Neerlandica extra Muros. Jaargang 2007

[p. 1]

[Neerlandica extra Muros - mei 2007]

Elisenda Saguer (Leiden)
........... Enrique Conscience
Het overweldigende succes van de schrijver Hendrik Conscience (1812-1883) in Spanje¹

De bibliografie van Ann Duez en Stella Linn, waarin een aantal in het Spaans vertaalde werken van de schrijver Hendrik Conscience (1812-1883) staan, gaf mij aanleiding tot onderzoek naar de receptie van Conscience in Spanje. Er bleek geen secundaire literatuur over zijn receptie in Spanje te bestaan en de bibliografieën die zijn vertaalde werk in Spanje vermeldden, bleken onvolledig en/of verouderd te zijn.² Zelf heb ik een zeventigtal vertalingen in het Spaans kunnen achterhalen, die tussen 1854 en 1982 verschenen, terwijl de bibliografie van Palau, die het grootste aantal vermeldt, er slechts een twintigtal telt.

Het overweldigende succes van Hendrik Conscience in Spanje, waar hij beter bekend staat als Enrique Conscience, is uniek; de Nederlandstalige literatuur wordt maar mondjesmaat vertaald in Spanje en nog minder die uit de negentiende eeuw. Sterker nog, afgaande op de studie van Stella Linn uit 1997 heeft geen andere Nederlandstalige auteur ooit zijn succes in Spanje geëvenaard. Bovendien heeft het succes van Conscience in Spanje in meerdere of mindere mate (verder onderzoek is nodig om dat te bepalen) een positief effect gehad op de verspreiding van zijn oeuvre in andere Spaanstalige landen. Bijvoorbeeld, Het ijzeren graf uit 1900 (tweede druk) uitgegeven door Sáenz de Jubera uit Madrid met de titel Amar después de la muerte (liefde na de dood) is ook in Argentinië en op de Filippijnen verschenen. Vertaalster María del Pilar Sinués, geboren en getogen in Spanje (1835, Zaragoza - 1893, Madrid), wordt in alle drie de vertalingen vermeld.

In dit artikel vat ik de belangrijkste bevindingen van mijn receptie-historisch onderzoek samen. Daarbij heb ik enerzijds gekeken naar de primaire bronnen, de vertalingen zelf, en anderzijds naar receptiedocumenten zoals recensies, voorwoorden, flapteksten, brieven en encyclopedieën. Helaas zijn er maar weinig van die documenten te vinden, vooral in de twintigste eeuw. Ik citeer bovendien een aantal studies over de receptie van Conscience in andere landen dan Spanje. Wat dit laatste betreft, moet men er rekening mee houden dat de receptie van Conscience in het buitenland op een paar landen na nog nauwelijks onderzocht is.³

1 Dit artikel is gebaseerd op mijn doctoraalscriptie De receptie van Hendrik Conscience in Spanje binnen een Europese context (2005). Voor opmerkingen mail naar [e-mail].

2 Dit zijn de bibliografieën van Prosper Arents (1931a), die van Antonio Palau (1951), de twee edities van de Catálogo general de la librería española (...) (1932 en 1957) en de al genoemde

3 In 1983 merkten Simons. Somers en Van Ruyssevelt al op: ‘De receptie van het werk van Conscience in het Duitse, Franse en Engelse taalgebied is nog vrijwel niet onderzocht, en nog veel minder de weerklank die zijn werk in vaak heel vroegere vertalingen vond in Italië (1846), Polen (1846), Zweden (1850), Denemarken (1856), enzovoort.’

[p. 2]

Figuur 1. Voorpagina van Los buscadores de oro (z.j.) (links) en La tumba de hierro (1931) (rechts), twee vertalingen in het Spaans van respectievelijk Het goudland en Het ijzeren graf, de populairste romans van Hendrik Conscience in Spanje.

