De Nieuwe Gids. Jaargang 49

[p. 107]

Feiten en fantasieën (Dames-rubriek). Bettina von Arnim-Brentano in haar werk. I.

Ilius Pamphilius und die Ambrosia

In de November-aflevering 1933 van De Nieuwe Gids gaf ik een korte karakteristiek van Bettina von Arnim's leven en persoonlijkheid; thans willen we haar werken in nadere beschouwing nemen.

Over haar briefwisseling met Goethe sprak ik reeds. Nu kies ik: Ilius Pamphilius und die Ambrosia, een van Bettina's minder bekende, en nu vrijwel vergeten boeken, maar dat toch nog wel eenige aandacht verdient.

Kort vóór de revolutie in 1848 zag Ilius Pamphilius het licht. In de golvende bewogenheid dier tijden ging het boek ónder; in deze zware beroeringen was het onmogelijk voor dit werk een grooten lezerskring te winnen.

De literaire waarde blijft echter bestaan, want verre boven de stormachtige perikelen dier dagen, wat godsdienst en politiek betreft, neemt dit boek een poëtische vlucht en staat vol van interessante gedachten. In zeker opzicht doet dit boek denken aan Goethe's Briefwechsel mit einem Kinde, in zooverre de rollen hier echter omgekeerd zijn: het ‘kind’ is hier de jugdige idealist Philipp Nathusius, onbeduidend als dichter, en in de plaats van Goethe treedt hier Bettine, wier roem als schrijfster toen reeds gegrondvest was; het verschil in leeftijd was ongeveer hetzelfde.

Over Philipp Nathusius (de Ilius Pamphilius in het boek der Bettina-Ambrosia) zijn wij thans door de geschriften van Vorstin Eleonore Reusz (Phil. Nathusius' Jugendjahre, en: Das Leben und Wirken des Volksblattschreibers, zoowel als die door Elise

[p. 108]

Gründler gegeven Biographie van Philipp's echtgenoote Marie Nathusius, veel beter onderricht dan vroeger (wat wel een der oorzaken zal zijn geweest, dat men zoo weinig notitie van Ilius Pamphilius nam).

Philipp Engelhard Nathusius werd den 5en November 1815 als zoon van een groot-industriëel en grondbezitter te Althaldenleben bij Maagdeburg geboren. Als kind hechtte hij zich in het bizonder aan zijn vrome moeder, en hij was gewoon te zeggen: Moeder, als ik groot ben, trouw ik met u. Zijn vader hield zich verre van alle kerkelijke leven; hij was een idealistische materialist, die zijn zaken, welke zeer omvangrijk waren, zoo goed mogelijk dreef.

Als knaap reeds dweepte Philipp met vrijheid en volksontwikkeling. In 1832 werd hij op het kantoor bij zijn vader geplaatst. Hij verzuimde daarom echter niet zijn literatuur, en in het bizonder had hij een groote vereering voor Goethe. Hij was van oordeel, dat de schoonheid het doel van alle leven is. Veel belangstelling koesterde hij voor de ideeën van het jonge Duitschland. Ook had hij een ware manie voor volksliederen, welke voorliefde hem door Des Knaben Wunderhorn (verzameld door Arnim en Brentano) was bijgebracht.

In 1835 kreeg hij Bettine's boek: Goethe's Briefwechsel mit einem Kinde in handen; dit boek nam hem volkomen in; hij las er in, dag en nacht, hij liet er eten en drinken voor staan, en hij was buiten zichzelf, als hij er ongunstige critieken over las. Hij wilde Bettina's ridder zijn, en had zóózeer altijd den mond vol van haar, dat hij onder zijn vrienden den bijnaam kreeg van Der Bettin.

Zijn vader stierf. De twintigjarige Philipp kwam daardoor op zichzelf te staan. Zijn wensch om de, toenmaals vijftigjarige, Bettina persoonlijk te leeren kennen werd onweerstaanbaar. ‘Bettine’, schreef hij haar, ‘ich schwärme für dich, aber wahrhaftig nicht was die Menschen so nennen. Ich will nichts als Wahrheit, und die musz ich bei dir ja auf jeden Fall finden.’

Hij besloot zich om harentwille naar Berlijn te begeven. Bleek en met ijskoude handen stond hij voor haar deur, maar moest helaas ervaren, dat zij zich niet thuis bevond. Dat was den 20en October 1835; Bettina woonde toen Unter den Linden 21).

[p. 109]

Den volgenden dag werd hij, tezamen met zijn vriend Elster (die in Bettina's boek Sperber heet) ontvangen. Hij vertelt hiervan:

‘Zij was in het zwart gekleed met een kleurigen shawl; uit de wijde mouwen kwamen een paar kleine handen te voorschijn; haar haar was vol en zwart, met aan weerszijden van het hoofd een lange, krullende lok. Het gezicht.... hoe kan ik dat beschrijven? Haar bovenlip is wat dikker dan de onderlip, wat alleraardigst staat, wanneer zij lacht.... mooie oogen vol uitdrukking, - een kleine, tengere, onbeduidende gestalte.’

