Neerlandica extra Muros. Jaargang 2003

[p. 63]

Ton Anbeek
.......... Het oeuvre
Kroniek van het proza

Een goed wijnjaar, 2002: een groot aantal belangrijke auteurs kwam met nieuw werk, zodat het zelfs moeilijk werd uit de Boekenberg een vijftal romans voor een bespreking te selecteren. Dat in tegenstelling tot vorige jaren toen de toevloed van waardevolle teksten wel erg dun leek te zijn geworden (een knorrige mening die door andere recensenten werd gedeeld). Maar voor ik aan de oogst van het najaar 2002 toekom, moet ik een eerder verzuim goedmaken.

Winnaar van de Libris Literatuur Prijs 2002 werd Robert Ankers roman Een soort Engeland (2001). Het verhaal gaat over de onttakeling van een oudere toneelspeler. In dat opzicht lijkt het boek enigszins op Hoogste tijd van Harry Mulisch, al gunt Anker zijn hoofdpersoon niet de glimp van hoger inzicht waar het Mulisch om te doen is. David Oosterbaan, gevierd acteur, blijkt op het eind zijn stem kwijt te zijn - het is de laatste slag voor een man die geleidelijk aan moet inzien dat zijn leven een mislukking is geweest: ‘Hij heeft helemaal nooit bestaan, hij is er nooit geweest. (...) Niemand is hij geweest. En nergens.’ Ook buiten het podium heeft hij alleen rollen gespeeld. In werkelijkheid is hij ‘een lege huls, een man met een lege maag, die hongert naar ervaring, naar authenticiteit’ (een fraaie omschrijving van heel wat moderne romanpersonages).

Belangrijke factor bij deze aanzet tot zelfinzicht is de confrontatie met zijn dochter, Laura, een meisje dat hij helemaal niet kent want hij heeft dertig jaar eerder (in het jaar 1968) moeder en kind verlaten om het vrije kunstenaarsbestaan te gaan botvieren. Deze Laura is aan lager wal geraakt: drugs, prostitutie, totale verwaarlozing. Het pleit voor ‘vader’ David dat hij probeert haar te redden - hijzelf een man die zich nauwelijks weet te handhaven (vader en dochter hebben nogal wat negatieve eigenschappen gemeen).

De confrontatie van David met zijn dochter vormt het staketsel van het verhaal waarbinnen verder uitgebreid de levensloop van de vader wordt belicht. En daarmee geeft Anker een aardig tijdsbeeld. David is de jongen uit de provincie die eerst nog braaf met zijn vrouw een sigarenzaakje begint maar al snel zwicht voor de verlokkingen van de grootstad. Hij doet uiteraard mee met de actie Tomaat (tegen het ‘establishment’ in de toneelwereld), stort zich daarna op vormingstoneel (zonder enige werkelijke affiniteit met de ‘klassenstrijd’), komt in een commune terecht, wordt opgenomen in een psychiatrische inrichting en ondertussen ruilt hij zonder scrupules de ene vrouw voor de

[p. 64]

andere in. Kortom, de woelige levensloop van een geboortegolver die als enige maatstaf het eigen genot kent.

Een belangrijke rol spelen de toneelstukken, echte (veel Shakespeare) en gefingeerde. Vooral die laatste dienen ook om het thema uit te diepen. Zo wordt op het eind uitvoerig geciteerd uit het stuk van een zekere Schwaigl, waarin een dochter haar vader verwijt: ‘Jij hebt mijn leven verscheurd/ jij hebt mijn familie verscheurd/ je verantwoordelijkheden achtergelaten/ als stenen op het water/ uit zelfzucht/ uit ego-ontgrenzing.’ Het toneelstuk gaat dan ook over niets meer of minder dan ‘het failliet van de westerse mens’ en kondigt de machtsovername door de moslims aan. Ik denk dat het Anker uiteindelijk daarom begonnen is: een aanklacht tegen de verloedering van de moderne maatschappij.