[p. 3]

De populairste werken van Hendrik Conscience in Spanje

Hendrik Conscience is in Antwerpen geboren als zoon van een Franse vader, Pierre François Conscience, en een Vlaamse moeder, Cornelia Balieu.⁴ Hij heeft meer dan honderd boeken gepubliceerd. Zijn bekendste boek in Vlaanderen en Nederland is De leeuw van Vlaanderen (1838), een historische roman die het verhaal vertelt van de overwinning van het Vlaamse volk op het Franse leger tijdens de guldensporenslag in 1302. Voor vele Vlaamse lezers is dit boek het historische referentiewerk bij uitstek geworden. Vaak wordt vergeten dat Conscience meer zedenromans en -novellen dan historische romans heeft geschreven. Buiten Vlaanderen waren juist de Vlaamse zeden en gewoonten in zijn romans en novellen enorm populair. Zo ook in Spanje, waar niet De leeuw van Vlaanderen maar de avonturenroman Het goudland de absolute topper was, zowel in de negentiende als in de twintigste eeuw. Het ijzeren graf, De arme edelman en De loteling waren ook heel populair, hoewel in mindere mate dan Het goudland.

Het meest vertaalde en dus het populairste werk van Hendrik Conscience in Spanje is de avonturenroman Het goudland. Deze verscheen tussen ca. 1880 en 1982, een periode die dus meer dan honderd jaar bestrijkt. Daarom beschouw ik Het goudland zonder meer als een klassieker in Spanje. Ik heb twaalf edities kunnen opsporen onder diverse titels, onder andere El país del oro en Los buscadores de oro, die zowel in tijdschriften als in boekvorm verschenen. Vier van de twaalf edities waren voor een jong lezerspubliek bestemd. Eén daarvan werd zelfs als stripverhaal uitgegeven.

In Het goudland vertrekken drie jonge ambitieuze Vlamingen naar Californië om daar rijk te worden en vervolgens hun dromen in hun geliefde vaderland te verwezenlijken. Ze worden al snel geconfronteerd met de krenterigheid en meedogenloosheid van de mens. Conscience kaart in deze roman het verschijnsel van de goudkoorts aan. In de negentiende eeuw verlieten veel mannen Europa om in Amerika goud te zoeken. Conscience was (één van) de eerste schrijver(s) ter wereld die bewust of onbewust voor de gevaren van zo'n gewaagde onderneming waarschuwde. Althans, dat vernemen we in het voorwoord van de Spaanse versie van Het goudland uit 1932. Het goudland kan gekarakteriseerd worden als een spannende avonturenroman voor een breed publiek, waarbij ook de humor niet mocht ontbreken - wat dat laatste betreft had Conscience zelf hoge verwachtingen van een van de hoofdpersonages, Donatus Kwik.⁵ Maar dat kan niet de enige succesfactor zijn, want in geen ander land is Het goudland zo veelvuldig vertaald als in Spanje. Althans dat kan ik niet afleiden uit de artikelen over de receptie van Conscience in Duitsland, Frankrijk, Nederland, het Verenigd Koninkrijk, Scandinavië en Portugal.⁶ Mogelijk sprak Het goudland de Spaanse lezers aan, omdat dit soort avonturen hen niet vreemd was. Zo zijn generaties Spanjaarden eeuwenlang naar (Spaanstalig) Amerika geëmigreerd om daar fortuin te maken. Niet voor niets betekent de uitdrukking hacer(se) la(s) América(s) in het Spaans nog steeds ‘fortuin maken’.

Wat betreft de populariteit van het werk van Hendrik Conscience in het Spaans komt Het ijzeren graf op de tweede plaats. Dit werk, dat als hoofdthema de

4 Er bestaan talloze publicaties betreffende het leven van Conscience. Voor een kort overzicht zie bijvoorbeeld de Grote Winkler Prins, de Moderne encyclopedie van de wereldliteratuur, het Nationaal biografisch woordenboek [van België] en het Oosthoek lexicon Nederlandse en Vlaamse literatuur. Voor een uitgebreid overzicht omtrent één of meerdere aspecten van het leven van Conscience zie bijvoorbeeld Vermeylen (1933), De Bock (1939), Van Roosbroeck (1939), Westerlinck (1983), Willekens (1983), Couttenier (1984) en Wauters (1999).

5 Conscience zelf schreef over Het goudland en het personage Donatus Kwik: ‘Of dit werk wel veel eigenlijke kunstwaarde zal hebben, dit meen ik niet.(...); maar dat het meer dan anderen met gretigheid zal worden gelezen, daarvan ben ik zeker. Er is een zonderlinge figuur in - Donatus Kwik - die op elke bladzijde doet lachen. Het werk is daarenboven een enkele reeks verrassende avonturen. Zulk iets heeft het Vlaams publiek nog niet.’ Zie Willekens 1983, 127.

