Neerlandica extra Muros. Jaargang 2001

[p. 56]

De glorie van de Gouden Eeuw in het Rijksmuseum
Kroniek cultuur en maatschappij
Marion Boers-Goosens (Leiden)

Het millennium is overal in de wereld uitbundig begroet, en met allerlei, vaak kostbare, manifestaties binnengehaald. Het Rijksmuseum greep het jaar 2000 bijvoorbeeld aan om een niet bestaand jubileum te vieren met de groots opgezette tentoonstelling De Glorie van de Gouden Eeuw. Het is weliswaar een feit dat in 1800 een Nationale Konst Gallerij werd opgericht - die haar behuizing had in Huis ten Bosch in Den Haag! - maar van een Rijksmuseum te Amsterdam was pas sprake in 1815, toen de collectie was verhuisd naar het Trippenhuis aan de Kloveniersburgwal. Het huidige gebouw van architect Cuypers is zelfs pas in 1885 in gebruik genomen. De Glorie van de Gouden Eeuw werd gepresenteerd als een vervolg op een aantal belangrijke tentoonstellingen van de afgelopen 25 jaar, die de veranderde inzichten weerspiegelden in de kunst van de zeventiende eeuw. Bij nader inzien blijkt deze expositie echter een heel andere doelstelling te hebben gehad. Zou het bijvoorbeeld toeval zijn dat ze werd gehouden in de zomermaanden, als vele duizenden toeristen Amsterdam bezoeken, en niet in najaar en winter, zoals bij belangrijke tentoonstellingen gebruikelijk is? Het organiseren van een expositie is een zeer kostbare en tijdrovende aangelegenheid en museumdirecties hebben verschillende motieven om aan zo'n onderneming te beginnen. In de eerste plaats is dat het trekken van grote aantallen bezoekers op momenten dat de ergste seizoendrukte voorbij is, maar in de tweede plaats is dat ook het stimuleren van onderzoek naar een bepaald type kunstwerken. Aangezien een wetenschappelijke inleiding met visie of een historische dan wel kunsthistorische verantwoording bij De Glorie van de Gouden Eeuw ontbrak, kan ik mij niet aan de indruk onttrekken dat dit ‘ideale overzicht’, zoals Filedt Kok het in zijn introductie noemt, vooral was bedoeld als een vorm van Holland promotie, in het bijzonder voor buitenlandse bezoekers. Dit zou men bijvoorbeeld ook kunnen opmaken uit de hoge stapels catalogi, die niet alleen verkrijgbaar waren in het Nederlands, maar ook in het Frans, Duits en Engels. Zo ‘ideaal’ was het overzicht trouwens ook weer niet. De tentoongestelde objecten vertegenwoordigden uitsluitend het allerbeste van de zeventiende-eeuwse kunst. Doordat men alleen topstukken heeft willen laten zien, ontstond misschien wel het ideale, maar toch ook een enigszins overtrokken - en zeker geen representatief - overzicht van de kunstproductie in die eeuw. Dit ‘gedroomde museum’ zal dan ook velen in eerste instantie hebben overdonderd. De argeloze beschouwer, die aan ieder object een minuutje aandacht wilde besteden zou, zoals Roelof van Gelder in zijn bespreking opmerkte, ongeveer vijf uur nodig hebben gehad om alles te bekijken en dat is zelfs voor de meest doorgewinterde museumbezoeker wel wat veel gevraagd. Men kon natuurlijk sommige oude bekenden als ‘De Nachtwacht’ overslaan, maar andere ook weer niet, zoals Rembrandts ‘Staalmeesters’ (van 1662) die voor het eerst direct kon

[p. 57]

worden vergeleken met Frans Hals' ‘Regenten van het Oudemannenhuis’ (van 1664) uit het Frans Halsmuseum in Haarlem. Er zijn door diverse kunsthistorici veel woorden gewijd aan de verschillende inzichten, aard en techniek van deze twee meesters, maar niets kan dat beter illustreren dan een directe confrontatie tussen twee vergelijkbare schilderijen, die vrijwel gelijktijdig zijn ontstaan. Het bijzondere van deze tentoonstelling was echter vooral dat er uit verre oorden unieke schilderijen en objecten naar Amsterdam waren gehaald, die men anders niet zo gauw te zien krijgt. Een prachtig voorbeeld daarvan was de 350 cm hoge koperen kroon, uitgevoerd in de modieuze Hollandse kwabstijl, die circa 1640 als een soort smeermiddel door de VOC cadeau werd gegeven aan de Japanse shogun om de uitzonderingspositie, die de Republiek in Japan had als handelsnatie, veilig te stellen. De kroon viel zeer in de smaak bij de machthebbers en kreeg een ereplaats bij het tempelcomplex te Nikko, een plek die het kunstwerk nu voor het eerst in 360 jaar heeft mogen verlaten.

