De Nieuwe Gids. Jaargang 50

[p. 365]

Lodewijk van Deyssel en Willem Kloos door Dr. Benno J. Stokvis.

Van Deyssel is één van die zeldzame genialen onder de kunstenaars van alle tijden, wier geest in de elkander opvolgende perioden van hun leven, zich telkenmale op andere ongekende schoonheidsdoelen concentreerende, telkenmale de nieuwe aan den einder hunner phantasie opgedoemde visioenen, weet te benaderen, in een sublieme omvademing van alle waarden door het menschenbrein ontdekt.

Subliem was de titanische voorvechter die in zijn vlammende scheldkritieken de letterkundige tegenstanders meedoogenloos vernietigde; subliem de hartstochtelijke lyricus van ‘Een Liefde’, en de koel observeerende ontleder van ‘De Kleine Republiek’, doch niet minder subliem werd de nuchter redeneerende literair-historicus A.J. in ‘Multatuli’, de heroische individualist van ‘Het Ik’; de woordenschilder der subtielste waarnemingen en sensaties van ‘Menschen en Bergen’, ‘Verbeeldingen’ en van het werk der laatste jaren.

Naar volledigheid, naar perfectie heeft Van Deyssel in elken volzin dien hij vormde getracht, en alle onderdeelen van zijn oeuvre, hoezeer ook onderling verschillend, vertoonen dit gemeenschappelijke kenmerk.

Een groot kunstenaar is Van Deyssel.

De stralende veelzijdigheid van zijn universeel genie, die hem evenzeer als tot een prozaïst van uniek formaat had kunnen laten

[p. 366]

worden tot een leidend staatsman, of een diepzinnig mathematicus of tot een baanbrekend rechtsgeleerde, verleent aan de som van wat hij voortbracht een kleurenrijkdom, een steeds wisselende verscheidenheid van vormen en schakeeringen, zeldzaam, wellicht zonder weerga in de wereldliteratuur. Wonderbaarlijk, omdat dóór alle phasen van zijn scheppend kunnen, deze menschengeest in wezen blijft zichzelf gelijk.

Een groot kunstenaar is Van Deyssel. Zijn uitzonderlijke visie van het leven, van dien gesublimeerden hartstocht die tot ‘kunst’ kristalliseert, deed hem in steeds zich vernieuwende bezinning verborgen onontgonnen geestelijke schatten vinden. De laaiende drift van zijn eerste tijdperken, verzuiverde tot edele bewogenheid en beheerschte ontroering. De verdelgende macht van zijn woord, dat zich in de trotsche cohorten van zijn volzinnen voortstuwde naar de overwinning, verstilde in de tijdlooze contemplatie van een vreemde buitenaardsche wereld. Maar hij bleef in alles het spoor naspeuren naar de schoonheid. En de fascineerende cadansen van zijn rhythme bleven.

Hij zocht, en in den somberen gloed van Rembrandts visioenen scheen het in woorden onuitsprekelijke te zijn omvangen. Doch in de effen voortwenteling van zijn onbewogen uiterlijke leven doolde hij voort. En als een wonder, dat zich aan hem openbaarde, zag hij het óók in de wit-koppige wolken aan de wijde lucht boven de velden, en in het trage zon-doorplekte water in de oude burgwallen, en in de vochtig omwaasde donkere oogen in het rimpelige gelaat van een oude boerin uit de bergen. Het lag in de vredige poëzie rond een onschuldig meisjesgezicht op een kalenderplaatje; het zweefde ontastbaar in de schemer-doorweven valleien van het kamerlandschap.

Strak, ingetogen en gespannen wordt Van Deyssels kunst der latere jaren. Het is de superieure objectiveering van eigen leven, en van dat wat buiten het menschenleven staat: de ontroering ademend zich te mogen bevinden te midden van alle zichtbare en onzienelijke schoonheid, waarvan het zijnde schijnt vervuld te wezen.

Van Deyssel! Hij is de onsterfelijke vernieuwer van het Nederlandsche proza. Het schrijftaal-Nederlandsch van dezen tijd is

[p. 367]

Van Deyssels Nederlandsch. Zijn invloed drukte een stempel op het geheele geestelijke leven van zijn land. In dissertaties zal dit later worden vastgesteld.

En ook zal daarin worden aangetoond wat de onmetelijke beteekenis is geweest van het tijdschrift ‘De Nieuwe Gids’, waarin gedurende een halve eeuw deze figuur nevens Willem Kloos - beiden de trots, de onvergankelijke glorie van hun volk - het beste en schoonste gegeven heeft, wat hij het menschdom had te schenken.

