De Nieuwe Gids. Jaargang 46

[p. 280]

Het Amsterdamsche tooneel-dilemma door Hans P. van den Aardweg.

Eduard Verkade moet eenige uren na het faillissement van de N.V. Het Amsterdamsch Tooneel de karakteristieke opmerking gemaakt hebben: - Ik verkeer tenminste in de wel zéér unieke situatie van dengeen, die zijn eigen begrafenis meemaakt.

Iemand, die - wanneer het water hem tot de lippen gestegen is - nog zulk een gevoel voor humor heeft en nog zóó schertsen kan, zal ook zeker allen moed niet verloren hebben, zoodat de gegronde verwachting gekoesterd mag worden, dat wij vroeg of laat eene nieuwe première te beleven krijgen: ‘Als ik, doode, ontwaak!’

Hoe het ook zij, humor of geen humor, moed of geen moed, door de ziel van Verkade - wien Holland toch in elk geval grooten dank verschuldigd is voor hetgeen hij op dramatisch gebied tot stand gebracht heeft - zal het in de bewogen dagen, die nu achter hem liggen, geschrijnd hebben. Door een noodlottigen samenloop van tegenwerkende factoren raakte hij buiten het arbeidsveld, dat hem zoo dierbaar was; velen wendden zich van hem af, en onder deze - en dit moet hem het meest gegriefd hebben - menschen, die onder zijn vaandel en onder zijne leiding hun eigen artistieke zegepralen bevochten.

Het zal nog wel even duren voor de mist volledig weggetrokken is en de verschillende feiten helder aan den dag treden. Maar in ieder geval staat reeds thans dit ééne onomstootelijk vast: Enkele groote bladen - wien de politiek zwaarder woog dan de liefde tot de kunst - hebben gepoogd het groote publiek ten aanzien van de onverkwikkelijke débacle, die zoovelen in vuur en vlam zette, onjuist, althans onvollèdig, in te lichten, en in het harnas te jagen tegen den persoon van Eduard Verkade.

[p. 281]

Verkade, de ‘onverantwoordelijke’, die met het artistiek en maatschappelijk welzijn van zijn geëngageerden op zoo roekelooze wijze zou zijn omgesprongen, werd gesteld tegenover de ‘grootmenschelijke’ leiders van de Koninklijke Vereeniging, die zoo grif en zoo graag de in-nood-verkeerende tooneelspelers van het Amsterdamsen Tooneel de reddende hand reikten. Hier werden kunstmatig twee mentaliteits-contrasten geschapen, waarvan noch het ééne noch het andere, bij diepere beschouwing, bestaansrecht heeft. Want Verkade heeft niet zoo'n lichtvaardig belangenspel gespeeld en de K.V. - met alle waardeering overigens voor haar prestaties en intenties - is heusch niet uitsluitend de ‘nobele’, die met grootsch gebaar de schipbreukelingen onder haar standaard neemt.

De juiste gang van zaken is deze: Tusschen het inmiddels gefailleerde Amsterdamsch Tooneel en de K.V. is destijds contractueel vastgelegd, dat - indien het met één der beide gezelschappen zou misloopen - de overlevende automatisch het Rika-Hopper-Theater en den Hollandschen Schouwburg te zijnen laste zou krijgen. Omstreeks 15 Januari kon, menschelijkerwijs gesproken, de K.V. met 100% zekerheid profeteeren, dat zij weldra zou komen te verkeeren in de positie van eenig-overblijvende met alle gevolgen van dien. Toen na onderhandeling - waarop ik straks nog even hoop terug te komen - die mogelijkheid van fusie verworpen werd en alleen de kwestie der ‘overname’ van de acteurs en actrices van het A.T., met uitzondering van Verkade, aan de orde gesteld werd, had de K.V. wel degelijk ook haar eigen belang - en zeker niet in de allereerste plaats de, langzamerhand vermaard geworden, ‘groote geste’ - op het oog. Immers: zij had blijkens bovengenoemde overeenkomst het minder aangename vooruitzicht spoedig in Amsterdam drie schouwburgen te moeten exploiteeren. En het zou haar toch zeker eene onmogelijkheid zijn dit te doen met haar troep alléén. De overname was dus dringende nóódzaak!

