Neerlandica extra Muros. Jaargang 2006

[p. 21]

Ralf Grüttemeier
........... Naschrift hij ‘Wie zoekt, die vindt...’

Wie patronen in recensies zoekt, moet interpreteren en over interpretaties valt uiteraard te twisten. Ik ben Herbert Van Uffelen dankbaar dat hij mij heeft gedwongen nog eens goed naar mijn interpretatie van enkele recensies te kijken. Een debat over de vraag hoe bijvoorbeeld een ‘vooral’ in een bepaalde recensie dient te worden opgevat in relatie tot titel en ondertitel van de bijdrage zal daarentegen voor derden niet al te boeiend zijn, neem ik aan. Maar volgens mij ligt daar ook niet de kern van dit ‘verschil van mening’. Dat ligt op het overkoepelende vlak van de patronen, waartoe ik mij in wat volgt dan ook zal beperken, al ben ik bang dat van een verschil van mening bij nader inzien weinig zal over blijven. Ik zal proberen uit te leggen waarom.

Typen onderzoek

Je kunt activiteiten van literatuurwetenschappers onderverdelen in twee typen: in het ene geval wil men weten hoe teksten worden gelezen en waarom dat zo is, in het andere hoe een tekst zou kunnen, of wellicht zou moeten worden gelezen. Deze keuze gaat gepaard met de keuze van verschillende methodes en soms ook wetenschapsopvattingen, in het eerste geval een receptie-gerichte en eerder empirische benadering, in het tweede geval een interpretatieve en eerder hermeneutische. Mijn stuk over migrantenliteratuur uit 2005 hoort bij het eerste type: object waren Nederlandse en Duitse recensies en de vraag was hoe in deze recensies Nederlandse migrantenliteratuur werd gelezen. Van Uffelens reactie daarentegen hoort bij het tweede type, want hem gaat het erom hoe migrantenliteratuur ‘is’ en hoe ze ‘moet’ worden gelezen - hij gaat dus normatief-analyserend te werk en niet descriptief-analyserend. Zo is hij ervan overtuigd dat Abdolah en Benali ‘een hybride ruimte genereren’, ze ‘bemiddelen deconstruerend tussen de werelden’ (p. 12) - kortom: Van Uffelen kent de ‘kenmerken’ (p. 12) van het werk van Abdolah en Benali en weet wat verkeerde leeswijzen zijn - ‘de verwachting dat literatuur van migranten geëngageerd moet zijn’ is voor hem dan ook ‘een projectie’.

Uiteraard is het zijn goed recht om dat te vinden, zoals het binnen zijn aanpak ook volstrekt legitiem is om ondersteuning voor zijn leeswijze te zoeken in recensies (‘[...] was ik op zoek naar wisselwerkingen’, p. 17) waarvan de

[p. 22]

auteurs het met hem eens lijken te zijn en de overige recensies te negeren (inconsequent zijn dan wel zijn homogeniserende uitspraken over ‘de’ Duitse recensenten). Alleen is dat een ander soort benadering met een ander soort vraag- en probleemstelling dan die waar mijn stuk over gaat. En als je verschillende spelregels volgt is een vruchtbare gedachtewisseling maar in zeer beperkte mate mogelijk.

Focus Duitsland

De vraagstelling van mijn stuk was meer specifiek een vergelijking in poëticaal opzicht tussen Nederlandse journalistieke recensies van twee romans van Benali en Abdolah enerzijds en Duitse journalistieke recensies van de respectievelijke vertalingen anderzijds. Veel van de bedenkingen die Van Uffelen aanvoert wekken daarentegen de indruk alsof hij in debat is met een stuk dat gaat over de Duitse receptie van literatuur.

