Neerlandica extra Muros. Jaargang 2001

[p. 46]

‘Het gaat heel goed met de Nederlandse poëzie’
T. van Deel (Amsterdam)

De poëzie heeft in het afgelopen jaar een flink steuntje in de rug gekregen. Op initiatief van de Stichting Poetry International vond op 27 januari 2000 voor de eerste keer de Landelijke Gedichtendag plaats, waarbij Nederland en Vlaanderen een dag lang op allerlei manieren met gedichten en dichters werden geconfronteerd. Toon Tellegen had op verzoek een kleine dichtbundel geschreven, Kruis en munt, die in een oplage van twintigduizend exemplaren voor een rijksdaalder te koop was. En 's avonds werd in een televisieprogramma bekendgemaakt wie tot Dichter des Vaderlands was gekozen, een eveneens door Poetry, in samenwerking met NRC-Handelsblad, ontworpen functie naar analogie van de Engelse Poet Laureate. Gerrit Komrij was de uitverkorene.

Het jaar daarvoor had Komrij wekelijks een sonnet geschreven ‘bij het Verglijden van de Eeuw’, dat op de voorpagina van Algemeen Dagblad en in Humo verscheen, een opmerkelijke entree van poëzie pal naast het belangrijkste nieuws. Misschien heeft deze sonnettenreeks, later gebundeld onder de titel 52 Sonnetten (Uitgeverij Bert Bakker), de lezers ervan overtuigd dat hij tegen zijn taak opgewassen zou zijn. De Dichter des Vaderlands wordt namelijk verondersteld zo nu en dan, wanneer het hem behaagt, op bepaalde gebeurtenissen zijn poëtisch commentaar te leveren. Zo ging hij vorig jaar onder meer in op de vuurwerkramp in Enschede, het voetbal, Srebrenica en de koningin. Overigens waren de krantensonnetten nauwelijks aan de actualiteit gebonden en gaven ze voornamelijk bespiegelingen over de tijd en het bestaan te lezen.

Als geroutineerd versificateur heeft Komrij veel gemeen met Jean Pierre Rawie, die in de peilingen als Dichter des Vaderlands hoge ogen gooide. Zijn werk is enorm populair en zijn bundels verkopen goed, maar hij is in de kern toch een veel traditionelere dichter dan Komrij, die leeft van de maskerade, de travestie, de ironie. Het verschil in toon en woordgebruik valt bij een vergelijking direct in het oog. Ik citeer het eerste kwatrijn van het sonnet ‘Voorgoed’ uit Rawie's nieuwe bundel Geleende tijd (Uitgeverij Bert Bakker):

Dit is de herfst, dit zijn de mooiste maanden,
maar ze ontgaan ons zoals ieder jaar,
want wij zijn blinden in een wereld waar
het blijvende niet geldt, alleen het gaande.

Het sonnet ‘Uren, dagen, maanden, jaren’ van Komrij gaat ook over tijd, maar de elegische toon ontbreekt ten enenmale:

De wereld heeft een ordinaire tijd.
Hij sukkelt recht vooruit en z'n patroon
Van regel en getal raakt hij niet kwijt.
‘Hij vliegt gelijk een schaduw.’ Doodgewoon.

[p. 47]

Het traditionele vers zoals Rawie dat schrijft, wordt ook nog door anderen beoefend, ik noem C.O. Jellema met Droomtijd (Querido) en Maria van Daalen met Elektron, Muon, Tau (Querido). Jellema is in deze bundel geëvolueerd naar een wat vrije versvorm, hoewel er ook nog wel enkele sonnetten in zijn aan te treffen. Hij heeft de traditie op een hoogst persoonlijke manier verwerkt, waardoor hij minder dan Rawie de indruk geeft een oude poëzie opnieuw te schrijven. Het lange gedicht ‘Waarom niet, lichaam’, een monoloog over de veronachtzaming van het eigen lichaam, reken ik tot de mooiste gedichten van vorig jaar. Van Daalen gaat in vierentachtig erotische sonnetten, op een ingenieuze manier in reeksen opgedeeld, zeer eigengereid om met taal en vorm, zodat ook haar werk de traditie nadrukkelijk vernieuwt.

‘Met de Nederlandse poëzie gaat het heel goed.’ Deze montere zin schrijft Tonnus Oosterhoff aan het begin van een poëziebeschouwing in zijn essaybundel Ook de schapen dachten na (De Bezige Bij). Hij legt uit waarom hij vindt dat het zo goed gaat: denk je eens in wie er op dit ogenblik allemaal gedichten zitten te schrijven, in alle rust, ongestoord door richtingenstrijd of ander rumoer. ‘Voor een beetje poëzielezer is het een adembenemend idee dat Kouwenaar, Ouwens en Van Haren misschien tegelijk achter de schrijftafel zitten. Dat Koenegracht, Anker en Kregting intussen tijdgenoten zijn; met Verhelst, Starink en Duinker!’

