De Nieuwe Gids. Jaargang 54

[p. 570]

Over Lodewijk van Deyssel door Louis Knuvelder.

Op dezen vijf en zeventigsten verjaardag over Lodewijk van Deyssel te mogen spreken, is een voorrecht, maar tevens een taak die zeer zwaar is. Niet zwaar, door te weinig belangstelling of vereering voor den jarige, maar door de hoogheid van zijn persoon, en de hoogheid van zijn werk, waarvan de waarde door dit geslacht zeker niet op de juiste wijze geschat wordt.

Het is tamelijk bitter, op een dergelijken dag te moeten constateeren, dat de jubilaris niet erkend wordt zóó als hij het verdient, maar de waarheid is dikwijls bitter.

Mag ik vertellen, hoe het mij, en velen van mijn generatie, ging met betrekking tot dezen grooten Tachtiger? Wij leerden op de schoolbanken, uit de standaard-boekjes, dat Lodewijk van Deyssel geboren was dan en dan, medewerkte aan ‘De Nieuwe Gids’, proza schreef, het naturalisme in Nederland invoerde (en dit was bijna een misdaad) en weer dood verklaarde. Zijn werk was louter technisch knap, ja zelfs een der meest gebruikte boekjes durft schrijven: ‘Maar onder de woordevloed brandde geen sterk en diep leven’, en te spreken over zijn ‘zogenaamde prozagedichten’.

En natuurlijk, als brave leerlingen hadden wij bijna een heiligen afkeer van dien Van Deyssel, en er was geen seconde dat wij er aan dachten, iets méér van hem te lezen, dan ‘Ik houd van het proza’; aangezien dit in zoo goed als alle bloemlezingen staat, als eenigste fragment. Dank zij de ‘bekoring’, die een dergelijken vorm van onderwijs voor ons had, konden wij er niet toe komen, verder belang in de Nederlandsche litteratuur te stellen, en geloofden we wel wat de al wijze boekjes ons vertelden.

[p. 571]

Maar zie, wat een wonder geschiedde, toen we per geluk Van Deyssel zélf ter hand namen, omdat we aan de onfeilbaarheid van leerboekjes hadden leeren twijfelen. Wat ging er een leven voor ons open, en wat kwam er een benijdende bewondering in ons op, voor een tijd, waarin een dergelijk mensch heeft kunnen leven en scheppen, vanuit een diep-brandende ziel, vanuit een innig-bewogen gemoed, vanuit een prachtig-beheerscht kunstenaarschap. Een tijd, waarin een vriendschap kon ontstaan tusschen een Kloos en een Van Deyssel, twee reuzen die ùitsteken boven dit dorre en grauwe land, boven de dorre en grauwe massa die de schoolboekjes schrijft en drukt en leest en er uit doceert.... zoo lang tot hun autoriteit omver gekegeld wordt door de eerste persoonlijke kennismaking met het werk van zulk een mensch. En sinds dien tijd, dat ik het werk van Lodewijk van Deyssel zelf ter hand leerde nemen, met een hartstocht waarvan men nooit genoeg krijgt, is het mij een bezit geworden, dierbaarder dan de allermeeste anderen. Is er in mij een zekerheid gegroeid, dat wij, hoe prachtig vele stukken onzer letteren ook zijn, weinig kunstenaars hebben als Lodewijk van Deyssel, van zulk een, hoog-aristocratische geestes-leefdrift, verwoord in zulk een proza als alleen zijn hand vermag te scheppen.

Ik wéét wel, het paste eigenlijk voor een jonger geslacht, te doen alsof die ouderen, nu ja, in hun tijd wel verdienstelijk werk gepresteerd hebben, maar toch eigenlijk voor dezen tijd van niet zoo geweldige importantie meer zijn. In ons geslacht is immers alles zoo anders, is immers het levensgevoel zoozeer verhevigd en verdiept, zoozeer geconcentreerd en verdicht, en wij leven nu eenmaal niet meer in den tijd van Tachtig, maar in den tijd van na Twintig.

Ach ja, Twintig was schoon, en bracht rijke beloften en een zéér enkele vervulling, en er is wellicht onder Twintig of Dertig een blijver, die de tijden zal trotseeren en groeien mèt den groei der tijden. Maar ik zie, bij al ons verheven levensgevoel, geen levensdrift als die van dezen mensch, zoo hoog en zoo edel, dat zij zich tot in zijn vijf en zeventigste jaar zal getrouw blijven. En ik zie onder Twintig noch onder Dertig, een mènsch, zoo hevig-intens levend als deze, en dit leven zoo in letterkunde sublimeerend met een meesterschap als weinigen in Nederland bezaten.

