Logo DBNL
Neerlandica extra Muros. Jaargang 2001 (2001)

Neerlandica extra Muros. Jaargang 2001

(2001)– [tijdschrift] Neerlandica extra Muros / Internationale Neerlandistiek–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

[Neerlandica extra Muros - februari 2001]

Over Nederlandstalige literatuur in Rusland
Irina Michajlova (St. Petersburg)

Als vertaalster van Nederlandstalige literatuur in het Russisch wordt mij vaak gevraagd of men in Rusland belangstelling heeft voor de Nederlandse letteren. Soms zeg ik ja, soms zeg ik nee, het is allebei waar. Om een genuanceerd antwoord te geven op deze vraag zou men er een diepgaande studie van moeten maken in de geest van de ‘Manipulatiegroep’(1): Russen van verschillende sociale groepen enquêteren, met mensen op straat praten, gesprekken voeren met Russische uitgevers en literaire critici, een vergelijkend onderzoek doen van de Nederlandse, Vlaamse en Russische mentaliteit en, ten slotte, de kwaliteit van de gepubliceerde vertalingen analyseren. Hoewel ik dit allemaal nog niet heb gedaan, durf ik op basis van mijn decennialange ervaring als docent Nederlandse letterkunde zeven stellingen te formuleren over de receptie van de Nederlandstalige literatuur in Rusland. Ik zal ze met voorbeelden illustreren.

1.De Nederlandstalige literatuur is nog steeds - onverdiend - weinig bekend in Rusland; de gepubliceerde vertalingen blijven grotendeels in de periferie van de Russische cultuur.
2.De belangstelling voor de Nederlandstalige literatuur ontstaat meestal als gevolg van de belangstelling voor andere facetten van het leven in de Lage Landen.
3.De meeste Nederlandse boektitels en schrijversnamen die in de Russische cultuur zijn ingeburgerd en voor geletterde Russen een begrip vormen, behoren niet tot de Nederlandse literatuur in engere zin.
4.Als een Rus de literatuur van de Lage Landen eenmaal ontdekt heeft, is hij nooit teleurgesteld, hij heeft wél andere voorkeuren dan de Nederlanders.
5.Na de perestrojka is de Russische maatschappij drastisch veranderd. Dat vindt ook zijn weerslag in de publicatiemogelijkheden van vertalingen.
6.De Russische geschiedenis heeft periodes gekend van grotere belangstelling voor de Nederlandstalige literatuur; zo zijn de vertalingen uit de eerste helft van de negentiende eeuw en van rond 1900 volop vertegenwoordigd in Russische bibliotheken.
7.Het hangt in hoge mate af van vertalers en van andere kenners van de Nederlandstalige literatuur of vertalingen uit het Nederlands dichter bij het centrum van de Russische cultuur gebracht kunnen worden.

 

Als ik aan de eerstejaarsstudenten Nederlands van de Universiteit van St. Petersburg vraag waarom zij Nederlands zijn gaan studeren, krijg ik verschillende antwoorden: ‘Omdat niemand van mijn klasgenoten van het bestaan van zo'n taal bleek af te weten. Ik wil een taal leren die niemand kent. 't Is zo romantisch!’ - of: ‘Ik hou erg veel van de Nederlandse en Vlaamse schilderkunst, ik wil de taal van Rembrandt en Rubens leren.’ - of: ‘Mijn oom doet zaken met Nederlanders.

Er zit perspectief in, zegt hij.’ - of: ‘Een kennis van mijn ouders heeft Nederlands gestudeerd; hij zegt dat het zo'n interessante studie is...’ Maar ik heb nog nooit gehoord dat iemand student Nederlands is geworden om Multatuli en Guido Gezelle in originele versie te kunnen lezen, terwijl je van Nederlandse slavisten heel vaak hoort dat hun belangstelling voor het Russisch met Tolstoj, Dostojevski en Tsjechov is begonnen.

