De Nieuwe Gids. Jaargang 33

[p. 1]

[De Nieuwe Gids. Jaargang 33. Nummer 1]

Bij den dood van Leon Bloy door André de Ridder.

Voor Leon Bloy is eindelijk aangebroken, heel laat - want hij sterft op meer dan zeventigjarigen ouderdom - het vreeselijke en heerlijke oogenblik, dat hij zoo lang en ongeduldig heeft tegemoet gezien, en in fantastische tafereelen van luid-bazuinende engelen rond den gouden en zonuitvonkenden rechterstoel des Allermachtigsten en Allergenadigsten zich heeft voorgespiegeld: de Dood, en het verschijnen voor den oppersten Heer des Rechts. Heel zijn leven op aarde heeft voor dezen voor onze wereld te machtig, te onbuigzaam en te veeleischend geschapen mensch, als een looden last gewogen; een harde plicht was voor hem, die altijd eenzaam is moeten blijven, die altijd droef is geweest, - ‘le deséspéré’ van den beginne tot het einde - een bestaan als hetgeen hij te leiden hoefde: in onbegrepenheid, in armoede en ontbering, in gedurig wanhopen over de menschen, in gedurig vermaledijden van de wereld, in gedurig snakken naar het volmaakte leven, in gedurig hopen op God's genade en gerechtigheid. Thans werden zijn aardsche banden ontbonden, en reeds is hij verschenen, indien de God bestaat in wien hij geloofde, voor de verschrikkelijke vierschaar van Hem, die alleen onomkoopbaar en absoluut boven alle zonden en zwakheden heerscht.

Bloy was van alle katholieke polemisten van de moderne eeuwen de meest geweldige en de meest geduchte. Een heelemaal éénige figuur in de literatuur van onzen tijd. Een figuur die enkele eeuwen te laat in ons midden verschenen is en met de onstuimigheid van zijn geloof en de heftigheid van zijn kastijdend woord beter in Savanarole's tijd op zijn plaats zou zijn geweest,

[p. 2]

dan in onze godsdienstlooze, wufte en veelbewogen samenleving. Hij voelde er zich als een vreemdeling: ‘Moi, Marchenoir, je ne puis former une pareille interpellation, puisque, comme je viens d'avoir l'honneur de vous le dire, je suis un contemporain des derniers hommes du Bas-Empire et par conséquent, fort étranger à ce qui a suivi la ruine de Byzance.’¹⁾ Met wat bitsige woede heeft hij geschimpt tegen ‘het moderne’, tegen de menschheid, welke zich hernieuwen, hervormen en herscheppen wilde! Vooral de pausen en bisschoppen hebben het moet ontgelden, die het hebben gewaagd de groote katholieke traditie te verbreken, de onverbiddelijke wetten van den godsdienst op te heffen of te temperen, den cultus te verweeken of bevallig te brengen in het bereik van heimwee-volle snobs of boetvaardige cocottes. Hij staat nog met beide zijn voeten in de Middeleeuwen en met heel zijn ziel in den schroeienden gloed van de Gothieke mystiek. ‘Je suis un catholique du Syllabus et de Boniface VIII’ zegt hij en schaart zich aldus onder de vlag van de volstrekste intransigentie uit de kerkgeschiedenis. Het bestaan der XXe eeuw kan hem niet aanbelangen of boeien of bevredigen. Heel zijn werk door, schreit hij uit de nostalgie naar het zuivere, het heftige, het heilige, welke in zijn geloof gloeit, doch niet meer in het hart zijner medemenschen, en jammert hij over wat hij in zijn buitensporige scheldtaal heet ‘le mal de vivre et l'infernale disgrâce de subsister, sans groin, dans une société sans Dieu’.²⁾ Het wordt een loeien soms van haat en walg voor deze wereld, waar alles leelijk, veil, ellendig is; het vlamt op als een vuurwerk van vervloekingen boven den altijd gistenden krater zijner ziel, waar het Absolute zijn wezen sart en martelt, de liefde Gods zijn hart smelt en in laaie vlam zet. Hij walgde voor heel onze huidige wereld, voor onze gemakzuchtige religie, voor onze burgerlijke samenleving vol leugens en concessies; hij haatte de Kerk, de Republiek, de politiek, de kroegen-democratie. In Les dernières colonnes de l'Eglise wordt zijn schimp satanisch, komt er iets helsch in zijn opstandig fanatisme, dat geen schipperen, geen halfslachtigheid of gewetensloosheid gedoogt, dat strak is als een toren, hard als een altaarsteen, en dat op

1) La femme pauvre, bl, 141.

2) La femme pauvre, bl. 176.

[p. 3]

al de modieuze bekeerlingen van den laatsten tijd, op ‘les cochons de la prière’ en ‘les juments de l'autel’, de Bourget's, de Brunetière's, de Pères Didon's enz. neer laat regenen de baldadigheid van zijn middeleeuwschen knoet, op hen en op al de mondaine en inschikkelijke biechtvaders, al de zoetgebekte predikers die den godsdienst ontmannelijken en tot fijn-gekauwde spijs voor beminnelijke zondaars herbakken Christen zijn was voor hem iets tragisch, iets hoog, iets allerbezwaarlijkst; geen aarzeling, geen zwakheid, geen twijfel gedoogde het apostolaat. Zelf heeft hij zich geheeten ‘le grand inquisiteur de France’ en ‘le pélérin de l'absolu’, hij die was degene die alles hekelen moest, omdat hij alles zuiveren wilde en omdat hij zelf nooit van zijn gevaarlijke gedragslijn was afgeweken.

Al heeft Bloy geen anderen hoogmoed gekoesterd dan te zijn, in de XXe eeuw, wat de profeten in den bijbelschen tijd waren, de eerste bisschoppen in de Merovingische periode, een Savanarole in de 16e eeuw, en al is hij dus de katholieke schrijver bij uitnemendheid, toch is hij een Man, die aan allen eerbied afdwingt, ook en misschien wel het meest aan de niet-katholieken.

