De Nieuwe Gids. Jaargang 48

[p. 103]

Feiten en fantasieën (dames-rubriek).
Over eenige van Goethe's vrouwenfiguren, Goethe's moeder, Bettina von Arnim, en die Günderode.

In deze rubriek mocht ik achtereenvolgens behandelen: George Eliot, George Sand, Harriet Beecher Stowe en Madame Colette; het was nu, na over deze Engelsche en Fransche vrouwen geschreven te hebben, mijn voornemen, om ook eens een essay te schrijven over een Duitsche schrijfster, en ik koos daarvoor Bettina von Arnim. Daar deze schrijfster echter voornamelijk in de gedachten der menschen gebleven is door haar briefwisseling met Goethe (Goethe's Briefwechsel mit einem Kinde) en de levensbeschrijving harer vriendin Karoline von Günderode, leek het mij wel aardig daaraan te verbinden het een en ander over Goethe's Moeder, iets over eenige zijner vrouwenfiguren, daarna Bettina-zelve onder behandeling te nemen, en tenslotte een beschrijving te geven van de ongelukkige, interessante Karoline von Günderode.

We zullen beginnen met een beschouwing over eenige van Goethe's vrouwenfiguren; mijn bedoeling is niet te schrijven over de verschillende vrouwen, die een rol in Goethe's leven hebben gespeeld; daarover is al zóó ontzaglijk veel verteld, dat wij nu zoo langzamerhand hun namen en karakters en lotgevallen wel uit ons hoofd kennen, - maar over sommige figuren uit Goethe's oeuvre, waarvan het wel typisch is, iets naders te vernemen.

Wij nemen als eerste uit deze reeks het door ieder gekende, en door haast iedereen ook wel eens gezongen:

Heidenröslein.

In welke periode van Goethe's leven is dit gedicht ontstaan?

[p. 104]

Wij weten, dat Goethe's mooiste en belangrijkste verzen, - (en, zooals Adolf Stahr het uitdrukt: Heidenröslein gehört ohne Frage zu den herrlichsten Perlen seiner Lyrik....) in de meeste gevallen gedichten zijn ter eener of anderer gelegenheid geschreven; de dichter werd, door de een of andere omstandigheid sterk getroffen; zijn fantasie werd opgewekt.... en het doorleefde, doorledene of ondervondene werd door hem geplasticeerd in een beeld.

Het gedicht Heidenröslein behoort tot de vroegste producties van Goethe, en men veronderstelt, dat het dagteekent uit den tijd, toen Goethe, met het ‘Heidenröslein’ uit Sesenheim (Friederike Brion) zijn liefdesidylle beleefde, en dat hij zijn gevoelens later in den lyrisch-episch-dramatischen vorm van het volkslied heeft omgezet. Weliswaar heeft het arme, zachte Sesenheimsche röslein den ‘wilden Knabe’ niet gestoken, maar het is van algemeene bekendheid, hoe diep Goethe zich gewond voelde, na het beëindigen dezer episode, en dat hij zijn gevoelens uitdrukte in het schijnbaar luchtige, maar innerlijk tragische lied, dat eindigt met het klagende refrein:

Röslein, Röslein, Röslein roth,
Röslein auf der Heiden!

Sommigen meenen, dat Heidenröslein een liedje was, hem door Friederike Brion, als zoovele anderen, voorgezongen. Inderdaad, het is, van opzet, van bouw, van rhythme, van inhoud en van dramatiek, volkomen ‘het’ volkslied; terwijl er bovendien dat zekere iets aan is, dat door den fijnen kunstkenner Friedrich Vischer, in zijn Aesthetik, ‘geur’ wordt genoemd, evenals men óók spreekt van het ‘bouquet’ van kostbaren wijn.

In Goethe's Straatsburger-periode werd hij door Herder aangespoord de sinds lang verwaarloosde en geminachte ‘volkspoëzie’, die Goethe-zelf ten zeerste interesseerde, in eere te herstellen, en Herder gaf hem de opdracht: ‘den Ueberlieferungen der Volkspoesie im Elsasz nachzupüren’. De brieven, welke Goethe aan Herder naar Bückeburg schreef, leveren het bewijs, dat hij deze opdracht met ijver en veel succes heeft opgevolgd. In een dezer brieven zegt hij onder anderen:

[p. 105]

‘Ich habe noch aus Elsasz zwölf Lieder mitgebracht, die ich auf meinen Streifereien aus den Kehlen alter Mütterchen aufgehascht habe...... Ich habe sie bisher als einen Schatz an meinem Herze getragen.’ Onder deze gedichten bevond zich ook een versie van het Heidenröslein, dat in zijn oorspronkelijken vorm reeds in het jaar 1773 door Herder werd openbaar gemaakt. Goethe maakte, zooals wij weten, van den inhoud later gebruik; door zijn wijzigingen gaf hij er nog meer uitdrukking en diepte aan.

Sah ein Knab ein Röslein stehn,
Röslein auf der Heiden.
War so jung und morgenschön,
Lief er schnell es nah zu sehn,
Sah's mit vielen Freuden.
Röslein, Röslein, Röslein roth,
Röslein auf der Heiden.

De schilderij, welke Wilhelm von Kaulbach van het Heidenröslein gaf, is van algemeene bekendheid. In een uitgestrekt heidelandschap bevinden zich twee figuren, waarvan de gezichts-uitdrukkingen zeer goed getroffen zijn; het herderinnetje zoekt zich met haar herdersstaf te verdedigen, terwijl de knaap een viool in de eene hand houdt, - een zinspeling op de muziek van het dichterschap?....