De ontroerende menschelijkheid, het diep-innerlijk doorleefde lijden van een naar geluk smachtende menschenziel, van een menschenziel in radeloos wild begeeren omhoogworstelend uit de duisternis, een menschenziel, eenzaam dwalend door de sombere dalen van dit bestaan, en door de wonderlijke werelden van den droom, de toomelooze verrukkingsroes van een menschenziel, die plotseling als in een flits heeft aanschouwd de Schoonheid, de Waarheid, de ontraadseling van het Waarom van alle dingen, - dat is het wat Kloos' verzen der eerste tijdperken van zijn dichterschap hun onschatbare, immer blijvende waarde verleent; wat Willem Kloos den grootsten van de Nederlandsche dichtertijdgenooten worden deed. Een dichter, zijn versregels uitstuwend, omdat hij gedreven door een onaanduidbare macht, niet anders kan, in eenvoud waarachtig: onovertroffen beheerscher van alle technische geheimen van zijne kunst. Een dichter later, en een wijsgeer: een dichter die in zijn verzen het mysterie van zijn binnenleven peilt, beladen met de vage herinnering aan weggedreven, in vroegere levens geweten, verre dingen; zoekend naar wat den menschengeest ontzonken is: een hardnekkig en vastberaden jager naar de waarheid. Tastend en struikelend langs de steile paden van een nieuw levensbegrijpen, zoekt hij, zoekt door de jaren, den weg naar het licht:

‘Ik ben de Zoeker naar het Nooit-Behaalde,
Ik ben de Strever naar het Ware Zijn;
Ik ben de dronkene van 's Levens Wijn,
Die wonderlijk-krachtig mijn spieren staalde’.

[p. 368]

En merkwaardig, de problemen die hij in minutieuse analyse in zijne ‘Binnengedachten’ achtervolgt, kan men reeds aanwijzen in zijne oudste lyrische emanaties. Hij was en bleef, de edele peinzer, die met ontroerden vaag-verwonderden blik den schoonen schijn der tastbare levenswereld aanschouwt, eenzaam zijn weg vorschend door de raadselen van dit bestaan, het innerlijk oog vast gericht op een in verre verten omnevelden onzichtbaren dageraad. Doorgronden wat is, wat was, en wat zal zijn; omvademen alle weten, alle kunnen, alle lijden, alle vreugde van dit onveilige menschenbestaan! Zijn verzen bleven de sublieme sensatie van een ziel, verzonken in de innerlijke beschouwing van iets onbeschrijfelijk verhevens en schoons, dat van buiten deze aarde is, een ziel die de verrukkingen heeft leeren kennen van het nirwana der eindelooze stilte. De ‘aller-individueelste expressie van aller-individueelste emotie’, van ‘aller-individueelst ontdekken’ is de dichter-arbeid van dezen delver van precieuse wijsheid tot op dit oogenblik gebleven. Onwrikbaar. zonder afwijkingen links of rechts, ging hij in ernstig-zeker weten, zijn eigen rechten weg. Men heeft het gezegd, en het is waar: ‘Zijn gedachtenleven heeft een verloop gehad van zeldzame logica’.

Een zelfde bezonkenheid als in zijn scheppend werk, treft den lezer in Kloos' critische uiteenzettingen. Diep en onwankelbaar is deze criticus zich bewust van de relativiteit van alle waarden, alle zekerheden, van alles wat onfeilbaar schijnt, en zonder vooroordeelen, in rustig afwachten van alle indrukken die het voorwerp zijner beschouwing in hem zal opwekken, zet hij zich tegenover dit: ‘met door geen enkele vooropzetting verstelselden geest’. Ook hier bleef Kloos de in het wezen van het Zijnde en in dat van de Schoonheid indringende kunstenaar. Belangrijk in eenigerlei opzicht is alles wat hij critisch schreef. Zijn ‘Veertien jaar Literatuurgeschiedenis’, de bundels ‘Letterkundige inzichten en vergezichten’ zijn fundamenten voor de kennis der Nederlandsche letterkunde in een bepaald tijdvak, en voor de toetsing van Kloos' eigen kostbare dichterziel. Zij zullen eenmaal als een standaardwerk worden nageslagen.

In nauwen samenhang met deze zijde van zijn kunnen, staat de enorme cultureele taak die Kloos, thans gedurende een halve

[p. 369]

eeuw vervuld heeft als redacteur van ‘De Nieuwe Gids’, nog altijd het geestelijk middelpunt der voornaamste Groot-Nederlandsche publicisten. Op dit tijdschrift heeft Kloos het teeken geplaatst van zijn persoonlijke levensleer, zijn persoonlijke, zuivere waardebepaling van de geestesuitingen in dit land van dezen tijd.

Willem Kloos: de mensch!

Twaalf jaar geleden schreef ik zijn portret. ‘Een krachtig-fijne, licht verweerde kop, met scherpe, sprekende trekken, en grijzenden steil-opgeborstelden haardos. Men had terstond de sensatie in de nabijheid van iets zeer edels te zijn; er lag in het wezen van dat gelaat een onaantastbare hoogheid, die onuitwischbaar in de meest verschillende uitdrukkingen daarvan te voorschijn trad. En de oogen schenen mij twee meren van onpeilbare pracht; er lag een zacht licht in, en zij leken van binnen teer omwaasd, zoodat zij de nederige dingen dezer aardsche werkelijkheid niet in hun naakte ware gestalte aanschouwen konden, maar die vanzelf in schoon-sluierende toovernevels hulden; waardoor het bestaan van dezen man iets van een heilige had, die van het goddelijke dat hij der menschheid mededeelen moet vervuld, door onze wereld schrijdt, zonder met haar zich te vergemeenzamen’.

Sterk en midden in de realiteit der twintigste eeuw staat deze groote, wiens binnenleven zich door de droomensfeer beweegt van eene andere hoogere onzichtbare wezenlijkheid.