Wat het beheer van Eduard Verkade betreft, ongetwijfeld heeft hij commercieele fouten gemaakt - en hijzelf steekt dit ook niet onder stoelen of banken - maar falen is menschelijk en men kan hem daar bezwaarlijk een alles-bevonnissend verwijt over maken, temeer niet wanneer men bedenkt, dat hij - hetgeen

[p. 282]

een publiek geheim is - met grooter succes, zoowel financieel als artistiek, gewerkt heeft dan zijn rivaal.

De ondergang van het A.T. is louter en alleen toe te schrijven aan het onmogelijk besluit, dat de gemeenteraad van Amsterdam destijds genomen heeft, waarbij de stadsschouwburg aan twee vaste bespelers wend toegewezen, want hier werd iets verdeeld, wat niet te verdeelen was. En aan de minder gunstig financieele omstandigheden ten opzichte van de K.V., waaronder het A.T. zijn werkzaamheden aanving, is het toe te schrijven, dat Eduard Verkade als eerste slachtoffer viel.

Deze financieele toestand is wellicht één der hoofdoorzaken, dat de Amsterdamsche sociaal-democratische wethouder voor kunstzaken - die zich m.i. van zijne competentie eene overdreven voorstelling gemaakt heeft, en niet teruggedeinsd is de zelfoverschatting zóó ver te drijven door zich tot ‘hoogste arbiter’ in artistieke geschillen te doen uitroepen - zich zoo fanatiek aan de zijde van de Koninklijke Vereeniging geschaard heeft. In den sollicitatiebrief namelijk, dien Verkade in de beruchte benoemingsperiode aan het college van B. en W. gericht heeft, was als kapitaal een hooger bedrag genoemd dan waarvoor hij - zooals later bij overlegging der boeken bleek - inderdaad beschikte. Dit feit pleit oogenschijnlijk wel zeer tegen Verkade, maar het verliest vrijwel al zijn bewijswaarde wanneer niet uit het oog verloren wordt, dat hij tijdens het stadsschouwiburgvraagstuk beschikte over een schrijven van een, in den lande algemeen geachten kapitaalkrachtigen, tooneelliefhebber, waarin deze verklaarde een bedrag van fls. 50.000 bijéén te hebben en ‘zich sterk maakte’ deze som tot fls. 75.000 te kunnen opvoeren. Deze tooneelenthousiast is inmiddels overleden en Verkade kon en wilde geen wettelijke rechten doen gelden.

Als voornaam argument tegen Verkade heeft men in den ring gebracht, dat omstreeks 24 Januari l.l. door zijn eigen artisten eene motie van afkeuring tegen zijn administratief beleid werd aangenomen. Maar ook hier zitten haken en oogen. Op de vergadering, waarin zich dit incident afspeelde, heeft Verkade's accountant den artisten een zakelijk exposé gegeven van den financieelen toestand, een tè technisch exposé, dat op dat moment ontoegankelijk bleek voor de geestelijke gesteldheid der

[p. 283]

aanwezigen. En dit is werkelijk niets bijzonders, en psychologisch zeer wel verklaarbaar. Want de alleszins juiste argumentatie - eene eerlijke en normale commercieele leiding demonstreerend - van terzake-kundigen is meestal Latijn in de ooren van leeken en zal het zeker zijn in die van nerveuze artisten, die op een gegeven oogenblik het bestaan van zich en hun gezin bedreigd zien en te redden pogen wat te redden lijkt. Of deze motie bij eene eenvoudigere verklaring en in rustiger sfeer óók aangenomen zou zijn, mag als zeer problematisch beschouwd worden.