Laten we 't eerlijk bekennen; 't is in de wereld der ‘ketters’ geweest dat hij de meeste en geestdriftigste bewonderaars heeft gevonden. In de katholieke middens zijn slechts enkele jongere menschen voor zijn geweldige religieuze anarchie gewonnen geworden. Zijn geloof was voor de anderen, de meer gewone, meer gematigde Cristenen, te ruig, te concessieloos, te veeleischend. Het geleek op de angstaanjagende grimassen van de grijnzende aangezichten, de klauwende handen en pooten der monsters, welke als watergooten op de middeleeuwsche kerken zijn uitgebeiteld, of op den grimmigen stoet van geraamten, welke in de doodendans-tafereelen van de Italiaansche kerkhoven steeds de aandacht van de geloovigen opvorderen, om hen het wankelbare van hun aardsche leven in het geheugen te prenten, en als een akelige schreeuw den klank van het eeuwige en oneindige te laten dreunen door merg en been.

Als een storm van ontzetting woei dat zwaar-bonzend proza, als een wind uit een oer-woud, als een zang uit den Bijbel, forsch en brutaal, over de beschaafde en gemakzuchtige zieltjes van de conserva-

[p. 4]

tieve katholieken; Bloy heeft te veel woorden van ijzigen hoon geslingerd tegen de Kerk, zooals ze door een decadente geestelijkheid wordt beheerd, ver van de zuivere traditie van Christus weg, te luid om wraak geroepen over de verknoeïng van God's wet en leer, om nog in genade te worden ontvangen door wie een minder primitieve en absolute opvatting van de Katholieke wereldroeping deelt. Als een oude profeet uit Israël toornt hij tegen Europa, aankondigende het naderende verval, de dreigende verwoesting en den reddeloozen ondergang: gelijk hij tegen Parijs dondert, zoo hebben eens de boetepredikers van Israël tegen Babyloon en Ninive opgezweept hun meest onverbiddelijken haat en hun vlijmendsten kreet tot opwekking, die niet gehoord geworden is, evenmin als Bloy's predicatie. Doch in die anakronistische houding van schelder en van geloovige der eerste Kerk, is hij zoo groot en edel, zoo oprecht dat men met bewondering opkijkt naar dien eenzamen dienaar van Christus, en luistert met ontzag naar zijn woord, dat als de taal van het Evangelie kleurig en zacht en als de vloeken van den Ecclesiastus of den Apocalypsus hard en bonkig zijn kan. In hem leeft de mystieke gloed en de grootsche stijlconceptie der eerste kerkvaders voort, gelijk in de epistelen van Paulus, gelijk in de middeleeuwsche kathedralen.

Hij had het recht te zeggen, in zijn laatste boek, in die smartelijke Méditations d'un solitaire en 1916 - en 't is alsof hij den dood heeft voelen naderen, zoo kalm en trotsch overschouwt hij zijn leven, doormijmert hij zijn lot -: ‘Je suis seul de mon espèce. Je suis seul dans l'antichambre de Dieu. Plus on s'approcle de Dieu, plus on est seul. C'est l'infini de la solitude.’

Men genoege er zich niet mede, echter, in Bloy niemand anders te zien dan den fellen polemist, den onverbiddelijken schender van onze kleine illusies, den schamperen vermaledijder van onzen tijd. Want al wie diep haat, kan diep beminnen. Hij had het leven zeer lief, het hooge, reine, opofferende leven, het leven van rechtvaardigheid, waarheid en broederliefde, waarvan hij droomde; zijn ziel brandde van liefde voor schoonheid, waarheid en goedheid. In hem zetelden twee menschen: naast den ‘formidable polémiste’ ook ‘le contemplatif dédaigné’, een droomer, een vizionnaire denker, die heel de wereldgeschiedenis

[p. 5]

kende en doordacht had, die als een angstvallige ontdekkingsreiziger gezocht had, al die vele eeuwen door, overal, naar de superieure uitingen van het Menschdom, naar de schoone zielen die als vlammen branden boven den chaos van hun tijd, en waarin de bestemming onzer wereld dramatisch afgespeeld schijnt.

In zijn eigen tijd ook zocht hij de sporen van allen geestelijksuperieuren adel. En zoo fel van haat als hij verketteren kon, zoo fel van geestdrift wist hij te verheerlijken wie hij bewonderde: een Ernest Hello, een Barbey d'Aurevilly, een Villiers de l'Isle Adam, een Paul Verlaine, een Henry de Groux, of de simpele Mélanie, herderin van de Salette. Waar hij in zijne romans spreekt over Véronique of Clotilde, de twee sublieme vrouwen, heiligen schier, die uit hun lager bestaan van prostitutie of banaal-sexueele liefde zich hebben opgewerkt tot hun nieuw, gewijde leven van boete, gebed en offervaardigheid, vrijwillige armoede en kuischheid, daar vindt hij woorden zoo teer en mild, dat men schier verwonderd is deze zachte en naïeve lispelingen te vinden op die geweldige lippen, die meestal brouwen zoo'n hard en wreed geluid. Het vlakke leven van deze burgerlijke, gewone romanfiguren ziet hij op gelijke schaal als het buitensporig avontuur van de grootste helden der geschiedenis of als de predestinatie van de meest beroemde kunstenaars, en steeds uit het oogpunt van het bovennatuurlijke. Bovennatuurlijk ziet hij ook den oorlog van onzen tijd, als een manifestatie van Gods inzicht en wil en zijn Au seuil de l'Apocalypse zal eindigen met dezen verschrikkelijken zin: ‘J'attends les cosaques et le Saint-Esprit’; 't is niet alleen de bittere wensch van een genadeloozen pamflettenschrijver, doch de bede van iemand die zijn land heel lief heeft en leeft in den spijt van de goddelooze breuk, die tusschen God en ‘la fille aînée de l'Eglise’ is ingetreden.

Verrassende houding in dezen tijd: dat speuren van een armen, desmoedig-geloovigen, nederig-gehoorzamenden mensch naar de voetsporen van God op deze aarde. Er schuilt iets zeer jongs, zeer frisch, zeer ontvankelijks in deze gehoorzaamheid van ‘le justicier obéissant’. Iets diep-kinderlijks en angstig van grootsche schrik in het binnenste zijner ziel schuilt weg achter het dreigend aangezicht en de gebalde vuisten van den trotschen geweldenaar.

