De Nieuwe Gids. Jaargang 50

[p. 302]

Alfons Diepenbrock door Joan C. Hol.

En als op Viool

Diep in mijn Wezen hoor 'k al tonen heerlijk lachen, weenen.

Hij was een muzikaal genie van de eerste grootte. Daarom strekt het den Nieuwen Gids tot eer en verhoogt het den glans van zijn 50-jarige zegepraal, dat Diepenbrock tot de aanvankelijke bentgenooten, tot de stichters in ruimen zin heeft behoord. Kloos-van Deyssel-Diepenbrock, dat is de trias van diamanten van het helderste water, fonkelend aan de kroon die wij allen bij zijn gouden feest de Nieuwe Gids om de slapen drukken. Wel valt het lichter ons kruit droog te houden dan de oogen, nu, om dit feest mee te vieren, Diepenbrock er niet meer is. Want al blijft het leven een strijd en al was hij een combattief - als strijder is Diepenbrock gevallen op het veld van hartstocht - deze Fons was ook een fons amoris. Zijn zangen zijn gedrenkt in muziek, doch ook in liefde. Immers alle groote Nieuwe Gidsers en bij uitstek Willem Kloos, de voorman, ziel en leider, waren groote erotici in den geest van Plato.

Strekt dus thans Diepenbrock den Nieuwen Gids tot eer door zijn werken die leven en leven moeten, daar nog niet alle tot leven zijn gewekt; in het lang verledene waarop wij thans dankbaar terug zien, werd Diepenbrock door de Nieuwe Gids geëerd en vooral gesteund in zijn eenzaam muzikale streven door de geboden mogelijkheid zich literair te uiten. Hoewel hij zoo heel anders was. Want breed was de basis van den Nieuwen Gids en allen stond hij open, wanneer echtheid niet ontbrak en kunnen.

[p. 303]

Hier moet onderscheiden worden tusschen den literator Diepenbrock en den componist. Want het noodlot wilde, dat hij die geboren was uit en voor de muziek, officieel de letteren zou bestudeeren tot in haar laatste consequenties, met leeraarschap, na verovering van den doctorshoed. (Kloos en van Deyssel lieten doelmatiger, meer overeenkomstig de rang-orde van hun kunstenaarschap, zich dezen als eereblijk opzetten.)

In de muziek, daarentegen, voerde Diepenbrock eenzamen strijd met enkele groote voorgangers en voornamelijk met zich zelf. Want de muziek had hij in zich. Soms bracht dit verbittering en verbijstering, gelijk alle naar binnen gekeerde worsteling. Aanvankelijk en nog heel lang werd zijn muziek slechts geduld; men kreeg er laat vertrouwen in, omdat hij doctor was, geleerd man die zijn hoorders op feestmalen met ‘de Hellenen’ om de ooren gaf.

Het kenmerk van den Nieuwen Gids is betere, hoogere rechtvaardigheid in Dicht- en Proza-kunst. Daardoor heeft hij vijftig jaar geleefd en scharen steeds meerderen thans zich om hem. Van Deyssel, wilsman, trachtte voluntaristisch deze op te leggen (zie eere-promotie-rede prof. Verdenius, blz. 13). Kloos verwerkelijkte en verwerkelijkt haar zijn leven lang Olympisch rustig, soms met Homerischen lach om zijn volksgenooten (Nieuwere Literatuur-Geschiedenis II, 76) of, lachend het strenge zeggend, met kostelijk satyrische fictie (ibidem I, 108). Zoodat met groote welwillendheid, betrouwbaar, zakelijk, hij steeds in eere liet al wat in onze schrijverskunst maar eenige waarde heeft.

Diepenbrock's eerste muziek, die hij reeds als student publiceerde is ook bezonken, vrij van onnoodige heftigheid, ingetogen, vol innigheid in de mélopée (‘Was hat man dir, o armes Kind gethan’). Er zijn volkomen meesterwerken bij deze liederen naar Goethe, Uhland, Heine. Maar in zijn eerste Nieuwe-Gids-opstellen over muziek werkte als terugslag de onmogelijkheid voor hem, zich in tonen door te zetten, daar hij als vak de philologie moest beoefenen, die hoe verwant ook, toch in laatste instantie zijn roeping niet was. Dit dubbel-bestaan als van een kaars die aan beide einden op-brandt, is een der redenen waarom wij te vroeg hem moeten missen. Zoo werden zijn geschriften

