De Nieuwe Gids. Jaargang 53

[p. 625]

[De Nieuwe Gids. Jaargang 53. Deel 12]

Over Jan Kruysen † door Louis Knuvelder.

Ik kan er niets aan doen, en men zal mij wellicht zeer òn-critisch vinden en duizend adjectiven méér toedichten, maar ondanks dit alles is voor mij met Jan Kruysen een werkelijk geniaal schilder gestorven.

Dat hij een groot en goed, een al te weinig voorkomend edel mensch was; och dat is iets wat zijn vrienden alleen met heimwee aan hem doet terugdenken. Dat zijn eerlijk en moedig leven, recht toe recht af op het doel dat hij zich zag gewezen, velen van hem vervreemde en tot valsche oordeelen over zijn kunst verleidde, ook dit is particulier. Maar wat niet particulier is - wat van belang is voor allen die iets gevoelen voor hoogheid van geestesleven en kunst, is het feit dat hij een geniaal kunstenaar was.

En ik wéét 't wel, mijn lieve rot- en bent-genooten: gij schermt zoo veel met theorietjes over de grootheid van den criticus, die iemand hevig bewonderen kan (en ge bedoelt den criticus, die u hevig bewondert), dat ge voor de echte bewondering geen tijd en geen smaak meer hebt. Ik wéét het wel, dat alleen zij groot zijn en groot mogen heeten, die in minstens een (en liefst in meer) groepjes of clan's erkenning gevonden hebben doordat zij die clan erkenden. En niemand is er wellicht geweest, die méér het spel dier groepjes dóór-zag dan deze eenzame, onbekende, die weigerde zijn fierheid te verkoopen om een erkenning te vinden. Een erkenning, die, door de wijze waarop ze verkregen werd, alreeds haar waarde volkomen verloor.

Maar ik wéét ook, dat de tijd eenmaal vonnis zal wijzen tusschen

[p. 626]

deze en andere eenlingen eenerzijds, de groepjes en clan's anderzijds. En ik wéét, dat de tijd komen zal, waarin men Jan Kruysen zien zal in zijn ware grootheid en hem het respect betuigen, dat tijdens zijn leven geweigerd bleef. Is niet de roem de bestendiging van het misverstand? Zooals Gerard Bruning eens schreef. Is niet deste zwijgender de miskenning tijdens het leven, naarmate bêter is de bewondering eenige decennia na den dood?

Gij moogt afkomen, en zeggen, dat deze mensch lid was van geen enkel ‘genootschap’ der ‘erkende’ kunstenaars; dat geen enkel litterator ooit over hem schreef of sprak; dat geen tentoonstellingen van hem wereldbekend gemaakt werden. En ik zeg u: ondanks of juist dank zij dit alles, heeft Kruysen zich in de eenzaamheid der Brabantsche hei en van het buitenland ontwikkeld tot een schilder van méér-dan-erkende beteekenis. Hij vroeg die erkenning nooit, en als ze hem werd aangeboden heeft hij ze geweigerd, doorziende de ‘hoogmoed’, die het ware kunstleven zoo makkelijk vermoordt. Ik vraag voor hem ook geen erkenning in dien zin, omdat men deze aan een werkelijk onafhankelijke figuur al te ongaarne schenkt. En de herinnering aan deze fiere, vrije en strijdbare man en kunstenaar is mij té hoog, dan dat ik ze voor wat erkenning versjacheren zou! Liever dan aan hem te denken als lid van dit of dat, als gehuldigd en bejubeld modemaker, denk ik aan hem als de zelfstandige, overtuigde ras-artist die hij was.

Heel zijn wezen, heel zijn leven, het was kunstenaarschap van een zoo hoog gehalte, dat wij, die hem van nabij mochten kennen, verblijd waren, dat zóó iets nog mogelijk was in dit verdorde land. Dat het tòch nog mogelijk is: een mensch, die leeft uit en voor zijn kunst (en, bij hem als katholiek: uit en voor zijn geloof) en die al wat niet dáármee te maken heeft, achteloos voorbij gaat.

Maar wat wel met zijn kunst te maken heeft, dat heeft zijn diepe en felle aandacht. Dat heeft zijn dubbele liefde: een vaderlijke èn een kinderlijke. Een vaderlijke, die zich bewust is dit kunstwerk gewrocht te hebben, en niet tevreden voor er het hoogste van zijn kunnen op dàt moment in is gegeven. Een kinderlijke, die wéét dat de kunst een strenge leermeesteres is; geen ijdel gespeel om den tijd door te komen en zichzelf te bewonderen, maar een levenswerk, een ambacht, even zwaar als het omploegen

[p. 627]

van 't land of 't inhalen van de oogst. Vaderlijk en kinderlijk stond hij zoo voor zijn kunst; kinderlijk blij ook als hij meende, dat een gunstig oordeel terecht werd uitgesproken.

En niet gauw meende hij dit; niet spoedig zette hij een doek weg als ‘klaar en goed’. In uiterst streng vakmanschap arbeidde hij zoo lang het dag was, om de worsteling met de materie tot een overwinning te brengen. Worsteling met de materie, welke hij bijna geheel alleen te voeren had van zijn jeugd af. Het zijn slechts luttele ‘lessen’ geweest, die hij genieten mocht om hem de beginselen der vak-techniek bij te brengen; daarna moest hij op eigen kracht verder.