[p. 572]

En ik beweer, géén verraad aan mijn eigen geslacht te leveren, als ik stel, dat er in heel dit geslacht geen enkele Lodewijk van Deyssel is, en ik er ook geen in opkomst zie.

Mijn geslacht is me dierbaar, tòch; tenminste de enkelen eruit die inderdaad een nieuw geslacht beteekenden, en ik hou van hun werk met dat gevoel van verwantschap, dat op zeker moment een al te critisch sentiment het zwijgen kan opleggen. En ik ben bereid voor de verdediging van die enkelen, mijn hand op te heffen.... maar ik ben niet bereid, één hunner als gelijkwaardig aan Lodewijk van Deyssel te erkennen. Wanneer ik Van Deyssel lees, dan is het mij of ik iemand lees die berèìkte wat ons geslacht zich eigenlijk ten doel gesteld had; dan is het mij, of ik een voortrekker van ons leven hoor; of ik een allerjongste zijn levensdrift en levensjubel hoor uitzeggen, in zoo prachtig gedragen volzinnen als geen der huidigen ooit meer schreef. In zijn werk zit minstens evenveel geconcentreerd en hevig leven; misschien zou men mogen zeggen, dat het zijne nog heviger was en nog geconcentreerder, omdat het bestand was tegen den zwaren arbeid van het scheppen der prachtige perioden, waartegen ons leven niet bestand schijnt te zijn. Wellicht ware de bemerking te maken, dat het zoo hevige leven van vandaag, niet zoo hevig is als gesuggereerd wordt, getuige hiervan, dat de directe zegging zou noodig zijn, om de korte spanningduur....

Maar ik wil vandaag niet polemiseeren met wie dan ook; ik wil ook niet een critische beschouwing schrijven over den kunstenaar Lodewijk van Deyssel; ik wil alleen maar: zeggen hoezeer ik van dit werk ben gaan houden, hoe het mij een vreugde is, in zijn werk te lezen, en alles om me heen te vergeten om deze hooge schoonheid, die u voor zich opeischt, zonder eenige interesse te laten voor andere zaken, zoolang ge door dit werk gevangen bent. Ik wil alleen den wensch uitspreken, dat men toch eindelijk dezen mensch eens ging zien zoo als hij is, en in de schoolboekjes eens over hem schreef zooals hij is, en niet zooals een of ander zuur benijder hem gemaakt heeft. (Wellicht ware ook de bron voor dit permanente misverstand niet eens zoo moeilijk te vinden; maar ik wil vandaag niet polemiseeren.)

Ik wil de hoop uitspreken, dat Van Deyssel ons nog lang moge geven zijn fijnzinnige beschouwingen, zijn proza dat alleen al

[p. 573]

een nummer van dit blad de moeite waard maakt.. Ik wou, dat ik ieder aan het verstand kon brengen, wat deze man nog voor ons volk beteekent, ten spijt van lieden die zoo hardnekkig willen beweren dat zijn hyper-individualisme zonder maatschappelijken weerslag blijven moet.

Is het niet zoo, dat het misverstand over zijn individualisme, dat over zijn a-sociaal karakter dekt? En dat beiden voortspruiten uit een totaal onbekend-zijn met Van Deyssel's bedoelingen, die hij toch zoo dikwijls en zoo duidelijk heeft uitgezegd? Is het niet zoo, dat iemand die zijn leven in dienst stelt van de litteratuur van zijn volk, voor dit volk uiterst veel doet; en te méér doet, naarmate hij critischer is, en slechts tevreden met het allerhoogste kunnen? Het is wellicht makkelijker (en zeker aangenamer voor de betrokkenen), om over elk werkstuk te jubelen alsof het een meesterstuk ware; maar hooger stelt hìj het vermogen van zijn volk, die het hoogste eischt, in de wetenschap dat het bereikt kàn worden, en die dus slechts tevreden is als dit hoogste zoo dicht mogelijk benaderd wordt. Ziedaar, in een enkel woord, de zeer juiste opvatting van Lodewijk van Deyssel; opvatting die samengaat met en geschraagd wordt door een eigen koninklijk kunnen en hem zoo het recht verleent tot zijn houding.

Dezen mensch op zijn feest te huldigen, is een plicht die heel ons volk heeft; en het is uit de innigst-gemeende oprechtheid dat ik de hoop uitspreekt op nog vele publicaties van zijn nog krachtigen en levendigen geest.