6 Zie Hermanowski (1973), Marrécau (1975), Van Hattum (1983), Wellens (1983), Van Assche (1985) en Couto (2000).

[p. 4]

onmogelijke liefde tussen twee leden van verschillende sociale klassen heeft, was evenals Het goudland zowel in de negentiende als in de twintigste eeuw populair. Het ijzeren graf was niet alleen in Spanje geliefd. Nog altijd wordt Het ijzeren graf beschouwd als één van Consciences beste romans.⁷ De andere twee populaire werken van Conscience in het Spaans, De arme edelman en De loteling, waren meer tijdgebonden. Bijna alle vertalingen ervan verschenen in de negentiende eeuw. In de twintigste eeuw vielen ze kennelijk niet meer in de smaak.

7 Wauters 1999, 160.

Kranten introduceerden Hendrik Consciences oeuvre in Spanje

Voor zover ik heb kunnen achterhalen, verscheen het allereerste vertaalde werk van Hendrik Conscience in het Spaans in 1854 in de krant Diario de Barcelona. Deze krant uit Barcelona gaf in de jaren vijftig en zestig van de negentiende eeuw werken van Conscience als feuilleton uit. Via het feuilleton ambieerden kranten meer lezers en abonnees aan te trekken. De lezers knipten telkens de literaire tekst uit de eerste pagina van de krant.⁸ Na enige tijd was de roman of novelle compleet en dus klaar om in te binden als een soort boek.⁹

Een aantal Spaanse kranten volgde het voorbeeld van de Diario de Barcelona. Deze kranten kwamen uit alle hoeken van Spanje. Dat is typerend voor het negentiende-eeuwse Spanje, aldus literatuurhistoricus José M. Montesinos.¹⁰ Toen gaven veel lokale en regionale kranten literaire teksten uit. In figuur 2 is te zien dat de vertaalde werken van Conscience in de Spaanse kranten aan het begin van de jaren zestig van de negentiende eeuw een echte hype waren.

Daarvoor zijn hoofdzakelijk twee kranten uit Madrid verantwoordelijk geweest: La Correspondencia en Las Noticias. De eerste gaf in één jaar tijd, van 1862 tot 1863, vijf verhalen van Conscience uit. De tweede in 1864 twee verhalen.

De krant Diario de Barcelona was, zoals gezegd, de eerste uitgever van het oeuvre van Hendrik Conscience in Spanje. Intrigerend is de vraag hoe deze krant kennismaakte met zijn oeuvre. Ik vermoed dat men in de voetsporen trad van het tijdschrift Revue des deux Mondes. In 1854 verschenen in dit Franse tijdschrift twee novellen van Conscience, namelijk De arme edelman en Rikke-

Figuur 2. In deze grafiek is te zien dat de populariteit van Hendrik Consciences verhalen die in de negentiende-eeuwse Spaanse kranten verschenen, haar hoogtepunt bereikte in 1862.

8 Romero 1990, 98.

9 Ik heb zelf het geluk gehad zo'n origineel negentiende-eeuws feuilleton te kunnen zien. De randen van het papier zijn onregelmatig en enkel een schamel touwtje houdt de vellen bij elkaar.

10 Montesinos 1969, 117-118.

[p. 5]

tikke-tak.¹¹ In datzelfde jaar 1854 verscheen in de Diario de Barcelona ook De arme edelman en waarschijnlijk Rikke-tikke-tak, dezelfde verhalen die de Revue des deux Mondes had uitgegeven. Helaas is er bij mijn weten geen exemplaar van Rikke-tikke-tak in het Spaans bewaard gebleven. Een bewijs van het bestaan is de vermelding in de recensie van Milá Fontanals uit 1857.

Ook in buurland Portugal verschenen verhalen van Hendrik Conscience als feuilleton in kranten. Dit blijkt uit het artikel ‘Hendrik Conscience in de Portugese kranten’ van Patricia Couto. Twee Portugese kranten uit Porto, het Jornal do Porto en O Comércio do Porto, gaven binnen één jaar, van 1859 tot 1860, niet minder dan zestien werken uit. Evenals de eerste Spaanse krant Diario de Barcelona trad de eerste Portugese krant Jornal do Porto in de voetsporen van een Franse uitgever. Zo liet het Jornal do Porto simpelweg het eerste boekdeel van de OEuvres complètes van Hendrik Conscience vertalen, die bij de Parijse firma Michel Lévy Frères waren verschenen (de novelle Rikke-tikke-tak werd echter vervangen door Het beulenkind, dat stond in het derde boekdeel).