Een kind leeft in eigen wereld van droomen en sprookjes en

[p. 6]

ziet de werkelijkheid van de dingen niet, of overstraalt die werkelijkheid met eigen gloed en fantazie en weigert verder te kijken en wil niet gelooven aan wat zijn mooie illusie schendt. Misschien was Bloy, ondanks zijn zeventig jaren, een kind. Hij heeft nooit geleerd zich te schikken naar de eischen der wereld; hij heeft zich gesteld buiten en boven ons hedendaagsch bestaan; hij is vrijwillig eenige eeuwen achteruit gestapt en is blijven verwijlen, met vreugde en glorie, in dien tijd zijner keuze, waar zijn geloof een echo vond en zijn rijke verbeelding een heerlijke stoffeering, en heeft, moedwillig-blind, niets anders willen zien in de echte wereld van zijn tijd dan ontaarding en zonde, etter en drek. Hij heeft nooit zijn kwetsende vrijmoedigheid en zijn ongebreidelde voortvarendheid ontleerd, of nooit heeft hij getracht zichzelf te beheerschen. Hij heeft zich laten gaan met de stoutheid van zijn woorden, en hij heeft met dezelfde teugellooze termen geschandvlekt den Paus en Zola, Sint Fransiscus van Sales en Bourget. Overal dezelfde openhartigheid, zelfs tegenover zijn eigen zwakheden.

Een schroomlooze, schier schaamtelooze en soms cynische rechtzinnigheid is't, die hem aanspoort tot het aanteekenen in zijn dagboek van zijne luttelste persoonlijke moeilijkheden, zijn lichamelijke pijnen, zijn gebrek en armoede, zijn geestelijke aarzelingen, zijn toekomstdroomen. Uit zijn argelooze bekentenissen is de legende geboren van den ‘trotschen’ Bloy, van den zelfingenomen en alle nederigheid missenden literairen comediant. Hij aarzelt niet van zich zelf te zeggen en te herhalen, dat hij een der beste Fransche schrijvers is, een onbegrepen genie wiens grootheid te verblindend voor de oogen zijner tijdgenooten hemelwaarts straalt. Hij verbergt ook de rampzalige middeltjes niet, welke hij gebruikt om te kunnen leven, zijn bedelen vooral, zijn alle grootheden om geld lastig vallen, zijn op aalmoezen van bewonderaars en discipelen azen. Die armoede gaat op den duur wel op een echt kinderlijke pose lijken. Een edele ‘pose’ toch, want had hij zijn schrijverstalent kunnen disciplineeren en in dienste van een politieke partij willen stellen, hij zou schatten verdiend hebben, en een der beroemdste mannen van Parijs geworden zijn. Hij was echter ‘l'invendable’ en bleef, zijn leven lang ‘le vieux sur la montagne’, de eenzame dien men schuwde

[p. 7]

en vreesde. Hij was een kunstenaar en haatte allen, die om geld zich buigen voor de machtigen, en hun geweten verloochenen. Hij was arm, vrijwillig arm, uit karaktervastheid, uit trots, uit overtuiging, doch hij heeft misschien wel met zijn armoede een beetje gecoquetteerd. Hij heeft ze niet in stilte verduurd, maar hij heeft ze in al zijn boeken uitgestald als een wonde en gebruikt als een wapen tegen de menschheid, hij ‘qui a dû tout mendier, qui a daigné tout mendier - sauf la Gloire’...

Altijd martelt hem dezelfde obsessie van het martelaarschap, de wil om zich te offeren, de geheime wensch, geloof ik, om arm en onbegrepen te zijn. Men kan zich geen rijk-gewordenen, beroemd-geworden Bloy voorstellen, evenmin als een alledaagsch-redeneerenden en volgens traditie en ordemaat schrijvenden, braafjes in het gareel loopenden Bloy: èn zijn ellende, èn zijn eenzaamheid, èn zijn buitensporigheid maken noodzakelijk deel uit van deze in onzen tijd geniaal-abnormale figuur.

Men neemt een Bloy-boek op, precies omdat men wil een anderen, stuggeren en harderen klank hooren, dan die uit het goedkoop tziganen-concertje van de mondaine literatuur ons tegemoet ruischt. Men kan zich bij voorbaat zeker gevoelen dat hij anders denken zal, dan de middelmaat onzer ‘contemporains’. Waar de anderen van houden, daar zal hij van walgen, en wie door de anderen verstooten wordt, zal door hem in genade worden ontvangen. In een sceptisch en republikeinsch land, zal hij in het verleden vereeren Jeanne d'Arc, Marie-Antoinette en Napoleon. Hij zal de Joden verdedigen, hij de gloedvolste aller Katholieken, omdat de regel wil dat de katholieken de Joden moeten verachten. Hij zal voor Bazaine, den verrader van 1870, partij kiezen, terwijl niemand aan dezes schuld nog twijfelt. Tegen al de aanerkende leiders van het katholicisme, tegen de meest geëerbiedigde denkers en dichters, zal hij onstuimig te velde trekken, terwijl al de miskenden in hem hunnen hartstochtelijksten advokaat zullen vinden.

De twee schrijvers, die het wel het ergst te verduren hebben gehad, zijn Huysmans en Zola.

Herhaaldelijk spreekt Leon Bloy in zijne werken over Joris Karl Huysmans, den schrijver van La Cathédrale, A rebours, En route enz., den vroegeren naturalist, die zich bekeerd heeft; in

[p. 8]

Sur la tombe de Huysmans verzamelt hij vier opstellen over het werk van dezen bekeerling, dien hij zelf op het pad der godsvrucht had geholpen, en die spoedig daarop door de katholieke wereld met vreugde was onthaald geworden; voor Bloy getuigde dat succes voldoende tegen Huysmans: ‘sa religion de bibelot et de bric-à-brac leur parut l'effet d'une intimité divine, et ils avalèrent que l'indécrottable naturaliste d'A vau-l' eau se comparât lui-même aux plus grands écrivains chrétiens’, en 't is een genot - al weet men dat Bloy groot onrecht pleegt - te lezen de potsierlijkheden welke hij - met volle overtuiging, want ik heb nooit de openhartigheid van Bloy in twijfel willen trekken, noch hem, zooals zoovelen, van hoog-egoïstischen nijd beschuldigen - tegen den beter-begrepen Katholiek van L' Oblat en Les foules de Lourdes slingert...