Al die werkzame dichters verschillen van elkaar en die verschillen komen goed tot hun recht wanneer je ze met elkaar vergelijkt. Dan blijkt ook wat een breed spectrum de Nederlandse poëzie beslaat: van Jan Eijkelboom, Het arsenaal (De Arbeiderspers), tot F. van Dixhoorn, Takken molenwater (De Bezige Bij). Volgens Oosterhoff bestaan er twee manieren van lezen: ‘Bij de eerste manier zie ik dóór de tekst de werkelijkheid, meen die althans te zien. Bij de andere is de tekst lezen = de werkelijkheid zien.’ Tussen deze twee polen lijkt de Nederlandse poëzie te zijn opgespannen. Eijkelboom en Van Dixhoorn zijn, zo bezien, aan elkaar tegengestelde dichters.

Eijkelboom wil in zijn gedichten iets beweren over de wereld waarin we leven en over onszelf. Hij wil dat we door middel van zijn werk een zeker inzicht krijgen in ons bestaan. De vinger van zijn tekst wijst naar buiten, naar de werkelijkheid. Van Dixhoorns gedichten bewerkstelligen iets anders; ik citeer een willekeurig fragment uit de reeks ‘Kastanje jo’:

2. de kok
voor het eten
glimt eveneens
3. heeft aan
betekenis verloren
sinds in de verte
een vaste oeververbinding
wordt gebouwd
1. aan het eind
van de dag
wanneer iedereen tegelijk

[p. 48]

 

naar huis wil

 

2. bij de bouw

 

van die nieuwe brug

 

bij storm

 

een ernstig ongeluk

Oosterhoff tekent bij dit soort ‘interpretatiekaders aan flarden’ scheurende poëzie nog het volgende aan: ‘De tweede manier van lezen is structuur ervaren. Als het begrip dat naar de wereld buiten het gedicht leidt, gebroken is, en er door allerlei vormen en signaleringen - elke dichter heeft zijn eigen methoden - toch een besef van coherentie is, wordt poëzie als muziek, een dans van samenhangen.’ Dat valt niet goed op te maken uit een fragment, zoals hierboven, maar wel wanneer men de reeks van Van Dixhoorn in zijn geheel bekijkt.

Het blijft behelpen als het om rubricering van de poëzie gaat, al doet Redbad Fokkema in zijn magnum opus Aan de mond van al die rivieren. Een geschiedenis van de Nederlandse poëzie sinds 1945 (De Arbeiderspers) veel verhelderends met de begrippen ‘taal’ en ‘werkelijkheid’. Hij heeft voor het eerst de ontwikkeling van de naoorlogse poëzie in kaart gebracht, tot 1970 als een continuïteit, daarna als een meestal vreedzaam naast elkaar bestaan van allerhande richtingen en met Vijftig nog altijd als positief of negatief ijkpunt. Dit boek had wel royaler ontvangen mogen worden, want het is, ook in interpretatief opzicht, een rijke bron.

Wat de secundaire literatuur over poëzie betreft, moet gewezen worden op de belangrijke essaybundel van Guus Middag, De eerste keer (G.A. van Oorschot). Daarin staan heldere en animerende essays over Gezelle, Hanlo, Vestdijk, Van Geel, Vroman, Beurskens, Faverey en Komrij. Daarnaast excelleert Middag in wat ik maar thematische essays noem, waarin hij een stuk of vier, vijf gedichten die iets met elkaar te maken hebben, bij voorbeeld omdat er glas in voorkomt, uitvoerig in relatie tot elkaar bespreekt. Hij is een van onze beste poëzielezers.

Ophef maakte J.H. de Roder met zijn geleerde essay, afzonderlijk uitgegeven, Het schandaal van de poëzie. Over taal, ritueel en biologie (Uitgeverij Vantilt). Hij snijdt er fundamentele kwesties in aan die met de poëtische ervaring verband houden. De kern van zijn betoog is dat betekenis er in de poëzie minder toe doet dan veelal wordt aangenomen. De communicatieve functie van de taal, zoals we die in het dagelijks leven activeren, is in de poëzie niet primair: ‘Poetry can communicate before it is understood’ zei T.S. Eliot al. De betekenisloze elementen van poëzie, zoals metrum en ritme, moeten worden geherwaardeerd. In evolutionair opzicht zou poëzie tussen ritueel en taal in staan, hetgeen wil zeggen dat het in de ervaring van poëzie niet in de eerste plaats om betekenis gaat.

Het zo dwingende en meeslepende werk van H.H. ter Balkt, bekroond met de Constantijn Huygensprijs 2000, zou in dit ritualistische perspectief geen slecht figuur slaan. De verzamelbundel In de waterwingebieden. Gedichten 1953-1999 (De Bezige Bij) bevat maar een deel van het gepubliceerde werk en dat is bovendien op talloze plaatsen herzien. Ter Balkt is een poëziebeest, een

[p. 49]

bard, een profeet. Hij heeft niets op met het zuivere gedicht, met de pure taalkunst, en verontreinigt zijn teksten gepassioneerd met historische gegevens, verwijzingen naar de realiteit, uitroeptekens en cursiveringen. Een nog tamelijk kalm gedicht uit zijn laatste bundel Tegen de bijlen (1998):

Ode aan een hooikeerder

Door aardbevingen besprongen
staat hier de hooikeermachine.
Hij was mooi blauw en rood, schudde
het geel heerlijk ruikende hooi.