Buitenlandse musea stellen vaak als voorwaarde voor het uitlenen van hun kunstwerken, dat er terdege onderzoek naar zo'n object moet worden gedaan. Dat laatste gold in ieder geval voor de instanties die een bijdrage leverden aan exposities als God en de Goden, De Hollandse Fijnschilders, Kunst voor de Beeldenstorm en Dageraad van de Gouden Eeuw. Bij die tentoonstellingen verschenen wetenschappelijke catalogi met bijdragen van specialisten die hun meest recente bevindingen publiceerden, waardoor de vaak vuistdikke boekwerken kunnen worden beschouwd als keerpunten in de kunstgeschiedenis. God en de Goden zorgde bijvoorbeeld voor een herwaardering van het belang van bijbelse en mythologische thema's in de schilderkunst van de zeventiende eeuw en door de bijdragen in de catalogus over De Hollandse Fijnschilders werd er een discussie op gang gebracht over de wijze waarop men in de tweede helft van de Gouden Eeuw naar schilderijen heeft gekeken. Nu heb ik mij altijd afgevraagd wat de honderden mensen die zo'n catalogus aanschaffen daar uiteindelijk mee doen. De kunsthistorici onder hen zullen alle teksten ongetwijfeld met aandacht lezen, de geïnteresseerde leek zal dat zeker ook doen, maar hebben alle andere kunstliefhebbers die zo'n tentoonstelling bezoeken wel zo veel behoefte aan discussies en diepgravende teksten? De samenstellers van de twee boekwerken bij De Glorie van de Gouden Eeuw hebben zichzelf duidelijk ook die vraag gesteld. Ik veronderstel dat men heeft gedacht bij zoveel schoonheid wel te kunnen volstaan met een fraaie reproductie van het object, waarbij de bezoeker nog even kan nagenieten. Daarbij voegde men een tekst die niet al te diep graaft, maar juist wel de informatie geeft waaraan de gemiddelde bezoeker behoefte heeft. Geen ingewikkelde inleidingen dus over de schilderkunst van de zeventiende eeuw en de wetenschappelijke stand van zaken op dit moment, maar in de korte stukjes bij de afbeeldingen een beknopte samenvatting van de literatuur die daarover voorhanden is.

Net als de catalogi was de expositie zelf een toonbeeld van eenvoud. Er waren geen tekstborden met verklaringen voor het hoe en waarom, maar ruimtes met verschillende kleuren - aangepast aan die van de schilderijen of tentoongestelde voorwerpen - met boven in de lambrisering een enkel woord

[p. 58]

om het thema van de ruimte mee aan te duiden, zoals bijvoorbeeld ‘bedrieglijk natuurgetrouw’, ‘helderheid en harmonie’, ‘weelde in beeld’ of ‘elegantie en verfijning’ om er maar een paar te noemen. Daarbij was het in de eerste plaats de bedoeling de chronologische ontwikkeling van ‘realisme’ naar ‘classicisme’, van verfijnd en ruw en weer verfijnd schilderen, zichtbaar te maken. In de traditionele museumopstelling wordt er over het algemeen voor gekozen om werk van een school, een meester of een aantal vergelijkbare meesters bij elkaar te hangen. Tijdens deze tentoonstelling was het echter mogelijk om verschillende aspecten van de genres die achtereenvolgens opbloeiden te zien, zodat de diversiteit van de productie binnen zo'n genre duidelijk werd.

In dit ‘gedroomde museum’ streefde het Rijksmuseum ernaar om een zo volledig mogelijk beeld van de zeventiende eeuw te geven, met inbegrip van genres en typen schilderijen, waarvan recent kunsthistorisch onderzoek het belang voor de cultuur van de Gouden Eeuw heeft aangetoond. Om dit ideale overzicht te kunnen benaderen, werden ongeveer honderd objecten te leen gevraagd aan diverse instanties. Die aanvullingen zeggen soms veel over het aankoopbeleid van het Rijksmuseum in de vorige eeuw, dat er - in de woorden van Filedt Kok - naar streefde ondergewaardeerde aspecten van de zeventiende-eeuwse kunst een plaats in het museum te laten krijgen. In veel gevallen is dat ook gelukt; de helft van het tentoongestelde bestond uit eigen schilderijen en voorwerpen. Er blijken echter nog altijd duidelijke hiaten in het bezit van het Rijksmuseum te zijn, die naar verhouding met meer bruiklenen moesten worden aangevuld. Dit gold opmerkelijk genoeg voor de landschappen van Jan van Goyen en aanverwante schilders, voor de zogenoemde italianisanten, het stilleven van na 1650 en de fijnschilderkunst uit het laatste kwart van de zeventiende eeuw.