11 Zowel Arents (1931b, 121) als Lambert (1980, 81) vermelden het verschijnen van De arme edelman en Rikke-tikke-tak in het Frans in het tijdschrift Revue des deux Mondes uit 1854.

De Spaanse vertalingen in tijdschriften en in boekvorm

Langzaam maar zeker verdwenen de feuilletons uit de kranten. Het laatste verhaal van Hendrik Conscience dat ik in een Spaanse krant heb kunnen vinden, dateert uit 1896. Begin twintigste eeuw namen de tijdschriften het plaatsen van feuilletons over van de dagbladen. Met ‘tijdschrift’ bedoel ik hier een publicatie die niet als vervolgverhaal verscheen, zoals het in de vorige paragraaf genoemde feuilleton, maar als een volledig verhaal. Dit soort tijdschriften had geen kaft en was niet omvangrijk. Het Spaanse tijdschrift dat het grootste aantal werken van Conscience heeft uitgegeven is de Revista Literaria Novelas y Cuentos. Dit wekelijkse tijdschrift gaf van 1934 tot 1961 zes werken van Conscience uit. Behalve een (ingekorte) roman of novelle van een Spaanse of buitenlandse auteur bevatte dit tijdschrift ook wat literaire informatie; de desbetreffende auteur werd meestal ingeleid met een (korte) biografie.

De vertaalde werken van Hendrik Conscience in het Spaans verschenen niet alleen in kranten en tijdschriften maar ook in boekvorm, zowel in de negentiende als in de twintigste eeuw, met nadruk op de twintigste eeuw. In boekvorm verschenen de meeste Spaanse vertalingen. In deze vorm heb ik overigens één bundel in Spaans braille en één vertaling in het Catalaans kunnen opsporen. Uit de proloog van de vertaler Artur Bofill blijkt dat het boek via het Spaans in het Catalaans is vertaald. Deze vertaler had de Spaanse versie in de al genoemde krant Diario de Barcelona gelezen.

Hoewel Conscience niet specifiek voor vrouwen of jongeren schreef, valt het op dat er in het Spaans zowel vrouwen- als jongerenreeksen verschenen. In de vrouwenreeks verscheen onder de naam ‘Amapola’ (klaproos) De arme edelman en Moederliefde in de jaren veertig van de twintigste eeuw. Ook in de twintigste eeuw verschenen in diverse jongerenreeksen vier edities van Het goudland, één van Het ijzeren graf en één van De leeuw van Vlaanderen. Deze voor een jong lezerspubliek bestemde boeken zijn in de meeste gevallen voorzien van kleur-

[p. 6]

rijke illustraties. In beide reeksen werd één van de titels omgedoopt: Het ijzeren graf tot El castillo de Bodeghem (het kasteel in Bodeghem, vermoedelijk omdat het woord ‘graf’ te luguber klonk voor deze categorie lezers) en Moederliefde tot El castillo de Orsdael.

De Spaanse lezers en het werk van Hendrik Conscience

Tegenover het grote aantal vertalingen van Hendrik Consciences werk in het Spaans staat het geringe aantal recensies dat zijn werk behandelt. In totaal heb ik slechts één Spaanse recensie kunnen vinden, namelijk die van de criticus en hoogleraar Manuel Milá Fontanals (1818-1884). Deze recensie verscheen in 1857 in de bovengenoemde krant Diario de Barcelona, de eerste uitgever van Consciences oeuvre in Spanje en de krant die in de jaren vijftig en zestig van de negentiende eeuw zijn werken als feuilleton uitgaf.

Uit die recensie blijkt dat Milá Fontanals Consciences oeuvre via de Franse vertalingen, dus in het Frans, heeft leren kennen.¹² Hij presenteert de Vlaamse schrijver als een meester in het nieuwe trendy genre: de novelle. Hij stelt Conscience gelijk met andere befaamde novellisten als De Maistre, Dickens, Pontmartin en Töpfer. Hij is echter pas recenter beroemd geworden, aldus Milá Fontanals. Consciences werk karakteriseert hij als verheven en sentimenteel.

