de opene, fijne, heldere lucht, naar het scherpluisterend kritisch Hellenenvolk op de steenen banken en de felle blauwe lucht daarboven en de flikkerend blauwe zee daarachter - en dat alles dragende de groote dramatische emotie, streng-fataal, hard-gruwelijk - ja! dat lijkt mij prachtig en heerlijk om te ondergaan.

[p. 335]

En moet mij nu dit daaraan doen denken, dit popperige boeltje, en die kippetjes-praat, en die draperietjes en dat liedertafeltje, waarvan ik gelukkig geen syllabe versta. Dan heb ik liever alleen de zwarte letters en mijn verbeelding. Als mijn oogen en ooren mijn verbeelding niet kunnen helpen, waarom zal ik ze dan mij laten hinderen?

Maar ik vergeet mijn neus. De wierook scheen mij inderdaad authentiek. De wierook was zeer goed.

26 April '91.

F.v.E.