Ottilie.

De Wahlverwandtschaften is stellig een van Goethe's meest bekende romans. En hoezeer men de knapheid der karakteruitbeelding ook bewonderen moet, het procédé, waarbij Goethe van een vooropgezet plan uitgaat, doet ons van heden ouderwetsch, want geforceerd, en dus niet natuurlijk aan.

Goethe gaat hier uit, van het verschijnsel in de chemie, dat, als A. en B. verbonden zijn en in aanwezigheid gebracht worden van de, eveneens verbonden C. en D. men het verschijnsel zich zal zien voordoen, dat A. en B. en C. en D. zich van elkander zullen afscheiden, en zich opnieuw verbinden: A. nu met C. en B. met D.

[p. 106]

Goethe werkt hier dus van het abstracte uit naar het concrete toe; hij brengt eenige personen tezamen, en laat, geheel willekeurig, tusschen hen nieuwe liefdesverhoudingen ontstaan.

Werther en de Wahlverwandtschaften, de eerste en de laatste roman van Goethe zijn beiden het gevolg geweest van des auteurs eigen levensondervindingen; beiden behandelen psychologische problemen, met welker oplossing hijzelf geworsteld heeft, moeilijke zielstoestanden en hartstochtelijke verhoudingen, waaruit zich te bevrijden hem gelukkig de kracht gegeven is. Zij zijn dus in zekeren zin te noemen, wat Goethe vrijwel van al zijn scheppingen erkent: ‘Selbstbekentnisse’. Men kan Werther natuurlijk niet met Goethe vereenzelvigen, want men weet, dat Werther het type was van Karl Wilhelm Jerusalem, den Brunswijker Legatie-secretaris, die in 1747 te Wetzlar geboren werd, en zich in 1772 het leven benam. Maar in het lot van dezen ongelukkigen jongen vond Goethe, in zijn verhouding tot Charlotte Buff algeheelen ‘Anklang’.

Het groote onderscheid tusschen beide bovengenoemde werken is, dat Goethe, die op 24-jarigen leeftijd zijn Werther schreef, veel vrijer tegenover de toen door hem behandelde stof heeft gestaan dan de 60-jarige dichter, die, toen hij het lijden van Eduard en Ottilie schilderde, nog zeer leed, onder den indruk van een pas ondervonden smart.

Zooals Riemer ons vertelt, was het oorspronkelijk Goethe's bedoeling een korte novelle te schrijven en deze den naam te geven van Ottilie.

Lewes, (zooals wij weten de geliefde levensgezel van George Eliot), de beroemde biograaf van Goethe, vertelt ons daaromtrent het volgende.

Tot de familie van den met Goethe zeer bevrienden boekhandelaar Frommann te Jena, behoorde, omstreeks het jaar 1807, een jongmeisje: Minna Herzlieb geheeten, als aangenomen kind van het gezin. Als klein meisje was zij reeds Goethe's lieveling geweest, en toen zij ouder werd, begon zij een betoovering op hem uit te oefenen, waartegen hij tevergeefs kampte. In de sonnetten, welke Goethe tot Minna Herzlieb richtte, en in de Wahlverwandtschaften, in welk werk hij zich van de dwanggedachten aan het meisje zocht te bevrijden, kan men op-

[p. 107]

merken hoe sterk de gloed van Goethe's passie was, en hoe krachtig hij zich daartegen verzette. Het was ongeveer een jaar nadat hij zijn verbintenis met Christiane Vulpius door de wet had laten sanctionneeren, en het schijnt zelfs, dat hij er over gedacht heeft, om zich terwille van Minna Herzlieb van zijn vrouw te laten scheiden. Het waren zijn vrienden, die hem een reis en daardoor een verwijdering van het meisje aanrieden, waardoor Goethe Christiane voor een droevig lot bewaarde.

Het is deze Minna Herzlieb, die Goethe zich als motief voor zijn Ottilie in de Wahlverwandtschaften koos. Kort daarna trad zij in het huwelijk met een jongen geleerde, maar nog lang duurde het, eer Goethe zijn smart om haar kon overwinnen. Toen hij zijn roman voltooid had, schreef hij in zijn dagboek:

Niemand verkennt an diesem Roman eine tiefleidenschaftliche Wunde, die im Heilen sich zu schlieszen scheut, ein Herz das zu genesen füchtet. Der dritte October 1809 befreite mich von dem Werke, ohnen dasz die Empfindung des Inhalts sich ganz hätte verlieren können. En in een brief aan zijn vriend Zelter schreef hij: Der durchsichtige und undurchsichtige Schleier der Dichtung werde ihn nicht verhindern, bis auf die eigentlich intentionirte Gestalt hinein zu sehen.

Deze ‘eigentlich intentionirte Gestalt’ is de verloren geliefde des dichters, die ontberen moest, wat hij zoo hartstochtelijk had verlangd.

De wensch van Goethe om Ottilie tot een volkomen ideale figuur te maken, is aan de natuurlijkheid en geloofwaardigheid van dit meisje niet ten goede gekomen. Aan Eckermann zeide Goethe later: ‘dasz in den Wahlverwandtschaften kein Strich sei, der nicht erlebt, aber auch keiner so wie er erlebt sei.’ En tegen Zelter bekende Goethe, dat de dubbele wensch, om geheel waarheidsgetrouw te wezen, doch tegelijk alles anders te doen zijn, dan het wezenlijk was gebeurd, niet voordeelig voor zijn beeld was geweest.

(Wordt vervolgd.)

Jeanne Kloos-Reyneke van Stuwe.