Volgens hem schildert Conscience de eenvoud en het platteland. De taal van de boeren op het platteland vindt hij overigens te verheven en de extreem intieme en gruwelijke situaties misschien te overladen.¹³

Milá Fontanals was niet de enige Europeaan die de beschrijvingen van het eenvoudige Vlaamse leven op het platteland waardeerde. Vóór hem hadden de Franse critici Théophile Gautier en Victor Figarol al de realistische beschrijvingen van de Vlaamse zeden en gewoonten geprezen in respectievelijk 1854 voor de Moniteur Universel en de Revue Trimestrelle, en in 1855 voor de Revue Contemporaine.¹⁴ Deze Franse critici beschouwden Conscience zelfs als een voortzetter van de gerenommeerde Vlaamse schilderkunst. Het is duidelijk dat Milá Fontanals de literaire trends in buurland Frankrijk, dat toen op literair gebied een toonaangevend land was, op de voet volgde. Niets wijst erop dat zijn interesse voor de Vlaamse taferelen van Conscience te maken had met het feit dat Vlaanderen ooit onder Spaans bewind is geweest.

Behalve Milá Fontanals was er nog een negentiende-eeuwse Spaanse intellectueel die interesse toonde voor Hendrik Consciences oeuvre, namelijk de schrijver José María de Pereda (1833-1906). Dat blijkt uit de briefwisseling tussen deze schrijver en Marcelino Menéndez Pelayo (1856-1912), een wonderkind en prominent literatuurhistoricus. Menéndez Pelayo kreeg in 1877 een studiebeurs om een Europese reis te gaan maken met als doel het verzamelen van gegevens in buitenlandse archieven en bibliotheken. Hij reisde eerst af naar Portugal en vervolgens via Frankrijk naar België en Nederland. Deze reis lijkt overigens bepalend te zijn geweest voor zijn verdere carrière, want één jaar daarna, op tweeëntwintigjarige leeftijd, bekleedde hij de leerstoel letterkunde aan de Universiteit van Madrid.

12 Milá Fontanals schrijft: ‘(...) conocemos las nueve novelitas que últimamente se han traducido al francés.’ ((...) we kennen de negen novellen die recent in het Frans zijn vertaald).

13 In het Spaans: ‘La elevación y una vena inagotable de sentimiento distingue especialmente al narrador flamenco. Complácese en las pinturas sencillas y campestres, si bien se pudiera decir que atribuye á los campesinos, no afectos (que no reconocen clases), sino un lenguaje demasiado encumbrado. Tal vez carga también excesivamente la mano en la pintura de las situaciones extremas tiernas ó terribles: (...)’.

14 Marrécau 1975, 76-77.

[p. 7]

Toen Menéndez Pelayo zich in Brussel bevond, ontving hij een brief, d.d. 7 november 1877, van De Pereda. Daarin bestelde De Pereda boeken van de Franse auteur Balzac én van Conscience.¹⁵ Dat De Pereda boeken van Balzac bestelde toen M. Pelayo zich in Brussel bevond, is te begrijpen als we weten dat Menéndez Pelayo in een eerdere brief had opgemerkt dat hij verwachtte in Brussel dezelfde boeken te kunnen vinden als in Parijs. Uit de brief d.d. 23 november 1877 van Menéndez Pelayo aan De Pereda is af te leiden dat Menéndez Pelayo in Brussel vertalingen van Consciences werk in het Frans zag. Hij heeft het immers over Henri Conscience (op z'n Frans). Uit dezelfde brief weten we overigens wat voor boeken De Pereda beoogde. Zo beloofde Menéndez Pelayo mee te nemen naar Spanje: ‘de boeken van Henri Conscience die uit schilderingen van het Vlaamse leven bestaan’.¹⁶

Uit de recensie van Milá Fontanals en de briefwisseling tussen José María De Pereda en Marcelino Menéndez Pelayo leren we dat (een deel van) Consciences werk bij een bepaalde kring negentiende-eeuwse Spaanse vooraanstaanden bekend was. Dat juist Milá Fontanals en De Pereda zijn oeuvre waardeerden lijkt geen toeval te zijn. Zoals Vlaanderen, de geboortestreek van Conscience, centraal stond in zijn werk, zo stonden Catalonië en Cantabrië, de geboortestreken van respectievelijk Milá Fontanals en De Pereda, centraal in hun werk. De recensie en de briefwisseling wijzen er overigens op dat beide schrijvers Consciences oeuvre via de Franse vertalingen hebben leren kennen.

