De Nieuwe Gids. Jaargang 16

[p. 360]

Aanteekeningen over kunst en literatuur. Door Dr. H.J. Boeken.

Jac. van Looy.

Naar aanleiding van zijne tentoonstelling op ‘Arti.’

Hoe onveranderlijk is toch de innerlijkste aanleg van den mensch.

De Machten des Levens, die het lot en den arbeid der gewone stervelingen plegen te bepalen, schenen dezen niet tot een versnapering en tot een vertroosting voor velen te bestemmen, maar eerder hem neer te zullen houden onder het duister en den drang van den o zoo velen verstompenden en verdoovenden druk. Maar de Muzen en de alvoedende krachten des lichts wisten den verworpene op te sporen en den vondeling te vinden, dat zij hem tot zich namen en koesterden als in wasdom winnenden voedsterling en dat zij den verschoveling zetten waar hij zich op kon werken tot het ook hem trekkende licht van de zon.

Niet het donker der kluiten bepaalt den toekomstigen bloei en de verwen der spruitende bloem, maar wel het zaadje, door den grooten Zaaiman daar neergelegd, zaadje, welks verborgen krachten stammen van anderen zonne-schijn en door sterfelijke oogen ongeziene streken van wonderen wasdom en bloei.

* _* *

[p. 361]

Het eigenaardige van dezen Hollandschen schilder is dat hij weinig op andere Hollandsche schilders gelijkt. Kleur en lijn zijn hem niet zoozéér de stoffelijke middelen, waardoor hij het onstoffelijke, het anders onzegbare uitdrukt. Veel meer gebruikt hij ze om de voorwerpen te beelden, die hem ter harte gaan. Het is niet zoozeer de taal der geesten onderling, die, dezen dichter tot middel kiezend, spreken de ook uwen geest verstaanbare taal, en daarin zeggen de dingen, die van geest tot geest gaan en niet anders over te zeggen zijn, dingen, waarbij gij personen en gewone dingen en gansch de wereld vergeet. Het is de schilder, die uit de lijst zelf naar voren treedt, en met u spreekt en u verhaalt van de dingen, die zijn gedachten bezighouden, die voorwerpen zijn van zijn beschouwing, van zijn liefde en van zijn afschuw. Zie zijn buitenstukken, zijn landschappen en zijn tuinen, het is niet zoozeer de wondere speling van licht en donker, van verwen onderling, waarin de dichter de bewegingen en diepten van zijn eigen ziel heeft herkend; maar het is zijn gevoel voor de wondere groeikracht der natuur, die tuinen rankend vervult en overstroomt, die groeikracht, die den dichter met onweerstaanbaren drang tot zich lokt, waarin hij medeleeft, en tot het uitdrukken van welke hij zijn middelen moeizaam en aandachtsvol gedwongen heeft.

Zie zijne portretten, zijne kinderkoppen, zijn mannen en vrouwen, zij zijn opgebouwd als het menschenleven zelf zich aan dezen dichter-schilder vóórdoet. Op den zwaren, materiëelen grondslag van wang, kaken en mond rijst de naar hooger streken onbewust omhoogstrevende neus; daar boven staren de zoekende oogen het onoplosbare raadsel des levens in.

* _* *

Een met bovengenoemden karaktertrek samenhangende bijzonderheid van dezen kunstenaar is het ook dat zijn werk meer dan dat van iemand anders herinneringen wakker-maakt bij den eenigzins in gelijke richting strevenden tijd-genoot. Immers bij het zien van zijn stukken herinnert de zulke zich weder te

[p. 362]

behooren tot een generatie, die tien, twintig jaren geleden de haar omringende wereld voor zich open zag liggen als de stof, die men verwerken zou tot een nieuwe, een vroeger nooit geziene kunst. En hij, Jac. van Looy, was de door het lot begunstigde, die het Zuiden en het Oosten had doorreisd, die met andere menschen-rassen had mede-geleefd, hun zeden en denkwijzen had leeren kennen, hun zeeën was overgestoken, en door hunne steden en landstreken had rondgezworven.

Zoo was hij teruggekomen en nu bezag hij het leven van zijn eigen land, met de heuchenis van veel uitheemsch hellevend in zijn hoofd. Getuige van dezen tijd is vooral het ‘Oranje-feest,’ concrete afbeelding van de donkere machten, die in elk volk, ook het hollandsche, woelen en meest verborgen blijven, alleen bij enkele gelegenheden naar boven komen en zich in 't helle licht van feest-fakkels en lantaarnen vertoonen.

O het gedurige, dagelijksch volks-leven op straat! Voor wien onzer in die dagen was het niet een openbaring? Hier zou men het ware zijn, de kern des levens, van aangezicht tot aangezicht kunnen aanschouwen. En van Looy heeft dat gedaan en er de blijvende beeldtenissen van aan de menschheid gegeven; zie zijn nieuwsgierig turende kinderen op het ‘wonderkastje,’ zie zijn dansende groepen rond om het draai-orgel.

Van ietwat later tijd, maar van hetzelfde streven getuigend zijn de stukken, die voorstellingen geven van Londensche theaters en music-halls. Zie op dat ééne stuk die brutale lijn van de galerij boven de hoofden der menschen, die lijn, zelf het symbool van de harde, ongevoelige, machine-achtige hedendaagsche architectuur, door zijn felle realiteit in schrille tegenstelling met het fictieve licht op het tooneel, waar zich te midden van een pseudo-Oosterschen pracht de mensch, tot genot- en uitspannings-middel verlaagd, aanbiedt aan de blikken van den grooten heer der tegenwoordige tijden, den genotzoeker, het publiek. Zie dat publiek zelf, als geheel een monster en een tyran, alles aan zijn wil onderwerpend, maar in détail

[p. 363]

arme kleine menschjes zelf, met de benepen gezichtjes, met de verdwaasde of de verstompte gezichtjes, zich en elkander makend tot beul en slachtoffer in den eindeloozen, onbeslisten, den doelloozen strijd.

Dien strijd te beelden was de illusie van menig kunstenaar, die jong was in den boven aangeduiden tijd. Wie werken er om die illusie te verwezenlijken? Jacobus van Looy doet dit, rustig en gestadig zijn gang gaande, voortwerkend aan zijn werk, aanschouwend de wereld, niet alleen als schilder, die ziet, maar als mensch, die vraagt en die zoekt.