Binnenkomend in de eregalerij kreeg men met behulp van zorgvuldig gekozen schilderijen een overzicht van de beeldtradities in de verschillende genres aan het begin van de zeventiende eeuw. Onder de titel ‘Een veelzijdig begin’ werd duidelijk gemaakt dat in Holland aanvankelijk buitenlandse invloeden overheersten, maar dat daaruit al vóór 1620 in het landschap, de genreschilderkunst, het portret en het stilleven een synthese tot stand kwam, die door ons nu nog altijd als typisch Noord-Nederlands wordt ervaren. Door steeds een schilderij uit de eerste jaren van de eeuw te combineren met werken uit circa 1615 en 1625 werden de stilistische ontwikkelingen goed zichtbaar gemaakt. Deze opzet kwam vooral goed naar voren in de eregalerij, maar de rode draad ging vervolgens een beetje verloren in de veelheid aan onderwerpen die in de volgende zalen werden gepresenteerd. Veel musea wijden hun exposities uitsluitend aan schilderijen of andere vormen van beeldende kunst. Het Rijksmuseum kent echter een lange traditie van tentoonstellingen, waarbij verschillende kunsten naast elkaar worden geëxposeerd. Kunstnijverheid is daarbij niet de mindere van de schilderkunst, maar ze wordt beschouwd als een gelijkwaardige artistieke uiting. Door deze verschillende kunstvormen samen te tonen, krijgt men een betere indruk van de luxe voorwerpen, waarmee mensen zich in een bepaalde periode hebben omgeven. Een neveneffect daarvan is, dat men op die manier

[p. 59]

de voorwerpen en meubels, die op schilderijen zijn afgebeeld, ook in de werkelijkheid kan bewonderen. Daarna volgt onvermijdelijk de verwondering over het vakmanschap van deze Hollandse schilders, dat hen in staat stelde om met verf allerhande materialen en objecten tevoorschijn te toveren. Op het stilleven van Floris van Dyck meent men de kazen bijna te kunnen ruiken, op een portret door Nicolaes Eliaszn Picenoy is de fragiele kant net zo overtuigend weergegeven als de bruidshandschoenen, die we vervolgens in het echt in een vitrine kunnen bewonderen.

Het ontbreken van tekst en uitleg op de tentoonstelling dwong de bezoeker om dat te doen, wat ook iedere zeventiende-eeuwse burger moet hebben gedaan: kijken, zich verbazen en ontzag hebben voor de kundigheid van deze schilders. Men kan ook genieten zonder zich af te vragen of de interieur- en genrestukken nu wel of niet een goede indruk geven van het binnenhuis van de zeventiende-eeuwse burger, of wat een schilder nu precies met zijn landschap heeft willen uitdrukken. Alles is ondergeschikt aan het genot van het kijken dat we, op een tentoonstelling als deze, even konden delen met de personen voor wie de schilderijen en andere voorwerpen meer dan driehonderd jaar geleden zijn gemaakt.

Drie kilo ongeveer woog de catalogus bij de tentoonstelling Dageraad van de Gouden Eeuw die in 1994 in het Rijksmuseum te zien was. Dit irriteerde de meeste lezers overigens minder dan de rommelige huisstijl die het museum jarenlang voor haar publicaties gebruikte. Dit alles behoort nu tot het verleden, want de samenwerking met uitgeverij Waanders leverde voor De Glorie van de Gouden Eeuw fraai vormgegeven boekwerken op. In twee kloeke delen krijgen we aan de hand van prachtige reproducties in kleur een rondleiding door de twee tentoonstellingen - schilderijen, beelden en kunstnijverheid en een aparte expositie voor de tekeningen - waarin zo'n driehonderd objecten zijn samengebracht. Wie er zelf niet heeft kunnen heengaan of de tentoonstelling te overweldigend vond om alles goed te bekijken, kan aan de hand van prachtige foto's en een beknopte uitleg in zijn eigen tempo een heerlijke rondwandeling maken langs de glorie van de Gouden Eeuw.

J. Kiers en F. Tissink. De Glorie van de Gouden Eeuw. 2dln. samen 522 pagina's. Zwolle Waanders 2000, ISBN 90 400 9433 0 en 90 400 9439 x (geb.) in het Nederlands, Frans, Duits en Engels, samen f 135 (maar in de ongebonden versie de laatste weken van de tentoonstelling al in de aanbieding voor f 80 samen, dus wellicht spoedig in de ramsj!)