Zoals gezegd werden in de negentiende eeuw de verhalen van Conscience vooral via feuilletons in de kranten verspreid. Het is waarschijnlijk dat de recensie van Milá Fontanals invloed heeft gehad op die uitgeverswereld, want vijf jaar na die recensie, in 1862, bereikte de populariteit van Consciences oeuvre haar hoogtepunt (zie figuur 2). Het aantal en soort lezers van die feuilletons is moeilijk te achterhalen. Uit de studie van Pedraza en Rodríguez Cáceres blijkt dat feuilletons omstreeks 1850 een potentieel lezerspubliek van duizenden lezers hadden.¹⁷ Dit getal is relatief groot, omdat slechts 20% van de Spaanse bevolking (ongeveer drie miljoen Spanjaarden) kon lezen.

Begin twintigste eeuw (omstreeks 1920-1930, het exacte jaar is onbekend) merkte de Spaanse vertaler Emilio M. Martínez Amador in zijn voorwoord op dat Conscience ondanks zijn literaire kwaliteiten veel aan populariteit had verloren.¹⁸ Toch bleven er tot 1982 vertalingen in het Spaans verschijnen. Helaas verstrekt slechts een beperkt aantal bronnen gegevens over de receptie van Hendrik Conscience in het twintigste-eeuwse Spanje. De meeste vertaalde werken bevatten geen voorwoord, in de flapteksten staat zelden andere informatie dan een samenvatting van het verhaal en aan de meeste encyclopedieën is te zien dat ze uit een andere taal zijn vertaald en ze vermelden dus (bijna) geen gegevens over Spanje. Bijvoorbeeld, de Enciclopedia universal ilustrada europeo-americana, één van de grootste Spaanse encyclopedieën van de twintigste eeuw, vermeldt Duitse en Zwitserse edities van het werk van Conscience, waar de gemiddelde Spanjaard niets aan heeft, maar geen enkele Spaanse editie.

Wat mogelijk een rol heeft gespeeld in de populariteit van Consciences werken in Spanje in zowel de negentiende als de twintigste eeuw is de christelijke (katho-

15 In het Spaans: ‘Los libros que quería encargarte son las Escenas de la vida en París y de provincias (creo que también las escribió) de Balzac, y alguna obra notable, en mi género, de otros autores, como E. Conscience; pero no en novelas sino en cuadros’. Zie briefwisseling tussen De Pereda en Menéndez Pelayo (1953).

16 In het origineel in het Spaans: ‘Escogeré, para llevárselos a Vd. los tomos de Henri Conscience que se compongan de cuadros o escenas sueltas de la vida flamenca’. Zie briefwisseling tussen De Pereda en Menéndez Pelayo (1953).

17 Pedraza en Rodríguez Cáceres 1997, 203-204.

18 In het origineel in het Spaans: ‘Un tiempo hubo en que éstas [zijn werken] andaban de mano en mano y hacían derramar lágrimas de ternura á centenares de lectores; y aun hoy, no obstante el tiempo transcurrido, y el ser tan opuestas á las modernas tendencias literarias, su lectura viene a corroborar una vez más la eterna verdad de que lo bueno es siempre bueno, (...).’

[p. 8]

Figuur 3. Voorpagina van de boeken El caballero pobre (links) en El león de Flandes (rechts), respectievelijk de vertaling in het Spaans van De arme edelman uit 1944 en De leeuw van Vlaanderen uit 1965, de eerste bestemd voor vrouwen, de tweede voor jongeren.

[p. 9]

lieke) levenswijze van de personages, die dankzij het christelijk geloof altijd hoopvol blijven, zelfs in de meest tragische omstandigheden. Zo vertelde de al genoemde Artur Bofill in zijn voorwoord uit 1919 dat de christelijke normen en waarden in Consciences De engel des goeds en de geest des kwaads hem diep raakten. Volgens hem omvatte dit verhaal het christelijk geloof zoals het aan hem vanaf jonge leeftijd werd doorgegeven.¹⁹ Het is ook te zien aan de religieuze afbeeldingen bij de Spaanse versie van De loteling uit 1891 (zie bijvoorbeeld p. 81 en p. 107) dat het geloof in Consciences werk in Spanje geen bijzaak was.