Eens weggedragen en gekeerd
met stormvogel roest verdroeg hij
duldzaam 't dalend stof, stille
wakende machine; strijder.

Die zo onvervaard roffelde
boven de trilgrassen, charge
op charge voltrok, in galop
buitelend over het weiland.

Treur niet om de hooikeerder, hooi
van altijd nieuw hooiland. Huisraad
werd de Lier van Luyken, maar niet
elke stilstand is eeuwigheid.

De VSB Poëzieprijs 2000 is gegaan naar K. Michel voor zijn bundel Waterstudies (Meulenhoff). De P.C. Hooftprijs werd in 1999 toegekend aan Eva Gerlach, voor haar hele oeuvre. De C. Buddingh'-prijs voor de nieuwe Nederlandse poëzie 2000, een debuutprijs, kreeg André Verbart voor de bundel 98 (Querido). Die bestaat vrijwel geheel uit één lang, biografisch gedicht van twaalfhonderd versregels, rijmloos en in vijfvoetige jamben, in een apocriefe spelling geschreven. Een echte luistertekst, waarin gepoogd wordt een uitzichtloze verliefdheid en een darmziekte te boven te komen. ‘Via de literatuur, passief - de ik-figuur studeert Engelse letterkunde - en actief - hij schrijft zelf -, probeert de ik-figuur het probleem van zijn buitenstaanderschap op te lossen in een harmoniewaan die steeds dwingender wordt. Het eindigt in een climax van lichamelijke en psychische ontreddering.’ Aldus het juryrapport.

Verbart komt niet voor in de bloemlezing Sprong naar de sterren. De laatste generatie dichters van de twintigste eeuw (Kwadraat) die samengesteld en ingeleid werd door Ruben van Gogh. Dat is ook wel begrijpelijk als je ziet wat Van Gogh (1967) kenmerkend vindt voor de poëzie van zijn generatie, dichters gedebuteerd in de tweede helft van de jaren negentig. Hij noemt het ‘gebeurende poëzie’ en prijst het filmische karakter, de beweeglijkheid van de teksten. De beeldcultuur, hiphop en videoclips, de rap en de performing zouden hun stempel op dit nieuwe werk hebben gedrukt. De bloemlezing was voor Haagse

[p. 50]

Post aanleiding om een paar van deze dichters, als betrof het een heuse groep, op de cover te zetten en te presenteren als het nieuwe geluid.

De vraag is niet alleen of er wel van een groep sprake is - het antwoord is: nee - maar ook of er wel zo'n nieuw geluid klinkt. Het werk van Van Gogh zelf doet eerder onbeholpen aan dan nieuw en hetzelfde geldt voor dat van Serge van Duijnhoven, Tommy Wieringa, Arjan Witte en anderen. De enige dichters die er in gunstige zin uitspringen zijn Miguel Declercq, Erik Menkveld, Ilja Leonard Pfeijffer, Mustafa Stitou en Menno Wigman. Dat zijn dichters met een eigen karakter, hoezeer ook verschillend van elkaar.

Een opmerkelijke poëzie-uitgave was Springvossen. Nagelaten gedichten (De Bezige Bij) van Hans Faverey. Het is van deze dichter bekend dat hij meestal in reeksen schreef en het merkwaardige van deze bundel is nu dat die grotendeels bestaat uit losse gedichten, op de vier laatste na die als reeks gepresenteerd worden. Jammer is dat in de verantwoording de gedichten ongedateerd blijven, hoewel datering wel mogelijk was geweest, lees ik. Van de reeks ‘Rechute’ neem ik het eerste gedicht over:

Terugval uit zo'n veel-
kleurig duister - nog wat

nagespartel mijnerzijds.
Lang kan het niet meer duren

voor het even lichter wordt,
en dan stilvalt als een cent; er
verder niet meer toe doet. Alsof
een steen zich tot de orde roept,

en in zichzelf de vorm herhaalt
waarin hij zich doodzwijgt.

Lang niet alle bundels van betekenis zijn in het voorgaande ter sprake gekomen. Het gaat zo goed met de Nederlandse poëzie, dat er jaarlijks zeker enige tientallen bundels verschijnen die er echt toe doen en die het veelzijdige karakter van de Nederlandse poëzie bepalen. Zo kwam na jaren Martin Reints weer met een schitterende bundel, getiteld Tussen de gebeurtenissen (De Bezige Bij), waarin lange gedichten staan die zich inderdaad op de grens tussen gebeurtenissen afspelen. Ze zijn verkenningen van een wereld die meestal over het hoofd wordt gezien en door Reints' vertragingstechniek wordt blootgelegd.

Ook het nieuwe werk van Kees Ouwens, Mythologieën (Meulenhoff), zou bespreking verdienen en hetzelfde geldt voor Frank Koenegracht, Alles valt (De Bezige Bij), en Jacques Hamelink, Liedboek der oorlogen en feesten van al-Haqq (Querido).

Maar de kroniek is nu vol en uit.