Om te beginnen doet Van Uffelen uitspraken als ‘dat in het Duitse taalgebied in poëticaal opzicht “dieper gegraven” wordt dan in het Nederlandse’ (p. 10) en hij verwijst ter adstructie naar de receptie van Margriet de Moor. Daar wil ik twee dingen over kwijt: Ten eerste beoordeel ik in mijn stuk niet wie poëticaal ‘dieper’ graaft - als daar al maatstaven voor zijn -, maar probeer om poëticale verschillen duidelijk te maken. In mijn stuk gebruik ik verschillende literatuuropvattingen (b.v. een geëngageerde, een mimetische, een deconstruerende enz.) alleen als poëticale rubrieken, niet als hiërarchie van meer of minder vruchtbare leeswijzen. Ten tweede wil ik best geloven dat de Duitse receptie van Margriet de Moor andere poëticale voorkeuren verraadt dan de Nederlandse - maar ik heb me in mijn onderzoek gericht op de receptie van migrantenliteratuur.

Een uitgebreide vergelijking in poëticaal opzicht van de Duitse receptie van migrantenliteratuur - al dan niet in vertaling - met de Duitse receptie van andere al dan niet vertaalde literatuur, zou zeker interessant zijn. En het is beslist ook een boeiende vraag in hoeverre uit het Nederlands vertaalde migrantenauteurs in Duitsland eerder als migrantenauteurs of als Nederlandse auteurs worden waargenomen. In dat opzicht ben ik het volkomen eens met Van Uffelen. Mijn uitspraken gaan daarentegen niet over een corpus binnen de Duitse literatuurkritiek, maar betreffen de vergelijking van een Duits met een Nederlands corpus. Het stuk ontleent zijn betekenis dan ook voornamelijk aan de vergelijking van die twee (afgezien van enkele meer algemene stellingen in de conclusie). Op de Nederlandse kant van mijn onderzoek gaat Van Uffelen echter nauwelijks in, behalve in verband met de stilistische kritiek in Nederland, die hij ‘vaak zeer ongenuanceerd en onberedeneerd afwijzend’ vindt - over normen gesproken. Als de een de focus legt op ‘de’ Duitse receptie en de ander op een Duits/Nederlandse vergelijking van de receptie van migrantenliteratuur is een dialoog moeilijk.

[p. 23]

Methode

In zijn meer algemene uitspraken over receptieonderzoek en systeemtheorie (p. 16-18) kan ik Van Uffelen niet volgen. Volgens Van Uffelen ‘moet’ receptieonderzoek ‘op zoek gaan naar de dynamiek tussen de raakvlakken van de literaire systemen die een rol spelen bij het gebeuren.’ Of: ‘Receptieonderzoek moet het gebeuren, het ontvangen tonen.’ (p. 18) Wat Van Uffelen onder die begrippen - dynamiek, tussen de raakvlakken, het gebeuren, het ontvangen - verstaat, is mij niet duidelijk. Dat geldt ook voor zijn systeembegrip (‘Het object van receptieonderzoek is een systeem van systemen, een fenomeen vol tegenspraken’). Uit zijn normatieve presentatie (‘moet’), zijn zorg om de literatuur (‘vergeet men bij het receptieonderzoek vaak dat het om literatuur gaat’) en zijn verwijzingen naar deconstructie en Derrida meen ik dan ook te mogen opmaken dat receptieonderzoek-sensu-Van-Uffelen niet wezenlijk verschilt van interpretatief onderzoek naar literatuur. Als men deze methodische en methodologische verschillen negeert, is de kans groot dan men langs elkaar heen praat.

Ik denk dus dat van een ‘verschil van mening’ maar in zeer beperkte mate sprake kan zijn. Een groot aantal argumenten spreekt Van Uffelen dan ook niet tegen (b.v. de naamverwijzingen in de recensies, de recensies die beslist niet in zijn straatje (‘deconstrueren van het politieke verhaal’) passen, de resultaten van mijn nem-bijdrage uit 2001). Vooralsnog ben ik daarom geneigd te blijven denken dat in de Duitse receptie van migrantenliteratuur ‘aan de politiekmaatschappelijke dimensie een grotere betekenis’ wordt toegekend dan in de Nederlandse receptie. Uiteraard valt er ook bij dit soort onderzoek niets te ‘bewijzen’ (p. 12), maar kan het alleen om plausibiliteit en kritiseerbaarheid gaan. Graag geef ik mijn opvatting voor een betere - maar dan moet men het wel min of meer eens zijn over de spelregels op basis waarvan men met elkaar in debat gaat.