Neerlandica extra Muros. Jaargang 2002

[p. 75]

........... Besprekingen en aankondigingen

Judit Gera, Van een afstand. Multatuli's Max Havelaar tegendraads gelezen, Amsterdam/Antwerpen: L.J. Veen, 2001. pp. 64, ISBN 90 204 0268 4, €9,03.
Marianne Vogel, Recensies! Waar onze literatuur vandaan komt, Amsterdam/Antwerpen: L.J. Veen, 2001. pp. 63, ISBN 90 204 0434 2, €9,03.

Er zijn net zoveel lezingen van een tekst als er lezers zijn en in het geval van een klassieke roman als Max Havelaar kan men verwachten dat een relatief hoog aantal ervan in druk zal verschijnen. Judit Gera, hoogleraar Nederlands aan de Eötvös Universiteit te Boedapest heeft de recentste interpretatie geleverd. Persoonlijk beslis ik op twee gronden of ik zoiets ga lezen: dat ik de gekozen tekst de moeite waard vind, en dat de door de nieuwe interpretant gekozen aanpak enigszins overeenkomt met mijn eigen voorkeur. In dit geval geeft de titel al een duidelijke aanwijzing, en er wordt op de achterkant van de omslag nadere uitleg gegeven: de ‘afstand’ verwijst naar tijd en geografie, en ‘tegendraads’ betekent postkoloniaal en feministisch. Mijns inziens kunnen deze twee gezichtspunten elkaar steunen omdat ze veel met elkaar gemeen hebben, namelijk het blootleggen van onderliggende machtsstructuren en bijbehorende belangen. Met dit in mijn achterhoofd leek het mij spannend om te zien wat deze aanpak oplevert: een mooi geschreven, goed beargumenteerd essay dat verrassende inzichten geeft die je toch met een gevoel van herkenning leest.

Gera wijkt fundamenteel af van de gecanoniseerde lezingen van Max Havelaar, die zijn terug te vinden in Van een afstand van Sötemann uit 1966, waarin een oppositie wordt geconstateerd tussen het raamverhaal van Droogstoppel en Stern en het kernverhaal, het slechte en het goede als het ware, het uitbuitende en het liberaal-humanistische. Haar conclusie luidt als volgt: ‘Multatuli (re)presenteert [...] toestanden en verhoudingen tussen Europeanen enerzijns en de inheemse bevolking en/of vrouwen anderzijds. Deze laatsten zijn in alle opzichten wezens van een andere orde dan de witte Nederlanders respectievelijk de mannen. Hierdoor worden Droogstoppel, Stern, Sjaalman, Havelaar en Multatuli in zekere zin alleen maar variaties op elkaar: variaties van stem- en machthebbende Europese mannen [...]’.

Hoe gaat Gera precies te werk? Ook hierin drukt ze zich direct en duidelijk uit: ‘Mijn aandacht zal vooral gericht zijn op een microstructuur waarbij de details van de tekst (kleine episodes, landschapsbeschrijvingen, randfiguren)

[p. 76]

die onopgemerkt een koloniale reflex verraden en met het huidige waarde- en normensysteem niet meer compatibel zijn [...] bestudeerd worden’. Een van haar hoofdargumenten is dat de ‘ander’ of die nou een vrouw of een Indonesiër is, nooit van binnenuit wordt weergegeven. Zij is het bijvoorbeeld niet met Hella Haasse eens die vindt dat Saïdjah en Adinda ‘rechtstreeks sprekend en handelend’ worden opgevoerd, want die twee worden volgens haar niet als ‘unieke individuen’ uitgebeeld, ‘maar [ze] doen slechts dienst als prototypen van een onderdrukkend systeem’ - als slachtoffers, neem ik aan. Dit leidt tot objectivering van de onderdrukten. Gera geeft hiervan een mooi voorbeeld wanneer ze kijkt naar de interactie tussen Max Havelaar en Si Oepi Keteh, de dertienjarige dochter van een inlands hoofd aan wie Max Havelaar de parabel over de Japanse steenhouwer vertelt. Gera laat zien dat Max dit vertellen als machtsvertoon ervaart. Hij wil niet dat zij reageert, maar dat ze passief blijft en zwijgt. Vanaf dit punt zijn alle inlandse meisjes in zijn ogen een bepaald soort object: ‘Nu zie ik in elk meisje van dertien jaren een manuscript [...]’. Gera laat zien dat deze houding de koloniale mentaliteit weergeeft waarop de tekst Max Havelaar ook is gebaseerd omdat al deze ‘manuscripten’ worden geschreven/geconstrueerd door de mannelijke auteur/kolonisator. Voor alle zekerheid vermeldt Gera in haar conclusie dat zo'n feministische en postkoloniale lezing ‘het boek nog boeiender en interessanter [maakt]’. Ik ben het volkomen met haar eens.