Doch vergeleken bij de zuren waarmede hij Zola overgiet, is het pamflet tegen Huysmans nog slappe drank. Hij heeft Zola gehaat met onbluschbare woede, met waanzinnige terging, en tegen het naturalisme heeft hij - zooals blijkt o.a. uit de brochure Les funérailles du naturalisme - zich gekant met drieste verontwaardiging. In Je m'accuse woedt de storm los. Geen enkele uitgever dorst het boekje te publiceeren: ‘Ce simple fait dit éloquemment notre misère’, maar om te hebben moeten wachten is Zola er niet goedkooper af gekomen.

Bloy beschuldigt zich:

‘Je m'accuse très-humblement et très douloureusement, d'avoir en 1889, le 21 Janvier, publié au Gil Bias, un article sot où je prostituais le nom d' “Antée” à Emile Zola, supposant une grandeur - matérielle seulement, il est vrai - à cet avorton.’

En in zijn dagboek uit Denemarken (naar hij zeventien maanden in ballingschap verbleef, in nauwe kameraadschap met Joergensen), in twee honderd pagina's, beschrijft hij dan alle ergernissen, alle verontwaardigingen, alle opwellingen van verachting, die hij in zich voelt bij de dagelijksche lezing van ‘Fécondité’, dat vanaf 15 October 1899 als feuilleton in ‘l'Aurore’ verscheen. Hij vervolgde Zola tot den dood ‘quand il rendit enfin sa belle âme dans les déjections de ses chiens, le jour même de Saint Michel, le 29 Septembre 1902.’

Voor ons die, buiten het dogma staande, met algemeenere

[p. 9]

kunstwaardeering en opener menschelijkheid de polemische stukken van Bloy over Zola lezen, - en vooral nu ze beiden van het wereldtooneel verdwenen zijn, en alleen de toekomst tusschen hen zal rechten - ligt er iets zeer onrechtvaardigs in deze wangedrachtelijke karikatuur, iets dat echter meer tot glimlachen dan tot verontwaardigd protesteeren noopt. De schimp is hier tè zwaar en al tè roekeloos. Maar wie naar Bloy grijpt, moet verwittigd zijn: hij eerbiedigt niemand, en dus zal de lezer zich eerst eenigszins moeten wennen aan de overdaad van zijn pamflet-kunst. Want zoo men in den beginne zal juichen wanneer de geeselroeden van Bloy op den rug van een ons even antipathieken ‘homme de lettres’ vallen, dra zal men wrevelig een bladzijde van het boek verfrommelen, wanneer de spot van den razenden Roeland een ons zeer duurbare personnaliteit dóórvlijmt. Men moet eindigen met alles in Bloy's kritiek even objectief te aanschouwen, en zijne satieren, alle, als bezonder vermakelijke, rake en lyrisch-mooie brokstukken op te vatten. Betreur zijn mateloosheid niet; niet één van zijn hoonende woorden zou ik willen missen: maar ik zal mijn oordeel niet naar het zijne meten. Mijn bewondering voor Zola staat even vast nà zijn smaad als te voren, en ik weet dat de schepper van de ‘Rougon-Macquart’ meer waarheid en rechtvaardigheid heeft gesticht, meer medelijden en sociaal besef heeft gewekt dan Bloy ooit heeft durven droomen. De schroomvalligen en de fanatieken zullen dus liever de schotschriften van ‘le joaillier de la malédiction’ heelemaal ongelezen laten.

Zoo het meestal niet onbedingd rechtvaardig schijnt, kunstvol klinkt het schimpdicht van Bloy altijd. Hij hanteert een taal zoo rijk en levend en prachtig als de allergrootsten der Fransche literatuur. Men moet schier tot Rabelais terug gaan om die genialiteit en gezwollenheid van woord nog te vinden. Zijn grappen zijn enorm van boertigheid zooals deze der Middeleeuwen, zijn taal bezit een smakelijkheid, sappigheid en schilderachtigheid ongewoon. Men zou een woordenboek van vloeken en vermaledijdingen, scheldwoorden en beleedigingen uit zijn werk kunnen vergaren. De zinnen loopen over van kracht en weelde. Er blijft een boersche gezondheid in dat proza schuilen. In Le Désespéré heeft Bloy dezen stijl gekarakteriseerd als volgt: ‘Ce style en débâcle

[p. 10]

et innavigable, qui avait toujours l'air de tomber d'une alpe, roulait n'importe quoi dans sa fureur. C'étaient des bondissements d'épithètes, des cris à l'escalade, des imprécations sauvages, des ordures, des sanglots ou des prières. Quand il tombait dans un gouffre, c'était pour ressauter jusqu' au ciel. Le mot, quel qu'il fût, ignoble ou sublime, il s'en emparait comme d'une proie et en faisait à l'instant un projectile, un brûlot, un engin quelconque pour dévaster ou pour massacrer’, en het vervolg van deze beschrijving werpt opnieuw een zeer helder en edel licht op zijne ziel: ‘Quelques-uns expliquaient cela par un abject charlatanisme. D'autres, plus venimeux, mais non pas plus bêtes, insinuaient la croyance à une sorte de chantage constipé, furieux de ne jamais aboutir. Personne, parmi les distributeurs de viande pourrie du journalisme n'avait eu l'équité ou la clairvoyance de discerner l'exceptionnelle sincérité d'une âme ardente, comprimée jusqu' à l'explosion, par toutes les intolérables rengaines de la médiocrité ou de l'injustice.’

* _* *

Bloy's werk is zeer veelzijdig; hij heeft zijn inspiratie vrijen teugel gelaten en heeft vele hooge toppen beklommen, op het steigerend, woelig paard zijner oer-kunst. De eerste richting welke hij uitgestapt is, leidt hem op de wegen der geschiedenis en der historische heiligen-beschrijving; de boeken van deze serie heeten: Le révélateur du globe, Christophe Colomb devant les taureaux, La chevalière de la Mort, Le fils de Louis XVI, L'épopée byzantine, L'âme de Napoléon, Jeanne d'Arc et l'Allemagne, Celle qui pleure en Vie de Mélanie, bergère de la Salette.

Hij had een zeer persoonlijke, zeer oorspronkelijke opvatting van de geschiedenis, welke hem gedicteerd was geworden door zijn begrip van het bovennatuurlijke, door ‘zijn désir enthousiaste de la vérité, appuyé sur le pressentiment d'un plan divin’, opdat de historie weer worde wat ze was in de Heilige Boeken: ‘la transcendante information du symbolisme divin’¹⁾. Het verleden was voor hem een gedurige veropenbaring Gods, waarvan de historische gebeurtenissen de mystieke symbolen zijn, en de beteekenis van die universeile symboliek te ontraadselen,

1) Le révélateur du globe (Christophe Colomb et su béatification future.)