In diezelfde bijeenkomst werd door dezèlfde artisten - nadat Verkade de vergadering verlaten had - eene tweede, betere, motie aangenomen en ter kennis van den hoofdstedelijken wethouder gebracht: - Stelt ons in de gelegenheid door te werken tot 1 Augustus (Verkade had namelijk nog een groot bedrag aan subsidie tegoed) dan kunnen wij binnen dien tijd kalm overleggen wat met eene event. fusie met de K.V. te bereiken zal zijn. De wethouder heeft deze motie eenvoudig naast zich neergelegd en is daarna den artisten van het A.T. namens de K.V. een ultimatum gaan stellen. Vermoedelijk zal hij de K.V. beloofd hebben, dat zij - wanneer zij de artisten van het A.T. aan boord neemt - het restant subsidie van het A.T. zou ontvangen en dat hij alle pogingen in den Raad zou aanwenden, teneinde de K.V. voor de twee volgende jaren in het genot der geheele subsidie (pl.m. fls. 150.000, -) gesteld te krijgen.

De vraag rijst of de wethouder ‘het algemeen belang’, dat hij toch in de eerste plaats geroepen is te dienen, niet opgeofferd heeft voor zijn sociaal-democratisch streven om vóór alles de ‘arbeiders’ van dienst te zijn. Want vrijwel àl zijn aandacht is geconcentreerd geweest op de schuldeischers-werknemers van het A.T., terwijl hij weinig of géén pogingen aangewend heeft om de andere crediteuren die geen ‘arbeiders’ zijn, veilig op het territorium der Koninklijke Vereeniging te brengen. En wanneer eene vergadering belegd zal worden van ‘werkgevende’ crediteuren, dan zal de eerste uitroep er ongetwijfeld eene zijn van pijnlijke verbazing: - De wethouder heeft ons vergeten! En de onmiddellijk daarop volgende wrange vraag zal luiden: - Wat heeft den wethouder bewogen zich op te werpen tot trait d'union tusschen de K.V. en eene bepaalde crediteurengroep?

[p. 284]

Men heeft - om eenige schreden in de historie terug te gaan - gepoogd den indruk te wekken alsof door Verkade, in het nauw gedreven, de eerste stappen gedaan zijn om met de K.V. tot eene fusie te geraken. Dit is onwaar. Het aanvankelijk initiatief hiertoe is uitgegaan van de K.V. Omstreeks 15 Januari heeft de gedelegeerde commissaris van het A.T. geconfereerd met de leiding van de K.V., waarbij de mogelijkheid eener fusie overwogen werd, daarbij als conditie stellend, dat Verkade geen directielid, doch een der artistieke leiders zou zijn. Op of omtrent 24 Januari wijzigde, door vrij onverklaarbare motieven gedreven, de K.V. haar front en wees de fusie - die eene overname van de lasten en verplichtingen van het A.T. insloot (natuurlijk!) - van de hand, en wenschte alleen de overname - de zgn. ‘groote geste’ - van de leden van het A.T. minus Eduard Verkade, terwijl zij van het aanvaarden van schulden en verplichtingen niet wilde hooren.

En toen de kwestie der overname haar beslag begon te krijgen, werd Verkade gedoodverfd als het onwrikbaar obstakel, waarop ledere poging om tot eene regeling ten gunste zijner gedupeerde artisten te komen, te pletter stootte. De feiten echter logenstraffen deze verdachtmaking. Toen Verkade zich door de ondervonden bejegeningen ten zeerste beleedigd mocht en kon achten heeft hij toch geen moment geaarzeld ten behoeve van zijn tooneelspelers zijn decors aan de K.V. in bruikleen af te staan. Verkoopen kòn hij ze niet, aangezien hij daarmede in flagranten strijd met de wet gekomen zou zijn. En wel zéér teekenend is het, dat een protest van 26 menschen tegen het grievende negeeren van Eduard Verkade, opzettelijk door de oppositieleiders is achtergehouden en nimmer de dagbladen bereikte.

Zóó werd in ons land en baanbrekend artist, wiens arbeid van cultuur-historische beteekenis geweest is, behandeld en vleugellam gemaakt, voor zooverre hij althans vleugellam te maken is.

Ik schreef in den aanhef van dit artikel reeds, dat nog wel eenigen tijd verloopen zal alvorens de mist geheel is weggevaagd, en ik pretendeer ook allerminst met dit, uiteraard onvolledige, stuk de klaarheid gebracht te hebben. Maar wèl hoop ik Verkade - om wien zoovele minderwaardige intrigues gesponnen en op wien zoovele onedele aanvallen gericht werden - in een eerlijker licht geplaatst te hebben