In de jaren tachtig liep ik eens door de Nederlandse zalen van de Hermitage. Voor een stilleven van Willem Kalff stonden mensen die door Perepjolkin werden rondgeleid: Perepjolkin was een diepzinnige en universele kunsthistoricus die niet door de sovjetautoriteiten erkend werd. Hij hield in zijn hand het pas verschenen boek Uit de Nederlandse poëzie van de 17e eeuw(2) waaruit hij het gedicht van Jacob Cats ‘Lof op de Hollandse boter’ voorlas. Toen zei hij triomfantelijk: ‘Eindelijk! Eindelijk kunnen we deze gedichten lezen, eindelijk leren we de literaire tegenhanger kennen van de grote Nederlandse schilderkunst!’

Dat men zich aan de hand van de gepubliceerde Russische vertalingen een boeiend (hoewel uiteraard incompleet) beeld kan vormen van de Nederlandstalige literatuur, begreep ik uit de essays van de deelnemers aan de wedstrijd ‘Venster op de Nederlandse literatuur’. De wedstrijd werd in juni 1999 uitgeschreven door het Nederlandse consulaat in St. Petersburg en ik was lid van de jury. De eerste prijs werd toegekend aan een musicoloog die nooit Nederlands had geleerd, maar heel goed op de hoogte bleek te zijn. Zijn essay ging over Max Havelaar(3): hij vergeleek zijn indruk van dit boek in de sovjettijd en nu, in de ‘postsovjettijd’. In zijn essay verwees hij ook naar ander werk van Multatuli, met name naar diens Minnebrieven (Russische vertaling uit 1911(4)) die hij als een soort ‘fantastische romantiek’ - heel gedurfd, maar ook terecht - met verhalen van Belcampo(5) vergeleek. Als motto koos onze musicoloog de beroemde regel uit Martinus Nijhoff ‘Lees maar, er staat niet wat er staat’. In het voorbijgaan noemde hij in zijn essay nog een aantal belangrijke schrijvers. Ik was blij verrast dat een ‘toevallige’ Rus zich zo goed in de Nederlandse literatuur had verdiept. Maar achteraf hoorde ik dat zijn zoon in Nederland woonde. Dus dient het mooie essay van de musicoloog als illustratie van mijn stellingen 4 en 2.

Multatuli behoort overigens tot de namen die ‘elke geletterde Rus’ moet kennen, je zou je eigenlijk moeten schamen als je die naam nooit gehoord hebt. Tegenwoordig, in het chaotische leven van alledag, bestaat het begrip ‘bon ton’ nauwelijks, maar in mijn jeugd, in de jaren '60-'70, was dit begrip wel degelijk belangrijk: het had zowel te maken met tafelmanieren als met de kennis van de wereldcultuur. Men diende ook op de hoogte te zijn van een aantal Nederlandse namen en titels: Het dagboek van Anne Frank(6) (zoals het in het Russisch heet), de brieven van Van Gogh(7), Tijl Uylenspiegel en Lamme Goedzak(8); Op hoop van zegen(9) (alleen als titel: de moeilijke naam Heijermans hoefde je niet te onthouden), Erasmus van Rotterdam(10) (het was helemaal chic als je wist dat het niet zomaar een voornaam en een achternaam waren, dat je niet mocht schrijven E. van Rotterdam, hetgeen vaak gebeurde). Minder ‘verplicht’, maar wel veel gelezen was Rembrandt van Theun de Vries(11). Nog meer gelezen en bewonderd werd het oude kinderboek van de Amerikaanse schrijfster

Mary Mapes Dodge De zilveren schaatsen(12) over Nederlandse kinderen; niemand vroeg zich af in welke taal het oorspronkelijk was geschreven.

Deze bizarre lijst van namen verdient nadere uitleg.

Wat meteen opvalt is dat het voor driekwart boeken zijn die niet tot de Nederlandse literatuur in engere zin behoren: een groot deel is niet eens in het Nederlands geschreven, andere wel in het Nederlands, maar niet door literaire auteurs; het toneelstuk Op hoop van zegen is niet als boek, maar dankzij toneelvoorstellingen bekend geworden. - Het merkwaardige is dat van de tientallen Nederlandstalige auteurs die tussen 1970 en 2000 in Rusland verschenen (van Simon Vestdijk(13) en Willem Elsschot(14) tot Hubert Lampo(15) en Simon Carmiggelt(16)) er maar een is die nu ‘door elke Russische intellectueel’ wordt gelezen; deze ene hoort alweer maar gedeeltelijk bij de Nederlandse literatuur, want het is de historicus: Johan Huizinga(17).