De christelijke moraal in Consciences oeuvre werd niet alleen in Spanje positief gewaardeerd. De Nederlander J. Alberdingk Thijm beschouwde Conscience als ‘een volkschrijver die een herboren christen volkskunst zou doen zegepralen boven den geest van twijfel en ongeloof’.²⁰ Bepaalde Engelstalige en Franstalige bladen prezen zijn verhalen ook om de christelijke moraal: in 1854 de Edinburgh Guardian, in 1855 The Ecclesiastic en in 1856 de Revue Contemporaine. In dit laatste blad vergeleek de criticus Joseph Vilbort Consciences werk met een vruchtbaar bloemenveld, waar behalve bloemen ook korenaren groeien. Op dit veld kan men goede adviezen ‘oogsten’ (volgens de christelijke leer) en zich tegelijk amuseren, aldus Vilbort.²¹

De realistische schilderingen van Vlaanderen en de christelijke moraal in Consciences werken spraken dus veel Spaanse lezers en ook andere (West-) Europeanen aan. Maar niet in alle Europese landen verschenen er, zoals in Spanje, tot ver in de twintigste eeuw vertalingen van Conscience. In de buurlanden Portugal en Frankrijk gebeurde dat niet, althans dat kan ik niet afleiden uit de artikelen van respectievelijk Patricia Couto en José Lambert.²² Het feit dat vanaf 1955 de meeste werken van Conscience in het Spaans in jongerenreeksen verschenen, is wel een aanwijzing dat (een deel van) zijn oeuvre vanaf de tweede helft van de twintigste eeuw als nogal kinderlijk werd beschouwd in Spanje. Dat neemt niet weg dat de Spaanse lezers meer dan honderdvijfentwintig jaar lang trouw bleven aan zijn oeuvre.

19 In het origineel in het Catalaans: ‘Amb forma verament poética, amb fondo absolutament moral, amb criteri purament cristiá, se m' presentaren en aquesta fantasia [De engel des goeds en de geest des kwaads] sintetisades les idees i creencies que, desde ma infantesa, per fortuna, se m'havien inculcat’.

20 De Graeve 1934, 141.

21 In het origineel in het Frans: ‘Son [van Conscience] oeuvre est comme un champ fertile, où l'épi croît au milieu des fleurs; on peut y moissonner des bons conseils en y cherchant une distraction charmante’. Te lezen in Marrécau 1975, 65.

22 Patricia Couto heeft dit ook via de mail bevestigd.

[p. 11]

Bibliografie

Arents, P.: Flemish Writers Translated (1830-1931). Bibliographical Essay. Brussel, 1931a.

Arents, P.: ‘Hendrik Conscience: Vertalingen in het Fransch’. Mededeelingen van de Stedelijke Hoofdbibliotheek [Antwerpen], 4, 3-4, 110-121 (1931b).

Assche, H. van: ‘Conscience in Scandinavië. Een bibliografische verkenning’. Hulde-album dr. F. Van Vinckenroye. Hasselt, Provinciaal Hoger Handelsinstituut, 1985, 299-310.

Bachrach, A.G.H. et al. (red.). Moderne encyclopedie van de wereldliteratuur. Haarlem, (1980,? tweede druk).

Bock, E. de: ‘Hendrik Consciences De leeuw van Vlaanderen en landelijke novellen’. Hendrik Conscience. Twee bijdragen ter gelegenheid van de 100e verjaring van het verschijnen van De leeuw van Vlaanderen. Antwerpen, Volksuniversiteit ‘Herman van den Reeck’, 1939, 5-35.

Catálogo general de la librería española e hispanoamericana: Años 1901-1930. Madrid, Cámaras oficiales del libro de Madrid y Barcelona, 1932.

Catálogo general de la librería española: 1931-1950. F. Zamora Lucas (red.). Madrid, Instituto Nacional del Libro Español, 1957.

Conscience, E.: Ángel i dimoni. Fantasia (Vertaald door: A. Bofill i Poch). Barcelona, Nebots de López Robert i Cia, 1919.

Conscience, E.: La huérfana y el recluta (Vertaald door: E.M. Martínez Amador). Barcelona, Gassó Hermanos, z.j.

Conscience, E.: Los buscadores de oro (Vertaling van: Het goudland). Madrid, Jeromín, 1932.

Couto, P.: ‘Hendrik Conscience in de Portugese kranten’. Nederlandse taal-, vertaal- en letterkunde. Bijeenkomst van docenten in de Neerlandistiek in Zuid-Europa en Israël. Milaan, 17-18 april 2000. Milaan, 2000, 11-21.