Zo naverteld lijkt Een soort Engeland een topzwaar, bijna prekerig boek. In werkelijkheid is het het een noch het ander en dat komt door het virtuoze taalgebruik. Anker, die ooit als dichter zijn wantrouwen tegen de volzin uitsprak, weet die volzinnen in deze roman werkelijk magistraal te gebruiken. Hoogtepunt vormt het lange hoofdstuk in het hart van de roman waar David aan de hand van gemeenteambtenaar/ mythische leidsman Brian een tocht door de hel van het grote stadsleven maakt. Davids Vergilius levert hard commentaar op de preteconomie, op de overheid, op de opvoeding en vooral op Davids levenswijze. Dit hoofdstuk heeft de allure van die andere apocalyptische verbeelding van de grote stad, Döblins Berlin Alexanderplatz.

Is Een soort Engeland dan alleen maar een boek vol virtuoos beschreven ellende en ondergang? Heel typerend voor Anker is het tegenwicht: de idylle van het dorp uit de jeugd. Ook het toneelstuk waar de titel naar verwijst, Een soort Engeland, gaat kennelijk over dat verloren paradijs van geborgenheid. Ankers roman is een schitterende verbeelding van de moderne ‘mentale dakloosheid’, van personages die wanhopig op zoek zijn naar authenticiteit. Deze roman overtreft nog Ankers eerdere boek Vrouwenzand, dat eenzelfde verloedering beschreef: een advocaat die de armen verdedigt maar eindigt als raadsman van drugsbaronnen. Een boeiend boek, ook omdat het een schitterende beschrijving geeft van de mentaliteit die de Lijst Pim Fortuyn groot heeft gemaakt (en vervolgens weer klein): een morele verontwaarding tegen allerlei vormen van verloedering die ten slotte zelf uitloopt op een evengrote gewetenloosheid. Anker lijkt zich in zijn oeuvre te ontwikkelen tot de chroniqueur die het scherpst de zwakke kanten van de Nederlandse samenleving blootlegt. Als stilist is hij zeker even sterk als Van der Heijden, terwijl zijn compositievermogen aanzienlijk groter blijkt.

Wie een nieuw boek van De Winter openslaat, weet wat hem te wachten staat: het joodse verleden en heden verpakt in een thrillerverhaal en wat filosofie om het verhaal gewicht te geven. En dat gaat dus ook op voor God's gym (2002). Een Amerikaan van Nederlandse afkomst krijgt bezoek van een oude vriend die hem voorstelt mee te werken aan een operatie van de Israëlische geheime dienst. Het gaat erom contact te maken met een Marokkaanse Nederlander die verdacht

[p. 65]

wordt van terroristische plannen. Het is een wat eigenaardige opzet. Waarom de Israëliërs geen gebruik maken van een ervaren kracht maar van een amateur blijft onduidelijk. Spannend wordt het wel en er komt ook nog wat liefde bij: een oude vriendin van de hoofdfiguur duikt op (het lijkt wel een reünie) en die twee belanden uiteindelijk samen in bed.

Een thriller is effectief naarmate de wendingen in de plot verrassend blijven, maar ze mogen natuurlijk niet onwaarschijnlijk overkomen. Helaas zondigt De Winter tegen deze ijzeren wet, zowel wat betreft de aanzet van zijn verhaal (zie boven), als bij de afwikkeling ervan. Op het eind verdwijnen plotsklaps een stel bijfiguren uit het boek zonder dat daarvoor een bevredigende verklaring wordt gegeven. Het lijkt er wel erg op dat de auteur geen kloppend eind wist te bedenken. En zo blijft de lezer achter met verschillende mogelijke afrondingen die allemaal even onwaarschijnlijk zijn.