[p. 11]

de hieroglyphen van die veropenbaring te ontcijferen en de aldus gevonden opvattingen en beteekenissen op hunne rechte plaats te zetten in het groote plan der wereldevolutie, om voor iedereen het grootsche boek der wereldbestemming leesbaar te maken, dat was zijn heiligste eerzucht; hij geloofde aan de architectuur van de geschiedenis, en dat ze gebouwd was en nog steeds zich verder ontwikkelt volgens een vooropgezet en onfeilbaar plan des Scheppers; dat plan samen te stellen in zijn geheel, over de zes duizend jaren van den voorbijen tijd, en door zijn bezonderste, zijn meest symbolieke onderdeelen, in deze personen, die het zichtbaarst den stempel Gods op hun voorhoofd dragen, te demonstreeren, die taak heeft hij met ontzettende groothèid en subliem-profetischen zin aangedurfd in zijn twee boeken over Colombus, zijn twee boeken over de koninklijke slachtoffers van de Revolutie, in zijn boek over Jeanne d'Arc en wel het meest in zijn prachtig boek over Napoleon, misschien zijn meesterwerk na La Femme Pauvre. Altoos gevoelt hij, staande tegenover deze uitzonderingsmenschen, dat hij zich bevindt in tegenwoordigheid van enkele der geduchtste mysteries der geschiedenis, maar 't is bovenal de ziel van den Keizer, die hem met ontsteltenis en extatische bewondering vervult. Het boek is er een van groote liefde, en als een ruime kerkzang ruischt dit hooglied door de beuken zijner ziel.

De tweede categorie der werken van Bloy is de literair-kritische, en van deze verzameling maken deel uit: Le Pal, Un brelan d'excommuniés, Les Funérailles du Naturalisme, Léon Bloy devant les cochons, Je m'accuse, Belluaires et Porchers, La resurrection de Villiers de l'Isle Adam, Sur la tombe de Huysmans en Ici on assasine les grands hommes. De toonaard van dit soort werk zal u reeds bekend in de ooren klinken, dat geweld van donderende verkettering van de meest beroemde en geëerbiedigde schrijvers, dat brutaal klappenuitdeelen aan de kleine jongens der literatuur, dat ongenadig sarren en plagen en hekelen van allen en iedereen; de veelzeggende titels dezer bundels leggen onmiddellijk de bedoeling bloot...

Zeer bekend is de derde reeks van zijne werken: zijn dagboek, dat met Le Mendiant Ingrat, in 1892 aanvangt, en met Au seuil de l'Apocalypse in 1915 eindigt, en waarvan nog deel

[p. 12]

maken Mon Journal (1896-1900), Quatre ans de captivité à Cochons-sur-Marne (1900-1904), L'Invendable (1904-1907), Le vieux sur la montagne (1907-1911) en Le pélerin de l'absolu (1911-1913), een wonderbaar complex van satire en emotie, mystiek en schimp, extaze en hoon, waaruit men den schrijver in heel zijn naakte menschelijkheid, met al zijn hoogten en laagten, leert kennen; het boek waarin hij alles uitgeschud heeft wat in zijn geest en hart woelde, wat hem gelukkig maakte, wat hij haatte en wat hij beminde. Men kan bij deze reeks nog voegen zijn oorlogsboek, het laatste werk dat hij schreef, Méditations d'un solitaire en 1916.

Hij heeft, ten vierde, boeken van sociale strekking geschreven, Le salut par les Juifs, een boek over en voor de Joden - ‘le témoignage chrétien le plus énergique et le plus pressant en faveur de la Race Ainée, depuis l'onzième chapitre de Saint Paul aux Romains’ -, Le sang du Pauvre, dat tot de hevigste en schoonste boeken van Bloy moet worden gerekend, satanische aanklacht tegen de maatschappij van na de Revolutie, waar handel en industrie, geldzucht en ontucht den armen hun bloed aftappen. De twee bundels Exégèses des lieux communs worden best mede in deze afdeeling gerangschikt; ook weer een werk waarvan men vruchteloos de weergade zou zoeken; deze serieën bevatten een driehonderdtal gemeenplaatsen, spreekwoorden uit den fleemerigen mond van den bourgeois opgevangen, en waarvan hij, met schampere ironie, doch op stillere wijze dan in zijne andere boeken, het walgelijk egoïsme, de tamme zelfgenoegzaamheid, en de dorre middelmatigheid aantoont, de vooze beteekenis uiteenrafelt.

Eindelijk bezitten we van Bloy een paar boekdeelen zuivere belletrie: twee romans: La Femme pauvre en Le Désespéré, en twee novellenbundels: Sueur de Sang, met schetsen uit den oorlog van 1870, dien Léon Bloy strijdend meemaakte, en Histoires desobligeantes, een reeks allegorische vertellingen.

Over de twee merkwaardige en voor wie ze gelezen heeft onvergetelijke romans van Bloy enkele indrukken.

Le Désespéré dagteekent uit 1887 en is een zelf-ontledende, autobiographische roman, voor de kennis van Bloy, naast zijn ‘Journal’, onmisbaar dus; hij heeft er zich onder den naam van Caïn Marchenoir verborgen.

[p. 13]

Een onnoembare lijdensgeschiedenis. ‘Marchenoir était né désespéré. D'autres ont besoin, de déconfitures ou des crimes de leur propre vie pour en sentir la nausée. Marchenoir, mieux doué, n'avoit eu que la peine de venir au monde. Il était de ces êtres miraculeusement formés pour le malheur, qui ont l'air d'avoir passé neuf cents ans dans le ventre de leur mére, avant de venir lamentablement traîner une enfance chenue dans la caduque société des hommes.’