Couttenier, P.: ‘Het dubbel debuut van Hendrik Conscience’. Uut goeder jonsten. Studies aangeboden aan prof. dr. L. Roose naar aanleiding van zijn emeritaat. Leuven, 1984, 143-148.

Duez, A. en S. Linn: ‘Bibliografía selectiva de traducciones de literatura en lengua neerlandesa’. Compendio de la literatura flamenca y neerlandesa. Barcelona, 1995, 39-52.

Graeve, R. de: Conscience. z. pl., 1934.

Grote Winkler Prins: Encyclopedie in 26 delen. Amsterdam, 1991, negende druk.

[p. 12]

Hattum, M. van: ‘Hendrik Conscience in Nederland’. Ons erfdeel, 26, 2, 177-190 (1983).

Hermanowski, G.: ‘Hendrik Conscience en Duitsland (Vertaald door: J. Vanbrussel)’. Vlaanderen, 22, 134, 238-240 (1973).

Lambert, J.: ‘De verspreiding van Nederlandse literatuur in Frankrijk: enkele beschouwingen’. Ons erfdeel, 23, 1, 74-86 (1980).

Linn, S.: ‘Nog altijd onbekend en onbemind. Nederlandstalige literatuur in Spanje’. Filter, 4, 3, 60-69 (1997).

Marrécau, Ph.: La diffusion des oeuvres d'Henri Conscience en France. Afstudeerscriptie aan de Katholieke Universiteit Leuven, 1975.

Milá Fontanals, M.: ‘Escenas de la vida flamenca por E. Conscience’. M. Menéndez y Pelayo (red.), Obras Completas del doctor D. Manuel Milá Fontanals. Barcelona, 1892 [oorspr. 1857], 543-546.

Montesinos, J.F.: Introducción a una historia de la novela en España, en el siglo XIX, seguida de un esbozo de una bibliografía española de traducciones de novelas (1800-1850). Madrid, 1966, tweede druk.

Nationaal biografisch woordenboek [van België]. Brussel, 1968.

Oosthoek lexicon Nederlandse en Vlaamse literatuur. Ch. Brackman en M. Friesendorp (red.). Utrecht, 1996.

Palau Dulcet, A.: Manual del librero hispanoamericano. Bibliografía general española e hispanoamericana desde la invención de la imprenta hasta nuestros tiempos con el valor comercial de los impresos descritos. Barcelona, 1951, tweede druk.

Pereda, J.M. de: Epistolario de Pereda y Menéndez Pelayo. Prólogo y notas de María Fernanda de Pereda y Torres Quevedo y Enrique Sánchez Reyes. Santander: Consejo Superior de Investigaciones Científicas, 1953.

Pedraza Jiménez, F.B. en M. Rodríguez Cáceres.: Las épocas de la literatura española. Barcelona, 1997.

Romero Tobar, L.: ‘Prensa periódica y discurso literario en la España del siglo XIX’. La prensa periódica española durante el s. XIX. I Jornadas de especialistas en prensa regional y local. Almería, 1990, 93-103.

Roosbroeck, R. van: ‘Consciences “Leeuw van Vlaanderen” in het tijdskader’. Hendrik Conscience. Twee bijdragen ter gelegenheid van de 100e verjaring van het verschijnen van De leeuw van Vlaanderen. Antwerpen, Volksuniversiteit ‘Herman van den Reeck’, 1938, 37-54.

Vermeylen, A.: ‘Conscience en zijn Leeuw van Vlaanderen’, Verzameld werk, deel 2. Brussel, 1933, 602-607.

Wauters, K.: ‘Hendrik Conscience’. A. Deprez et al. (red.), Hoofdstukken uit de geschiedenis van de Vlaamse letterkunde in de negentiende eeuw: Deel I. Gent, 1999, 153-169.

Wellens, O.: ‘De kritische receptie van Conscience in Engeland’. Handelingen van de Koninklijke Zuidnederlandse Maatschappij voor Taal- en Letterkunde en Geschiedenis, 36, 1983, 259-271.

Westerlinck, A.: Wie was Hendrik Conscience? Leuven, 1983.

Willekens, E.: Hendrik Conscience en zijn tijd. Kroniek van Consciences leven opgemaakt door Dr. Emiel Willekens naar een initiatief van Gilbert Degrootte. Catalogus bij de tentoonstelling ter herdenking van de honderdste verjaardag van Consciences afsterven 1883-1983. Antwerpen, 1983.