Als het dan ook al niet te verwonderen is, dat hij zeer korten tijd gevangen werd door moderne mode-stroomingen, dat er in sommige van zijn doeken uit het begin technische foutjes kleven - het moet wel verwonderlijk heeten dat iemand zich, zóó gehandicapt, zulk een eigen werkwijze wist te vermeesteren. Ook de eenvoudigste mensch (ik wéét alwéér, dat het oordeel der ‘eenvoudigen’ voor velen van geen waarde is, maar ik weet ook, dat er een tijd komt waarin hierover anders gedacht wordt) ook de eenvoudigste mensch, die twee of drie van zijn werken goed in zich had opgenomen, kon er dertig herkennen tusschen vele anderen. Zijn werk was zijn werk, kenbaar doorheen alle groei, die het ontegenzeglijk doormaakte.

Deze groei kan niet beter gekarakteriseerd dan: van de wanorde naar de orde en van de somberte naar het licht. Gij moet, (in het prachtige Het Boek dat bij B. v. Eerd te Tilburg verscheen kunt ge 't al tamelijk goed) gij moet de chronologische volgorde van dit werk bezien - de strijd om in en door zijn werk te komen tot àl klaarder en stiller rust, tot àl klaarder en helderder licht! De strijd om de vreugde, die voor hem was de diepste bron van alle leven en werken. Bij hem: ten nauwste samenhangend met zijn godsdienst.

Men heeft wel eens willen zeggen dat de Katholiek eigenlijk ‘pessimist’ moest zijn omdat het Katholicisme ‘pessimistisch’ zou zijn. Een enkele kennismaking met Jan Kruysen en met zijn werk, zal van deze dwaling genezen.

‘Omdat ik vreugde heb en leev'’ is voor hem de reden tot al zijn werken, is ook het motto waaronder Het Boek verscheen.

[p. 628]

Vreugde aan alle dingen van deze en van een andere wereld, vreugde, zoo als Gezelle ze gevoelde, om de schoonheid van leven en wereld. Vreugde waarvan hij getuigen moest, in jubelende kleuren en tinten, en in steeds groeiende rijkdom.

Ondanks de strenge worsteling met het technisch juiste, is het aantal zijner werken ontstellend groot, òpspringende als 't ware uit den overdadigen rijkdom van zijn levensjubel. Over de simpelste boerenwoning valt altijd een straal van het groote licht; in het meest afgetobde werkersgezicht is er een glimp van te erkennen - in zijn religieuse werken vooral dringt hoe langer hoe grooter mildheid en sereniteit door.

Is in zijn vroegere Christus-figuren nog iets van een oudtestamentische gestrengheid soms, de lateren geven niets dan één-en-al Liefde en toegenegenheid, waarvoor men gedwongen wordt tot overgave. Deze liefde wekt zijn liefde, die zich richt tot ieder ding en elke mensch; de armste boefjes en verlaten kinderen (schurken, zegt de welgedane burger) ziet hij met milde oogen als mensch en beeldt hij af met dezelfde genegenheid waarmee hij de statigste portretten schildert. Ja misschien nog met méér genegenheid, omdat hij weet, dat het leven (en, zéér ten deele, hij als deel van het geheel) aan dezen iets ‘goed te maken’ heeft; en als zijn deel van dit ‘goed maken’ legt hij zijn uiterste best in hun portretten.

Want, hoezeer hij verklaard tegenstander was van alle tendenzkunst, met de souvereine vrijheid van den waren kunstenaar stelt hij zijn werk wel in dienst van zijn religie en van zijn sociaal gevoel. Niet zoodanig dat het ten koste van zijn kunst geschiedt. Niet dat hij in zijn werk wilde ‘preken’ over godsdienst of sociale toestanden. Hij schilderde met den zuiveren hartstocht voor louter picturale schoonheid - maar uit zijn menschheid vloeide vanzelf voort, dat zijn werk in en door zijn schoonheid ons opheft en leert. Uit zijn natuur vloeiden de onderwerpen voor zijn schilderijen; uit zijn kunstenaarschap de schoone uitwerking. En waar zijn gewoon-mensch-zijn bijna bij voortduring even hoog was als zijn kunstenaarschap, daar volgt vanzelf, dat zijn onderwerpen hoog gezocht werden.

Men hoeft waarlijk niet zelf een groot schilder te zijn om in Jan Kruysen direct den ras-schilder te herkennen; men hoeft

[p. 629]

hiervoor slechts waarlijk schoonheid-gevoelig en.... eerlijk en onbevangen te zijn.

Even eerlijk en onbevangen als men hem moest naderen als mensch; vallend buiten sommige ‘normen’ van ‘burgerlijkheid’ was hij, voor wie hem mocht verstaan, een der hoogste en edelste menschen, zoo als hij een der hoogste en edelste schilders was, die dit tamelijk decadente tijdsgewricht toch nog vermocht voort te brengen.

En nogmaals moge ik hier herhalen, dat, hoezeer zijn leven hem miskenning en verguizing bracht van zekere kanten, eens de tijd zal komen, dat zijn werk gewaardeerd wordt als ware kunst van een gehalte, dat ver boven veel tijdgenootelijke mode-kunst uitstak.

Wij drukken in dit nummer vier werken af van Jan Kruysen, zoo als zij voorkomen in de pracht-uitgave Het Boek, drukkerij B. v. Eerd, Tilburg. De cliché's werden ons door den uitgever welwillend in bruikleen afgestaan, waarvoor wij gaarne onzen hartelijken dank betuigen.