Ten tweede is het overduidelijk dat het succes van de bovengenoemde boeken in het Rusland van de twintigste eeuw allesbehalve toevallig is. Aan de hand van deze boeken kunnen we zien welke aspecten van de Nederlandse literatuur weerklank vonden (en nog steeds vinden) in de Russische harten. Daarbij moeten we niet vergeten dat het succes van het een of andere cultuurverschijnsel in de loop van bijna de hele twintigste eeuw in Rusland door twee factoren werd bepaald, namelijk of het door de sovjetautoriteiten goedgekeurd en gepropageerd was en hoe de lezers erop reageerden. Onze literaire voorkeuren van vandaag zijn ook geboren uit die situatie.

Het succes van Multatuli, Heijermans en Charles de Coster stamt uit de eerste vijftien jaar van de twintigste eeuw, d.w.z. uit het pre-revolutionaire tijdperk. Uit de naïeve en opgetogen voorwoorden bij de Russische publicaties van bijvoorbeeld Multatuli(18) wordt duidelijk dat de pathos van de strijd tegen sociaal onrecht toen oprecht, ongeveinsd bewonderd werd. Na de Oktober-revolutie van 1917 werden Multatuli en Charles de Coster als ‘revolutionaire schrijvers’ regelmatig herdrukt en - vooral ‘Tijl Uylenspiegel’ - veel gelezen. Het achterhuis van Anne Frank werd in de Sovjet-Unie in 1960 gepubliceerd om dezelfde, d.w.z. politieke reden, als document tegen de verslagen vijand en tegen antisemitisme. Het jaar 1960: de tijd van ‘destalinisatie’. Voor die tijd wilden de sovjetautoriteiten Het achterhuis niet uitgeven, want in de naoorlogse Sovjet-Unie onder Stalin, vooral in het begin van de jaren '50, heerste antisemitisme en werd verzwegen dat de joden ook onder Hitler vervolgd waren. Van de grote indruk die Het achterhuis toen op de Russen maakte getuigen de gedichten van Semjon Lipkin en J. Jevtoesjenko(19). In het gedicht Babij Jar (1961) identificeert de dichter zich met Anne Frank als het slachtoffer van antisemitisme; dit gedicht van Jevtoesjenko is beroemd geworden doordat Sjostakovitsj er in zijn dertiende symfonie (1962) gebruik van heeft gemaakt. Ook Erasmus werd in de sovjettijd in grote mate om politieke en ideologische redenen gepropageerd: bijna uitsluitend zijn Lof der Zotheid als ‘antiklerikale satire’.

Het andere facet van vertaalde literatuur dat in alle tijden door de Russische lezers zeer op prijs werd gesteld, is de ‘couleur locale’. In het grote en chaotische