Hij vertelt zijn moeilijke jeugd, naast een ongevoeligen vader, zijn rampzalige en mislukte studiejaren, zijn verblijf in het kantoor van den ‘Chemin de fer du Nord’, zijn zwakke letterkundige vocatie, zijn eindelooze liefde voor smart van jongs af en zijn voorbestemming tot het lijden - ‘il eut, tout enfant, la concupiscence de la Douleur et la convoitise d'un paradis de tortures’ - zijn ontdekking van het Katholiek mysterie en van zijn roeping van boetgezant des Heeren en het vinden van zijn weg als schrijver, door het vertroetelen van zijn smart en het aanvuren van zijn missionaris-neiging - ‘il ne se développa, littérairement, que fort tard, sous un arrosage emphytéotique de pleurs’. Dan licht hij de sluiers van zijn sexueel leven op: ‘il fit l'amour extatique dans des lits de boue, en se vomissant lui-même’, om, als 't kon, de ziel van een arme prostituée te redden. Hij gaat eindelijk samenwonen met een aldus uit het slijk der straat opgehaalde vrouw, Véronique, die niet zijn minnares is, maar de geestelijke zuster van zijn geloof, de ziel die hij heeft gezuiverd en gezalfd, naar Gods wet. Dan sterft zijn vader; om zijn geestelijk evenwicht te herstellen, zijn droefenis te luwen, gaat hij eenige weken slijten in het Grande Chartreuse-klooster. Daar komt hij tot de ontdekking dat hij van Véronique houdt, nog anders dan met geestelijke liefde. Maar hij wil niet bezwijken, hij zal zijn werk niet ontheiligen, hij strijdt en vecht, biecht aan de vrouw zijn ellende, vraagt hare gebeden als steun voor zijn zwakheid. Als hij terug keert, heeft Véronique haar prachtig haar laten afsnijden, hare prachtige tanden alle laten uitrukken, om leelijk te zijn en zijne begeerte niet langer op te wekken. Het leven van ellende herbegint; met moeite vindt hij voor zijn boeken een uitgever, en geld brengt zijne hooghartige literatuur niet op. Een zware beproeving wacht hem: men wil hem als

[p. 14]

leader aan een dagblad verbinden - en 't wordt het geromantiseerd verhaal van Bloy's optreden in ‘Gil Blas’ - doch na één enkel artikel ziet Marchenoir zich verplicht aan de weelde, die hem plots met zooveel liefelijkheid heeft tegengelachen, vaarwel te zeggen - (Bloy hield het achttien maanden in de journalistiek uit), - omdat men zijn nagels korten wil, zijn princiepen vermurwen, zijn proza verweeken. Hij tuimelt van de hoop op rust en welstand, als een martelaar terug in de zwartste armoede neer - doch vrij, gelukkig en geducht. Hij pent de vlijmendste zijner polemieken neer in een weekblaadje, dat hij het waagt uit te geven (en 't is de publicatie van Bloy's Le Pal in 1885, waarvan vier nummers verschenen, welke in deze episode wordt vermeld), doch het beetje geld dat hij van den eenigen vriend zijns levens gekregen had, gaat er geheel in verloren. Toch is Marchenoir niet gebroken. Dan valt het groote ongeluk op hem neer, door God voor hem bestemd om hem uit zijn ondragelijke wanhoop te redden: een wagen verplettert zijn borst, en Véronique wordt krankzinnig. Alleen, op een zolderkamer, zonder zijn vriend nog tijdig te hebben kunnen verwittigen, blaast ‘le désespéré’ eindelijk den laatsten adem uit...

Niets voor lezers, die van zoete, sentimenteele en avontuurlijke literatuur houden. Een boek somber als de Hel, zwaar als het lijden, zout als de tranen, lang als een Calvarie. Men kan het nauwelijks een ‘roman’ heeten: vertelling van feiten en gebeurtenissen, dramatisch verhaal van een levenswedervaren. Gelijk altijd bij Bloy: een chaos, dat ineens alles geeft van wat er in hem omgaat. Het bestaat eigenlijk meer uit wat de gewone romanlezer ‘digressies’ of ‘uitweidingen’ zal heeten, en wellicht zal overslaan, dan uit ‘romantische’ avonturen; negentig bladzijdig worden aan de beschrijving van de ‘Grande Chartreuse’ (tweede deel des boeks) besteed, en 't zijn niet de minst belangrijke van den ‘roman’; het vierde deel ‘L'Epreuve Diabolique’ geeft niets anders dan een beschrijving van een diner bij den directeur van het dagblad waar Marchenoir zijn zoo korte journalistieke loopbaan begint, en 't zijn - onder zeer herkennelijke namen en trekken - weer smadelijke en rauwrechtzinnige caricaturen van de meest bekende figuren van ‘le tout Paris littéraire et artistique’ zooals men dat wereldje in de

[p. 15]

mondaine pers gelieft te heeten; zoo werd reeds in het eerste deel, Dulaurier-Bourget, een van de weinige jeugdvrienden van Bloy, met allervermakelijkste en wreedste martelingen aan den schandpaal geklonken; er zijn verder in het boek beschouwingen verzameld over kerkelijke decoratie-kunst, kanselrederijkerskunst, geschiedkundige symboliek enz., dat alles bont door elkaar geworpen, als de meest duidelijke lichtflitsen over Marchenoir's psychologie.

Voor La Femme Pauvre - in 1897 verschenen - nam Bloy de voorzorg het woordje ‘roman’ op de buitenzijde zijns boeks te schrappen en er eenvoudig in de plaats voor te zetten ‘épisode contemporain’. In dezen roman komt de smartelijke lijdensfiguur van de boetvaardige en naar heiligheid strevende en zich tot den subliemen eenvoud van het Evangelie opwerkende vrouw op den voorgrond. Clotilde is de zuster van Véronique, maar eindigt op nog hooger plan haar leven, dat minder zondig begon dan dat van de publieke Magdalena; uit de figuur der schoone Clotilde rijst ten slotte het zinnebeeld en het model van de heilige vrouw, de vrome en offervaardige Cristin.

Ook in dezen roman treft weer de smartelijke en opgetogen toon van het geheel. Marchenoir verschijnt erin, trouwens, en zulks is onvoldoende om onverwijld een wind van wanhoop en bovennatuurlijkheid te laten stroomen rond onze bange hoofden; waar hij aan 't woord komt, daar grijnst het demonische en lacht het paradijsische ons gelijktijdig tegen. Ook in dezen roman wordt ons van Marchenoir's ervaringen en beschouwingen veel medegedeeld, zoodat - zonder te zijn een vervolg op Le Désespéré, - dit latere werk van het jongere schier onafscheidbaar is, en geheel in dezelfde geestelijke sfeer staat, en geheel tusschen dezelfde twee polen: heiligheid en boosheid op en afschommelt.