Wanneer een plot zo vol gaten zit, komen ook andere zwakten van een auteur des te sterker uit. De Winter schrijft zijn boek alsof het een film is, dus veel dialogen en snelle beschrijvingen, kortom: een Amerikaanse film. Maar een wel heel oppervlakkige film, want alles wordt alleen aan de buitenkant weergegeven (let op de beschrijving van de vrouwen: uitsluitend uiterlijk, zelfs de dochter van de hoofdpersoon wordt zo bekeken). Zo blijft ook ‘Los Angeles’ een decor, ondanks of misschien juist door de beschrijvingen die niet boven het niveau van een toeristengids uitkomen. Emoties moeten in zo'n wereld van plastic zwaar worden aangezet: ‘Wanneer Joop thuis was, dreunde tussen de muren het gemis van Mirjam.’

Zoals gewoonlijk probeert De Winter ook nu weer het verhaal zwaarte te geven met wat theoretisch vertoon, er wordt dus over niets meer of minder dan de rechtvaardigheid Gods en de beginselen van het heelal gefilosofeerd. Maar twee bakstenen kunnen een veer niet gewichtiger maken. Om heel eerlijk te zijn, in mijn ogen is God's gym even gelikt als mislukt. Valt er dan niets te genieten in deze roman van De Winter waar we zo lang op moesten wachten? Ach ja, er zijn aardige details zoals twee Nederlanders die elkaar als landgenoten herkennen wanneer de gsm van een van hen de eerste tonen van het Wilhelmus laat horen.

Waar De Winter aan het eind van zijn boek hopeloos in de knoop raakt, laat Maarten 't Hart opnieuw zien dat hij vaardig een detectiveschema weet uit te werken. Kern van zo'n plot is dat verschillende personages verdacht gemaakt worden om op het eind toch nog een onverwachte dader te laten verschijnen. En dat gebeurt in De zonnewijzer (2002).

De hoofdpersoon van het boek is een oude bekende, namelijk Leonie Kuyper, die eerder optrad in 't Harts succesvolle detective De kroongetuige (het boek wordt op scholen veel gelezen). Deze Leonie lijkt werkelijk een dubbelgangster van de schrijver. Zo lezen we: ‘Even na tweeën schrok ik wakker. Het klokje met de vurige cijfers wees 2:01. KV 201, de mooiste symfonie ooit door een jongen van achttien gecomponeerd, schoot het door me heen.’ Behalve een grote kennis van muziek en literatuur kenmerkt ze zich door liefde voor de natuur,

[p. 66]

zodat we weer typisch 't Hart-zinnen lezen als: ‘Buiten klonk de heldere kakellach van een groene specht, klonk het gekoer van Turkse tortels, klonk de zeurzang van de groenling.’ (Een zin die voor de meeste grotestadsbewoners als in een vreemde taal geschreven lijkt.) Daarbij komt dan nog de stevig gereformeerde achtergrond en dus een parade van bijbelcitaten en toespelingen. Het enige verschil tussen schrijver en hoofdpersoon lijkt dat tussen man en vrouw. Maar ook hier kan men sinds het optreden van 't Harts travestieten-alter ego Maartje 't Hart alleen van een gradueel verschil spreken.

Het is een goede gewoonte niet te veel over de plot van een detective te onthullen. Laten we het hierbij laten: de hoofdpersoon blijkt na de dood van een vriendin (aan een zonnesteek, nota bene, een verhaal met een luchtje) enig erfgenaam. Ze gaat in het huis van die vriendin wonen en begint zich geleidelijk steeds meer met de geliefde dode te vereenzelvigen. Dat leidt ertoe dat ze ook de nogal uitdagende kleding gaat aantrekken die ze in de kasten vindt, wat een reeks eigenaardige incidenten tot gevolg heeft. Dit motief werkt 't Hart overtuigend uit. Sadomasochistische praktijken spelen ook een rol en op dat punt weet 't Hart/de hoofdpersoon zowaar een relatie te leggen met het gereformeerde geloof: SM had iets vertrouwds ‘omdat je als kind, dankzij al die bijbelverhalen, steeds gehoord had over folteren en ketenen en boeien en geselingen.’ [Overigens is de relatie tussen deze vorm van seks en het katholicisme veel sterker, denk aan heilige voorbeelden als Sint Sebastiaan.]