Zij spraken over allerlei, vooral over Goethe's Briefwechsel mit einem Kinde. Bettine nam Philipp mee naar het raam, om hem eens goed te bekijken. ‘Wenn Sie Lust haben mir zu schreiben, schreiben Sie mir doch’, zeide zij. Hij gaf aan dit voorstel gehoor, zij antwoordde; hij stuurde haar gedichten; en het duurde niet lang, of de correspondentie was in vollen gang.

In 1836 hield hij langeren tijd verblijf in Berlijn, waar hij dicht in Bettina's nabijheid (op no. 25 Unter den Linden) een woning betrok. Hij ging haar aanstonds bezoeken en werd zeer vriendelijk ontvangen. Hij trof bij Bettina haar twee volwassen dochters aan, knappe, slanke meisjes. Philipp voelde zich zeer bevangen en wist haast niets te zeggen, maar weldra raakte hij meer op zijn gemak en sprak met haar over verschillende personen, voor wie zij hem aanbevelingen gaf, daar hij die gaarne wilde bezoeken: Ranke, Schleiermacher, Vorst Pückler Muskau. Bettina ried Philipp zijn vermogen te besteden aan zijn geestelijke ontwikkeling en zij verheugde zich, dat hij niet al te veel om menschen gaf, want van de menschen moet men het meestal niet hebben. Naar aanleiding zijner bezoeken legde hij een schrift aan: Brosamen (kruimels) van Ambrosia, uit gesprekken met Bettina. Eens zei ze: Wat staart u mij zoo aan, 't lijkt wel of u me hypnotiseeren wilt. Kom, doe niet zoo dwaas!’

Al haar woorden dronk hij in en verwerkte hij in zijn geest; hij werd door haar gesprekken betooverd, waarvan hij er vele woordelijk heeft opgeteekend. En allerlei gezegden van haar onttrok hij aan de vergetelheid, bijv.:

‘Ein Kunstwerk ist die graziöseste und edelste Liebeserklärung, die ein Mensch der ganzen Menschheit macht.’

Samen bezochten zij tentoonstellingen en hij erkende gaarne,

[p. 110]

dat hij eerst door háár de volle schoonheid der kunstwerken had leeren genieten. Ook bemoeide zij zich met zijn uiterlijk. ‘U moet uw baard afscheren’, ried zij hem, en eens een ander soort dassen dragen.’ Was zij zeer in haar humeur, dan noemde zij hem: Mein Schätzchen.

Na zes maanden keerde hij naar zijn geboorteplaats terug, en opnieuw werd de briefwisseling met Bettina in gang gehouden. In 1837 maakte hij een reis naar Italië en meldde haar trouw al zijn indrukken. Daarna reisde hij over Sicilië naar Griekenland, over Constantinopel, Weenen en Praag bereikte hij den 23en October weder zijn eigen vaderland.

Nu ving zijn letterkundige loopbaan aan. In 1839 verscheen van hem een vertaling van Bérangers liederen, verder een oorspronkelijke dichtbundel ‘Probesammlung’ en later nog Fünfzig Gedichten, waarvan Ilius Pamphilius ons nadere bizonderheden vertelt. Philipp Nathusius was een beste jongen, en een groote idealist.... maar een dichter bij de gratie Gods was hij niet!....

Hij schreef een essay over Ulrich von Hutten, waarmee Bettina het geenszins eens was. Toen reeds begonnen zich hunne wegen te scheiden; de jonge man wist nooit precies, wat hij eigenlijk aan Bettina had; hij voelde achter al haar woorden een ongebreidelde fantasie, waaraan hij geen houvast kon vinden. ‘Zij spreekt met de menschen als met poppen’, meende hij.

In aard en aanleg waren Philipp en Bettina wel heel verschillende naturen! en van een zeer onderscheiden wereldbeschouwing. Toen in 1840 Bettina's Die Günderode verscheenen, was Philipp daarover lang niet meer zoo in geestdrift als met haar Briefwechsel met Goethe.

‘Het is moeilijk Bettina volkomen te begrijpen’, zei hij. ‘Het zelfingenomene en ijdele is zóózeer door haar verheven opvattingen en goede bedoelingen heengeweven, dat ik er verward en verlegen door word.’

Toen Nathusius liefde opvatte voor een meisje, Marie Scheele, een domineesdochter uit Maagdenburg, en zich op een Harz-reis met haar verloofde en zij in Berlijn Bettina aanstonds een bezoek brachten, bevielen de beide vrouwen elkaar niet erg. Verschillende van Bettina's uitspraken, vrij en onomwonden geuit, mis-

[p. 111]

haagden de ietwat stijve en vrome Marie; zij bracht er tegenwerpingen tegen in, waarop Bettina niet schroomde haar ‘kleiner voreiliger Kerl’ te noemen en ‘kleiner Christ’, wat de verhouding niet verbeterde.