Rusland hebben we een romantisch beeld van Nederland als van een gezellig paradijs: het hele land is een grote tuin met tulpen en molens - of met kroegen en fietsen - waar men goed kan werken en zijn problemen praktisch weet op te lossen(20) in plaats van ze op te blazen tot de afmetingen van taiga en toendra, wat we in Rusland meestal doen. Dit idyllische beeld van Nederland vindt men terug in de uit het Engels vertaalde Zilveren schaatsen. Ik denk dat de bijzondere charme van de uit het Frans vertaalde Tijl Uylenspiegel niet zozeer in het revolutionaire pathos, maar vooral in de Vlaamse ‘couleur locale’ ligt. De Nederlandse woordjes waarmee De Coster zijn tekst doorspekt, zijn in de Russische vertaling gewoon blijven staan; het waren ook de eerste Nederlandse woorden die ik in mijn leven tegenkwam en ze hadden een magische uitwerking op mij. Waarschijnlijk is het logisch dat het Russische hart juist op dit soort boeken reageert: omdat ze niet in het Nederlands zijn geschreven, is de Nederlandse sfeer erin wat aangedikt en geïdealiseerd. A propos, ik vind het verschrikkelijk jammer dat wij als neerlandici ons tot de Nederlandstalige literatuur beperken, zodat we de Franstalige Belgische schrijvers die zo nauw met de Vlaamse bodem verbonden zijn en zoveel hebben gedaan voor de propaganda van de oude Nederlandstalige cultuur, vaak vergeten. Waar kun je in het Russisch lezen over Heer Halewijn? - Alleen in de Vlaamse legenden van Charles de Coster(21). Nog een voorbeeld: toen ik lang geleden een verwijzing naar Jan van Ruusbroek in een boek van de interessantste Russische theoloog uit de sovjettijd Aleksandr Men' vond, kon ik niet begrijpen hoe Men' aan Ruusbroek was gekomen. Pas in verband met mijn studie van Russische vertalingen uit het Nederlands rond 1900 ontdekte ik dat er in 1903 een Russische vertaling (zeker via het Frans) van De geestelijke bruiloft van Ruusbroek was verschenen met een tachtig (!) bladzijden tellend voorwoord van Maurice Maeterlinck.(22)

Het derde onderwerp waarover wij, Russen, graag in Nederlandse boeken willen lezen, is - hoe kan het ook anders? - de schilderkunst. Nederlandse schilders van binnenuit gezien. Door de schilder zelf geschreven (in het geval van Van Gogh) of door een landgenoot (in het geval van Theun de Vries). Het spreekt vanzelf dat Theun de Vries in het Russisch werd vertaald omdat hij communist was (nadat hij afscheid had genomen van de CPN, mocht je zijn naam niet eens meer noemen), maar wij lazen zijn Rembrandt vooral uit liefde voor Rembrandt. Zijn andere boek in Russische vertaling, Het meisje met het rode haar(23), hoe boeiend ook, had minder succes.

Zoals ik hierboven gezegd heb, zijn we nu getuige van de niet te evenaren populariteit van Johan Huizinga. Er zijn kort na elkaar vijf boeken van hem verschenen (o.a. Homo Ludens in twee verschillende vertalingen)(24), er was een serie uitzendingen over Herfsttij der Middeleeuwen op de radio, er zijn twee dissertaties over hem geschreven(25), zijn naam komt voor in een gedicht van een Russische dichter(26). Vooral Homo Ludens wordt elke dag te pas en te onpas geciteerd. Ik denk dat Huizinga juist in onze troebele tijd een weg naar het Russische hart heeft gevonden omdat hij met zijn heldere Nederlandse geest de chaos van de geschiedenis weet te bedwingen: door hem te lezen krijgen de

Russische lezers het gevoel dat wij niet de eersten zijn die in zo'n overgangsperiode leven en dat wij, historisch gezien, een heel interessante en zinvolle tijd meemaken.

Tot nu toe heb ik over boeken gesproken die min of meer diep wortel hebben geschoten in Russische bodem. Bovendien zijn er in de jaren zeventig en vooral in de jaren tachtig en negentig tamelijk veel vertalingen verschenen waarvan ik helaas niet weet (hoewel ik in sommige gevallen wel vermoedens heb) of ze door iemand anders dan door mijn studenten, kennissen, buren en familie worden gelezen. Daarom denk ik dat die vertalingen hoofdzakelijk in de periferie zijn gebleven. Ook al is de situatie op de boekenmarkt en het lezersgedrag van mijn landgenoten in het begin van de jaren '90 (het jaar 1992 markeerde de overgang tot de markteconomie) drastisch veranderd.