De Arme Vrouw, 't is een meisje uit het volk, dochter van een walgelijke moeder, welke niet beter wenscht dan van de jeugd van hare dochter te leven, al heeft de oude koppelaarster, meestal de vroomst-kwezelige en de edelst-laffe woorden op hare venijnige lippen. Bloy schetst ze op zijn gewone manier als ‘une guenille bonne à laver les dalles des morts dans un hôpital de lépreux’. Clotilde is geboren met zuiverder instincten, kuischere manieren en fijnere zeden dan die in haar midden passend zijn;

[p. 16]

ze is een geteekende Gods. Toch loopt ze groot gevaar ten onder te gaan; ze bezwijkt onder den aandrang van een ploertje, dat haar verlaat na haar ontmaagdelijkt te hebben en daar de nood tehuis prangend is, zal dra nog erger verval dreigen: ze moet haar brood winnen en voor het onderhoud van hare moeder en dezer dronken minnaar zorgen, en ze weet geen anderen uitweg dan model te worden. Gelukkiglijk komt ze terecht bij een edele ziel: den schilder Gacougnol. Deze begrijpt, na korte oogenblikken van conversatie overweldigd door het diepe en geheimzinnig schoone leven van het meisje, dat hij vóór een ongewone ziel staat. Hij zal haar als een vriendin helpen, onder zijn hoede nemen, haar met zijn vrienden in kennis stellen en voor hare ontwikkeling zorgen; in stilte bemint hij Clotilde; doch hunne verhouding is zeer kuisch, zeer verheven. De libertijnsche Gacougnol voelt zich, in haar bijzijn - waarin zoovele mystieke kracht schuilt - vroom en stil worden, en 't is hem een trotsch geluk te kunnen leven, elken dag, in het licht van deze exceptioneele ziel, welke hij ontgonnen heeft, gezuiverd in haar edel gehalte van al den gangsteen en al het vuil, dat door het leven in de onderste schachten der Parijsche samenleving op den serafieken kern was gelegd. Doch Clotilde zal voor hem noodlottig zijn: de geheimzinnige bode Gods op deze aarde, welke over zijn lot op de meest onverwachte en miraculeuze wijze beslissen moet. Hij wordt door de moeder van de door hem geredde vrouw in een hinderlaag gelokt - en we vermoeden dat hij met des te meer ijver zich naar de oude femelaarster begeven wilde, om definitief de banden tusschen het infame wijf en Clotilde te verbreken, en wellicht ook om voor goed nu nieuwe banden te leggen tusschen de aangebeden vrouw en zichzelf - en de arme schilder wordt, in het vuile hok, door de dronken bijzit vermoord.

Vijf jaar later vinden we Clotilde terug tegenover een ander mannenleven, weer als het bovennatuurlijke zuur dat gelast is, op een menschelijke ziel te laten invreten de eigenschappen van het goddelijke. Ze zal Leopold verheffen en uit zijn ongeloof redden, zooals ze Gacougnol waardig heeft gemaakt om vóór God te verschijnen. Ze is gehuwd nu met Leopold, den miniaturenschilder, een vroegeren vriend van Gacougnol en die in het

[p. 17]

huis van den vermoorden artist haar heeft leeren kennen en door dezen geheel in haar verleden ingewijd geworden is. Ze zijn zeer gelukkig. Ze vormen een in de oogen Gods vol welbehagen levend paar. Hij ook heeft zich bekeerd en is voor een nieuwe roeping gewonnen, ze leven in gedurige aanbidding, met het geloof als een levende ziel in hun dagelijksch bestaan vol diepte en grootschheid, ondanks hunne armoede.

Maar de mensch schijnt nooit lang te mogen genieten van zijn rust, want in het stille smeulen van den vrede zou spoedig dooven de heilige vlam; de Heer der werelden behoudt zijn zwaarste beproevingen voor zijn uitgelezenste zielen voor.

Hun armoede verergert; de menschen tergen hen onverpoosd met hun laster, en voor wie de mystieke beteekenis van hare vriendschap met Gacougnol niet begreep, valt er olie genoeg te gieten op de stinkende vlam van het verdacht-maken, het bespotten en het vervolgen van deze twee trotsche, en buiten de wereld levende eenzaamlingen. Hun eenig kind sterft. Leopold wordt blind en moet aan zijn kunst vaarwel zeggen. Loodzwaar weegt het noodlot op hen, die mysterieuze kracht van Clotilde, de verschrikkelijke bemiddelaarster van de opperste wet. Spoedig begrijpen ze beiden beter haren noodlottigen invloed; hare aanwezigheid trekt den dood en het ongeluk aan; ze is ‘en vertu de quelque décret préalable à sa naissance, une excitatrice de Dieu, une pauvre petite personne qui met en émoi sa justice ou sa bonté; il y a des êtres comme cela et l'Eglise en a catalogué un certain nombre sur ses diptyques; ils ont le pouvoir, inconnu d'eux-mêmes, de circonscrire instantanément une destinée’. Al de geburen die hen achtervolgd en mishandeld hadden, worden één voor één in hun fortuin, hun geluk of hun leven getroffen, en zelfs de ongeloovigste buitenstanders kunnen op den duur hunne oogen niet meer sluiten voor Clotilde's mystisch magnetisme; ze voorspelt zelfs de rampen welke aan hunne vrienden zullen beschoren worden. Ze ziet eindelijk in vizionnaire helderziendheid de allerafgrijselijkste ramp waardoor zijzelf verpletterd zal worden: den dood van Leopold in den vuurbrand van het ‘Opéra Comique’; als een martelaar zal hij in den gloed der vlammen sterven, na een groot aantal vrouwen en kinderen te hebben gered; als een zoenoffer is hij met

[p. 18]

gekruiste armen gevallen, voor de verlossing en zaligmaking van zijn land, hij de door Clotilde gewijde en gestigmatiseerde...

Clotilde staat alleen in de wereld. Ze leeft van aalmoezen, en men ziet haar nooit dan in kerken en begraafplaatsen, biddend en nog biddend, en ze zegent de kinderen met wijdingsvolle kruisteekens; ze weet dat alleen de armoede de vrouw kan redden, en dat geen vrouw heilig zijn kan, dan zonder brood en dak, zonder man en kinderen, zonder vrienden. Ze is het klagende beeld der smart, der nederigheid en der vroomheid, het symbool van al wat aan zielegrootheid in onze hedendaagsche samenleving van ongerechtigheden niet meer aanwezig is, de voorspelster van den toorn Gods, zóó hevig geprikkeld dat de groote katastrophe niet lang meer uitblijven kan, tenzij een wonder gebeure en de Heilige Geest nederdale.