In het boek komen ook wat bijfiguren voor die een welkom tegenwicht vormen voor de hier en daar nogal zwaarmoedige bespiegelingen van de hoofdfiguur. Zo'n Dickensachtig personage is een jolige aannemer. Wanneer hij verschijnt krijgt het verhaal vaart en daarmee is meteen een minder sterk punt van De zonnewijzer aangegeven: echt spannend wil het maar niet worden. Misschien komt dat ook door de wat ongelukkige keuze van het vertelperspectief. Het optreden van een ik-verteller impliceert immers dat die verteller moet blijven leven, anders hebben we geen verhaal meer. Dreigementen aan het adres van de hoofdfiguur missen zo hun effect, want je weet dat ze er niet aan gaat. De vertelstructuur van De kroongetuige was gecompliceerder en daardoor effectiever.

In een klassieke detective worden aan het eind alle vragen opgelost (denk aan de stereotiepe slotscènes bij Agatha Christie: het hele gezelschap in de bibliotheek of een andere grote ruimte en dan gaat Poirot of Miss Marple ze een voor een af om bij de moordenaar te eindigen). Sommigen zien in die afronding juist hét kenmerk dat dit type teksten van Literatuur onderscheidt. Want in de zogenaamde Echte Literatuur wordt nooit werkelijk iets voor de volle honderd procent opgelost, er blijven raadsels zoals ook het Echte Leven ondoorgrondelijk blijft (alsof dit geen cliché is!). Wat men ook over dit onderscheid mag denken, volgens dit criterium is Hella Haasse ongetwijfeld een van onze meest ‘literaire’ auteurs omdat zij consequent uitgaat van de uiteindelijke onkenbaarheid van het verleden. In haar laatste roman lijkt het zelfs of ze dit aspect op de spits heeft gedreven.

[p. 67]

Sleuteloog (2002) doet in bepaalde opzichten aan Haasses debuut Oeroeg denken. In Haasses beroemde eersteling gaat het om de vriendschap van een blanke met een inlandse jongen die uiteindelijk leidt tot een verwijdering. Op de laatste bladzijden bezoekt de volwassen ik-figuur een bekende plek van vroeger, maar wordt daar gewaarschuwd door een Sudanese republikein. Is dat Oeroeg? ‘Ik weet het niet en zal het ook nooit weten. Ik heb zelfs het vermogen verloren hem te herkennen.’

In Sleuteloog gaat het evenzeer om een jeugdvriendschap, namelijk die tussen de ik-verteller, de kunsthistorica Herma Warmer, en het meisje dat in het boek veelal ‘Dee’ wordt genoemd. Beiden zijn in 1920 in Batavia geboren, hun vaders zijn op dezelfde mailboot uit Europa gekomen. Maar van het begin af aan dringen zich de verschillen op. Herma's familie lijkt ‘volbloed’ blank, terwijl in Dee alle kleuren zitten: blank, bruin, geel en zwart, plus een reeks nationaliteiten: Frans en Pools (haar moeder was een Poolse danseres). De verwijdering wordt sterker naarmate Dee zich meer met het verzet tegen de blanke heerschappij gaat identificeren. De vriendinnen verliezen elkaar uit het oog, Herma is te braaf voor de opstandige Dee.

Het boek begint wanneer een journalist aan Herma inlichtingen begint te vragen over haar vroegere vriendin. Dan blijkt Dee een vrijwel ongrijpbare persoonlijkheid: ze verwisselt van naam en ook haar politieke voorkeur blijkt niet scherp afgebakend. Hoe meer Herma probeert greep te krijgen op haar vroegere vriendin, hoe mysterieuzer die wordt. Dat is, lijkt mij, het grote verschil met Oeroeg. Oeroeg eindigt met één open vraag (was het Oeroeg die daar aan het kratermeer verscheen?), de roman Sleuteloog blijkt gaandeweg een slangenkuil van mysteries. Ook de journalist die de queeste op gang gebracht heeft, moet ten slotte erkennen: ‘Het zal wel nooit mogelijk zijn achter de waarheid te komen.’