Van een afstand verschijnt als deel 4 in de reeks Taal en gender, geredigeerd door Agnes Verbiest en Agnes Sneller. Deel 3, geschreven door Marianne Vogel, gaat over de rol van recensies in de jaren vijftig bij literaire oordeelvorming in die periode en ook daarna. Ze gaat op zoek naar ingebedde genderopvattingen, maar het uiteindelijke doel gaat een stap verder: ‘Wij willen in Nederland dat vrouwen en mannen gelijke kansen krijgen en gelijk behandeld worden, ook in de literaire wereld’. Directer kan het niet. En ze constateert dat literair Nederland in de bestudeerde periode ver van dat doel af was, maar dat de toestand nu aan het veranderen is. Een summier overzicht van de Nederlandse literaire wereld in de jaren vijftig wordt gevolgd door een oppervlakkige uitleg van oordeelvorming in recensies, en een kwalitatieve en een kwantitatieve analyse van bepaalde recensies, die laten zien wat de veronderstelde eigenschappen van schrijvende mannen en vrouwen waren en hoe zulke opvattingen blijven nawerken. Ik heb mijn bedenkingen over de kwestie van de doelgroep van dit stuk; uit Vogels conclusie blijken dit schrijvers en lezers van recensies te zijn - een veel breder publiek dan bij Gera. (Even terzijde - als niet-Nederlandstalige docent extra muros lijkt mij het contrast tussen Gera's ‘afstand’ en Vogels ‘onze literatuur’ veelzeggend.) Weliswaar zijn er voor de academische lezer, die wat dieper op de zaken in wil gaan, bibliografieën bij elk hoofdstuk maar toch blijf ik zitten met een gevoel van ontevredenheid omdat zoveel belangrijke kwesties wel aangesneden maar niet uitgediept worden, misschien omdat de opzet eerder retorisch dan academisch-kritisch lijkt. Dan is mijn probleem simpelweg dat het pleit voor mij allang gewonnen is. Ondanks deze bedenkingen, delen beide boekjes een positief kenmerk: hun kleine formaat dat discussiestof in draagbare vorm beschikbaar maakt.

- Jane Fenoulhet

[p. 77]

Jerzy Koch. Multatuli w Polsce. Próba historycznoliterackiej analizy przebiegu recepcji na przelomie XIX i XX wieku. Neerlandica Wratislaviensia XI (AUW No. 2163), 2000. pp. 281. ISBN 83-229-1977-8.

‘Schrijf niet over iemand tot wie je geen persoonlijke verhouding hebt’ (Stanislaw Brzozowski), zo luidt het motto van Jerzy Kochs dissertatie Multatuli (1820-1887) in Polen waarvan de verkorte versie in 2000 bij de uitgeverij Wydawnictwo Uniwersytetu Wroclawskiego verscheen. De auteur heeft zijn proefschrift (1991) gewijd aan de Poolse receptie van deze vermaarde schrijver, in de periode rond de eeuwwisseling toen hij in verschillende landen in de belangstelling stond.

Jerzy Koch beklemtoont dat Multatuli model staat voor een schrijver die zijn sociale betrokkenheid voortreffelijk en suggestief wist te combineren met de esthetische kwaliteiten en de meesterlijke structuur van zijn werken. Niet zonder belang is voor hem het feit dat de receptie van de Nederlandse letterkunde in Polen nog steeds een niet-onderzocht onderwerp is.

Als uitgangspunt voor zijn historisch-literaire analyse neemt hij twee linguïstische termen, ontleend aan Frans van Coetsem (1988), die onderscheid maakt tussen imposition (‘source language activity’) en borrowing (‘recipient language activity’). Beide begrippen hebben betrekking op een fenomeen, namelijk de wederzijdse werking van twee talen waarbij borrowing de invloed beschrijft van de taal die wij minder goed beheersen op de taal die wij beter kunnen hanteren. Imposition stelt de omgekeerde situatie voor.

De auteur verzet zich vervolgens tegen de klassieke benadering die de receptie van buitenlandse literatuur als uiting van het bovengenoemde borrowing beschouwt en pleit voor een accentverschuiving, namelijk van ‘overnemen’ naar ‘projecteren’ (imposition). Deze ‘dynamische’ aanpak impliceert dat de actieve rol van de ontvangers en hun bewuste perceptie in die beschouwingen centraal staan. Bovendien wordt er een nauw verband verondersteld tussen de receptie van buitenlandse letterkunde en het literaire besef van een tijdperk bij de percipiënten. De auteur doet vervolgens onderzoek naar een bepaald literair klimaat rond de eeuwwisseling dat de Multatuli-receptie in Polen vergemakkelijkte en analyseert enkele elementen van literaire communicatie geïntroduceerd door de vertalingen van zijn werken.

Het is trouwens opvallend dat de belangstelling voor Douwes Dekker vanuit het Duitse taalgebied naar Polen kwam overwaaien. Jerzy Koch geeft toe dat het historische receptie-onderzoek in Polen op lastige ‘buitenliteraire’ moeilijkheden stuit vanwege het gebrek aan een complete en grondige bibliografische verkenning van die periode (veel boeken- en tijdschriftencollecties werden namelijk tijdens de oorlog verwoest). Om die praktische reden kan de Multatuli-receptie nooit volledig worden gereconstrueerd. Niettemin tracht hij een zo compleet mogelijk beeld te geven van zowel deze receptie als van de tijd rond de eeuwwisseling die op zich al een heel aantrekkelijke periode voor een onderzoeker is en - door haar ‘veelkleurigheid’ - allerlei interpretatiemogelijkheden biedt.

- Iwona Piotrowska