Het subliemste boek van Bloy wellicht voor wie het begrijpen kunnen en willen....

* _* *

Kort vóór den dood van Bloy hebben eenige Hollandsche bewonderaars van den grooten katholieken polemist een omvangrijk boek den Meester gewijd¹⁾ - en zelden heeft men een zoo doorslaande hulde voor een buitenlandsch schrijver in onze Nederlandsche literatuur geboekt; maar Bloy, die als niemand anders zoo buitensporig lasterlijk aangevallen, is ook als niemand anders zoo devotelijk door zijne discipelen vereerd geworden. Niet slechts als een literaire daad van bewondering, doch tevens met een proselytisch doel hebben deze vier jonge katholieke modernisten en kunstminnaars hun werk in de wereld gezonden.

Bloy schreef eens: ‘Il y en a qui demandent le baptême après m' avoir lu. Quelle sanction divine à mes violences! Ceux qui me condamnent, se croyant sages, ne comprennent pas que je suis un témoin, que ma fonction est de rendre témoignage en un temps de renégats et que c' est pour cela que mes livres atteignent quelqus âmes’: het aantal dezer door Bloy's gratie getroffen en tot inkeer geroepen zielen te vermeerderen, dat is het

1) Leon Bloy, zijn persoon en zijn werk, door Pieter van der Meer, Vincent Cleerdin, Willem Nieuwenhuis en Mr. Henri van Haastert (A.W. Sijthoff's Uitgevers Maatschappij te Leiden).

[p. 19]

innig verhoopte doel van het werkje der vier samenstellers, zelven allen katholieken. Van Pieter van der Meer en Henri van Haastert weten we ook met zekerheid dat het persoonlijke vrienden van Bloy zijn geweest, die zijn gedachten, door heel intiemen omgang met den meester, zeer scherpzinnig en volledig hebben kunnen dóórdringen en leeren begrijpen. Want nog in zijn voorlaatste boek, Au seuil de l'Apocalypse, heeft Bloy meer dan eens de hem beminde namen van deze Holländers onder de pen gehad. Voor het boek, waarin zijn ‘cher filleul Pierre’ zijn bekeering vertelt, heeft Bloy een boeiende en ontroerende inleiding geschreven; Van Haastert heet hij ‘une âme chrétienne merveilleuse’....

Over dit boek hangt dus een atmosfeer van zeer innige liefde en echte piëteit.

Mr. Van Haastert heeft de inleiding geschreven, een inleiding in Bloy-trant, vol misprijzen voor onzen materialistischen tijd, vol medelijden voor al de verloren schepsels zonder geloof en idealen, die we zijn. Bloy is in dien tijd ‘le pélérin de l'absolu’, een bronzen zuil in deze wankele eeuw, een fakkel in den somberen nacht van onze vertwijfeling, en we worden door een overtuigden Christen gewezen naar dat groote, sterke licht, naar de onwankelbare vastheid van dezen boetprofeet en onbeëedigden missionaris in de wereld. In eene uitvoerige beschouwing ‘De Pelgrim van het Absolute’ tracht Mr. Van Haastert de apostolische taak van zijn Meester door dezes leven en kunst beter te belichten.

Pieter van der Meer heeft eenige aanteekeningen over Bloy's beteekenis afgestaan; in éénen zin vat hij samen de geweldige vereering welke hij voor den eenzamen kamper gevoelt: ‘In dezen tijd waar alles neer schijnt te storten behalve de Kerk, ken ik geen dichter in wiens boeken zoo hevig en zoo schoon en zoo vol diepen zin de macht der liefde en het Katholieke geloof en het vlammend verlangen naar God laait, als in die van Leon Bloy.’

Verder leveren Van Haastert en Van der Meer, en ook W. Nieuwenhuis, eenige zeer goed geslaagde vertalingen uit Bloy's werk, uit Sueur de sang, L'âme de Napoléon, Exégése des lieux communs, Le sang du pauvre en Le vieux de la montagne. Ze

[p. 20]

brengen ons niets uit Bloy's twee zuiverste en diepst-menschelijke en daardoor ook overtuigendste kunstwerken, La femme paurre en Le Désespére, en bijna niets uit zijne dagboeken.

Het laatste stuk van deze bloemlezing-studie is wel het meest interessante voor den Nederlandschen lezer; Victor Cleerdin levert 80 bladzijden boekbeschrijvende aanteekeningen, die met fragmenten en korte beschouwingen, ons tot Bloy's werk volledig en methodisch inleiden en ons een zeer breed perspectief over zijn geheele oeuvre mogelijk maken, van zijn eerste boekje af, Le révélateur du globe, dat in 1884 verscheen, tot Meditations d'un solitaire, zijn laatste in 1917 verschenen werk.

Ik kon en wou niet nalaten, bij het slot van mijn eigen opstel, deze zeer merkwaardige uitgave te vermelden en aan te bevelen. Al staan de schrijvers qua geloovigen natuurlijk op een meer absoluut standpunt en al stijgt hunne bewondering - welke meer dan literair is, maar ook een vorm van opperste dankbaarheid beteekent, voor hem die hen in hun geestelijk geloof en in hun godsdienstig dogma den weg wees - soms al te hoog en al deelen ze ook Bloy's buitensporigheid van taal en opvatting. Ze hebben, eilaas! niet het overmachtige genie van hun meester en missen die lyrische vlucht, welke ons bij hem tot eerbied noopt of tot ontzag dwingt, dan zelfs wanneer we niet zijn anti-moderne meeningen deelen, en zijn banvloeken en veroordeelingen niet goedkeuren kunnen; in deze al te dik-aangeklonte opgeschroefdheid en would-be Bloy-stemming ligt de zwakke kant van hun overigens zeer levendig en leerzaam boek.

* _* *

Ik zeg nog zijn gebed na: ‘Seigneur Jésus, ayez pitié des pauvres lampes qui se consument devant votre Face douloureuse’, en zwijg.... Voor hem is alles nu beslist....