Dat laatste is een understatement. Raadselachtigheid is de kracht en mijns inziens ook een beetje de zwakte van het boek. Op de laatste bladzijden worden na alle vraagtekens nog eens liefst drie nieuwe raadsels opgegeven (Is Dee ooit met een rijke Japanner getrouwd geweest? Heeft ze door middel van diens collectie aan Dee een ‘teken’ willen geven? Waarom blijkt de gesloten kist die het hele boek door een rol speelt, uiteindelijk leeg?). Ook zonder die nieuwe mysteries zou Sleuteloog geworden zijn wat het is: een boeiend boek over een verleden dat vernietigd werd door politieke tegenstellingen.

Het ligt voor de hand van Sleuteloog over te stappen naar Familieziek, de nieuwe roman van Adriaan van Dis (2002). Niet alleen omdat beide boeken een Indische achtergrond hebben en dus ‘postkoloniaal’ kunnen worden genoemd. Maar vooral omdat ook hier te zien is hoe een auteur zich ontwikkelt. Nathan Sid, Van Dis' debuut in 1983, tekent een gezin dat uit Indië naar Nederland is gekomen: een Hollandse moeder met drie gekleurde dochters, een Indische stiefvader die de vader is van de gevoelige hoofdpersoon die zich zowel in het Noord-Hollandse zeedorp als in het eigen gezin een vreemdeling voelt.

Nathan Sid, ooit ontstaan uit een eetrubriek (!) in de NRC, was nog een vrij

[p. 68]

speels boek waarin kleur- en geurrijk het leven in een Indisch gezin in Nederland werd opgeroepen. Veel grimmiger bleek de roman Indische duinen, waarin Van Dis zich concentreerde op de merkwaardige figuur van de vader, een man die zijn zoon met slaag wil ‘harden’ voor de komende wereldoorlog.

Deze personages komen allemaal terug in Familieziek - en toch is het een heel ander boek dan Nathan Sid en Indische duinen. Veranderd is namelijk de hoofdpersoon die consequent ‘de jongen’ wordt genoemd. Deze jongen komt tot het pijnlijke besef dat zijn vader knettergek is. Dat bewustwordingsproces wordt in Familieziek gedetailleerd, in al zijn wrangheid maar niettemin uiterst komisch weergegeven. Een van de eigenaardigheden van de vader is dat hij niet werkt, maar voortdurend uit het raam staat te staren. Van Dis vindt daarvoor de prachtige formulering: ‘Naar buiten kijken is zijn beroep.’ Daarnaast geeft Familieziek een herkenbaar beeld van de obsessies in de jaren vijftig: de atoombom, het communisme, de watersnood. Met deze roman lijkt Van Dis zijn poging het beeld van het verleden scherp te stellen te hebben voltooid - de vader is opgeborgen en dus komt de weg vrij voor een nieuwe(?) problematiek. Familieziek werd door de kritiek onthaald als zijn beste boek.

Vijf boeken van gerenommeerde auteurs die hun oeuvre verder uitbouwen, het is een rijke oogst. En dan heb ik het nog niet eens kunnen hebben over de nieuwe Oek de Jong!

Besproken titels

Anker, Robert: Een soort Engeland. Amsterdam, Querido, 2001. €18,50. isbn 90 214 5098 4. pp. 268.

Winter, Leon de: God's gym. Amsterdam, de Bezige Bij, 2002. €18,50. isbn 90 234 0243 x. pp. 371.

Hart, Maarten 't: De zonnewijzer. Amsterdam, de Arbeiderspers, 2002. €17,95. isbn 90 295 2234 8. pp. 235.

Haasse, Hella: Sleuteloog. Amsterdam, Querido, 2002. €16,95. isbn 90 214 668 64. pp. 198.

Dis, Adriaan van: Familieziek. Amsterdam, Augustus, 2002. €17,50. isbn 90 457 0041 7. pp. 205.