[p. 304]

heftig en encyclopedisch (wat voor de oorspronkelijkheid geen voordeel is) en van ‘betere rechtvaardigheid’ daarin op muzikaal gebied was slechts zelden sprake. Vol-vertrouwen wekkend door zaakkennis en bevoegdheid zijn de literaire en algemeen-cultureele opstellen, Le Latin mystique en Dilettantisme (Maurice Barrès), meer dan de muzikale, waarin vooral muziek-historisch veel staat, dat niet door den beugel kan (hij studeerde immers oude letteren en niet muziek-geschiedenis). In de heftig-exclusieve propaganda voor Wagner, die in Henri Viotta reeds een practischen weg-bereider gevonden had, gaf hij zich zelf te zeer prijs, terwijl hij in zijn muziek, aanvankelijk gelijk later, meer aan de oudere, intieme romantiek gehecht bleef. Hoewel ook hier aan Wagner-Liszt niet onverschillig voorbij werd gegaan (Heine's Der Abend kommt gezogen, in opus 1), bleef hij muzikaal toch meer zich zelf dan literair. Wie deze opstellen in de oude Nieuwe Gids-jaargangen herleest of dóórziet, voelt dat zij daar op hun plaats zijn als phasen van het événement Diepenbrock. Dat voelde de schrijver zelf ook; hij liet zijn opstellen daar en heeft ze niet doen herdrukken. Dit is eerst na zijn dood, zonder eenige verklarende restrictie gebeurd. Het zou goedkoop en kinderachtig zijn, en in strijd met onze huidige feeststemming, nu nog op de boven aangeduide vergissingen en kleine en groote onrechtvaardigheden in te gaan. Maar voor twee uitingen van Diepenbrock die mij lang en vaak hebben bezig gehouden, daar zij van hoog en diep belang zijn, wil ik hier de aandacht vragen. Over kerk-muziek en speciaal over Beethoven's Hoogmis sprekend, noemt hij dit toppunt der moderne mis-compositie een eenzaam-achtergeblevene ‘sombere ruine’ (Ommegangen, blz. 149). In hoe verre is dit juist? Wat heeft Diepenbrock daarmee bedoeld? Toch niet alleen dat in deze richting na Beethoven voor de mis-compositie niets meer te doen valt, hoewel dit inzicht er zeker een rol bij speelt. Zoomin als de Binnengedachten in hun geheel somber kunnen genoemd worden, hoewel er sonnetten in voorkomen als nr. CXXXIV (N.G. Nov. 1925) die een tragische slagschaduw werpen, zoomin kan men Beethoven's mis als geheel somber noemen omdat een text als deze bij een Beethoven natuurlijk diep-ernstige stemmingen teweeg brengt die leiden tot tragische momenten. Want

[p. 305]

er staat zooveel tegenover. De symfonicus Beethoven moest op contrasten bedacht zijn, ook al hadde hij niet op de verhevenste wijze geheel zijn rijke menschen-ziel in deze mis geprojekteerd. Dit is de overeenkomst met de Binnengedachten, dat beide werken geheel modern zijn en de menschen-psyche zich er niet in boeien laat slaan. In dit opzicht zou iemand, die gelijk Diepenbrock van de middeneeuwen komt, Beethoven's Mis als ruineus kunnen aanvoelen, maar de term ‘ruine’ blijft voor dit gave, voltooide werk dat van intens leven straalt, onverklaarbaar.

Een tweede geval waar de herdruk van Diepenbrock's Ommegangen om verklaring roept, is als hij (blz. 81) Huysmans' ‘esthetisch mysticisme’ (Brémond) voor eigen rekening aanvaardt en het Satanisme als ‘noodzakelijk correlaat’ van het ‘mysticisme’ verklaart. Hier, komt ons voor, heeft Diepenbrock zich als Germaansch mysticus te kort gedaan, want bij al zijn groote voorgangers op dit gebied is de contrasteerende psychische polariteit, als behoorend tot den schijn, opgeheven.

Wat is nu Diepenbrock's beteekenis voor de Nieuwe Gids? Dat in zijn midden een dichter-componist is opgestaan die enkel in tonen dichtte, maar in zoo sterke verwantschap, zoo innige aanvoeling van den verklankten text, dat er werken van een poëtische eenheid ontstonden, die bij ons hooge uitzondering was en in hem tot regel werd. Dit was niet de eenige kant van Diepenbrock's muzikaal genie en het ontwikkelde zich voortdurend verder. Maar het is toch vooral hierom dat wij bij den Hoogtijd van Kloos en de Nieuwe Gids, die hem beiden in ongebluschte kracht overleven, zijner in weemoed en dankbaarheid gedenken.