Wij kennen Marie Nathusius niet alleen als gelukkige bruid, vrouw en moeder, maar ook als auteur, vooral van Das Tagebuch eines armen Fräuleins (1854). Het succes van haar roman Elisabeth heeft zij echter niet meer beleefd. Reeds in 1857 stierf zij, nauwelijks veertig jaar oud, twee jaar vóór de grijze Bettina, diep betreurd door haar echtgenoot, haar zeven kinderen, haar vriendin, vorstin Reusz, en een uitgebreiden kring lezers, vrienden en kennissen.

Het is eigenaardig, dat Philipp's dagboek kort na zijn verloving eindigt, en dat dan ook zijn correspondentie met Bettina ophoudt Zij schreef hem, dat zij hem nooit een aardsche bruid had toegewenscht; zij had hem de verhevene en vrije Muze toegedicht! en kon hem dus geen geluk wenschen met een lagere, wereldsche verbintenis. En toen Philipp een poging deed om Marie met Bettina te vergelijken, wees Bettina dit aanstonds af met de woorden: ‘Ich gleiche keiner.’

Philipp Nathusius maakte Matthias Claudius, de lievelingsdichter zijner vrouw, ook tot den zijne. Verder verkeerde hij veel met Hofmann von Fallersleben, Gotfried Kinkel, de gebroeders Grimm. Ofschoon zijn omgang met Bettina was gestaakt, vertoonde zijn tweede dichtbundel nog zeer vele sporen van Bettina's invloed.

In 1848 werd hij redacteur van het Volksblatt für Stadt und Land, dat overal de huisvriend der christelijke kringen werd. Op voorbeeld van het ‘Rauhe Haus’ stichtte hij een reddingshuis voor jongens, - ook al weer een bewijs, dat hij Bettina's invloed ter sociale verbeteringen niet tevergeefs had ondergaan. Den 16en Augustus 1872 stierf Philipp Nathusius te Luzern.

Bettina verzocht aan Nathusius haar aan hem geschreven brieven te mogen terugontvangen, om aldus haar boek Ilius Pamphilius te kunnen schrijven.

Oorspronkelijk wilde zij het onder den titel, dien Varnhagen von Ense haar voorsloeg: Briefe von zwei Demagogen doen verschijnen, en met een voorrede, waarvan Hofmann von Fallers-

[p. 112]

leben na een bezoek in 1847 aan Bettina vertelt in zijn Autobiographie:

‘Sie teilt mir die Aushängebogen ihres neuesten Buches mit. Sie zeigt mir die handschriftliche Fortsetzung dieses Briefwechsels mit Philipp Nathusius; sie spricht von der Vorrede, was selbige alles enthalten soll.’

Deze voorrede heeft Bettina echter later niet bij het boek gevoegd en misschien is zij ook wel nooit in haar geheel geschreven.

Ilius Pamphilius und die Ambrosia is dus een boek op ‘waarheid gegrond.’ Het is de eenige briefwisseling uit Bettina's latere jaren, welke zij openbaar maakte.

Dat Bettina ervoor gezorgd heeft, alle licht van haarzelve te doen uitstralen en tot zichzelve te doen terugkeeren, is voor degenen, die haar werkwijze en haar levensdoel kennen, absoluut vanzelfsprekend. En daarom ontneemt dit feit aan deze correspondentie ook niets van hare bekoring.

Volgens de mode dier dagen is Ilius Pamphilius een zeer lijvig boek en zijn de brieven met een ongelooflijke uitvoerigheid geschreven. Om een dergelijk boek te lezen moet men veel geduld, veel tijd en veel toewijding bezitten! Maar.... wie stelt ten slotte geen belang in een veridiek ‘document humain’?

Men vindt in dit boek een getrouwe afspiegeling van den tijd, waarin de correspondenten leefden. Verzen zijn er in opgenomen, critieken en oordeelen over tijdgenooten en omstandigheden. En ieder, die belang stelt in een waarachtig levensbeeld, zal goed doen zich aan de lectuur van dit werk te zetten (al is het ook een heel ‘werk’), omdat wèlke uiting ook op zichzelf al belangwekkend is voor de nadere kennis der menschelijke psychologie.

De afbeelding van Philipp Nathusius toont ons een ernstig, mannelijk gezicht, met volgens de mode dier dagen lange bakkebaarden, een hoog, breed voorhoofd, en nadenkende, rustige oogen. De brieven van ‘Ambrosia’ zijn natuurlijk een beetje ‘überschwenglich’, maar dat neemt men van haar op den koop toe, omdat zij altijd zoo levendig is en zoo geheel in de situaties.

Jeanne Kloos-Reyneke van Stuwe.

(Wordt vervolgd.)