Vóór die verandering, d.w.z. aan het eind van de sovjettijd, toen de inertie ervan nog bestond, was de situatie helder. Er werden tamelijk weinig titels gepubliceerd (voorzover ik weet, vijf in de jaren '70 en veertien in de jaren '80 en in de eerste twee jaar van de jaren '90); ze waren allemaal goedgekeurd door de staat, ze verschenen uitsluitend (op één boek na(27)) in Moskou, bij dezelfde uitgeverij (‘Progress’, later tot ‘Radoega’ omgedoopt; daar werkte Joeri Sidorin, een kenner van Nederlandstalige literatuur). De oplagen waren heel groot, de prijzen heel laag, de boeken gingen als warme broodjes over de toonbank en waren daarna gewoon uitverkocht: het was modieus boeken te kopen en te hebben. Het waren allemaal bijzonder mooie dikke boekdelen. In de zeer prestigieuze serie Meesters van het moderne proza werden werken van S. Vestdijk, W. Elsschot en H. Claus(28) uitgegeven. Nog mooier, met uitvoerig commentaar, en met een prachtig voor- en een uitstekend nawoord, zagen de treurspelen van Vondel het licht in de serie Literaire monumenten (in de schitterende vertaling van Je. Vitkovsky)(29). Als aparte boeken verschenen de vertalingen van Belcampo, L.-P. Boon, S. Carmiggelt, M. 't Hart, H. Lampo, M. Minco, W. Ruyslinck, J. Vandeloo,(30) er verschenen enkele bundels verhalen en gedichten van Nederlandse en Belgische (zowel Frans- en Nederlandstalige) schrijvers en dichters(31). Poëzie verscheen vooral in series(32) die in de Sovjet-Unie waren gestart om de sovjetburgers in kennis te stellen van de wereldliteratuur. Bovendien werden van tijd tot tijd (tamelijk toevallig gekozen) Nederlandstalige auteurs in het tijdschrift Inostrannaja literatura (Buitenlandse literatuur)(33) gepubliceerd dat in miljoenen exemplaren gedrukt werd.

In de jaren '90, toen in Rusland de markteconomie ontstond en de censuur verdween, zijn zowel de situatie op de boekenmarkt als het gedrag van de lezers drastisch veranderd.

Laat ik met de lezers beginnen. In de sovjettijd las men ‘goede’ boeken aan de ene kant omdat het ‘bon ton’ was en omdat de autoriteiten het lezen van de door de Staat goedgekeurde boeken stimuleerden, aan de andere kant omdat men door lezen zijn eigen beperkte sovjetleven verrijkte. Men las vertaalde boeken uit nieuwsgierigheid: hoe leefde men daar, aan gene zijde van het IJzeren Gordijn? (Op het lezen van verboden lectuur ga ik niet in, want het had niets te maken met Nederlandstalige auteurs, Karel van het Reve bestond alleen in het Nederlands.) Tegenwoordig is ons eigen Russische leven zo avontuurlijk

geworden (van financiële crisissen, zinkende onderzeeërs en brandende televisietorens tot criminaliteit op elke straathoek) dat er maar weinig plaats overblijft voor nieuwsgierigheid. Bovendien is het IJzeren Gordijn weg, tv-kijkers worden overspoeld met westerse producten, iedereen die zin, tijd en geld heeft, kan zelf naar Amsterdam en Parijs reizen. De autoriteiten bemoeien zich zo goed als niet meer met de cultuur, er bestaat geen censuur meer. Het begrip ‘bon ton’ is in hoge mate getransformeerd in het probleem hoe je in de zielige economische situatie van vandaag aan de kost kunt komen. Men leest vooral voor de ontspanning: eindeloos detectives, thrillers, primitieve liefdesromans. Om verkocht te worden moeten ‘goede’ boeken vaak primitieve kleren aantrekken: de Russische vertaling van De aanslag van Harry Mulisch verscheen in de goedkope paperbackserie Onderwerp voor mannen(34), Eerst grijs, dan wit, dan blauw van Margriet de Moor verscheen in de serie Liefde kan zo verschillend zijn(35).

Hoewel het aantal titels in de jaren '90 ongeveer op hetzelfde niveau is gebleven (laat ik meteen een paar belangrijke namen noemen - alfabetisch - Hella Haasse 1998, A.F.Th. van der Heijden 1999, Tessa de Loo 1996, Margriet de Moor 1996, Harry Mulisch 1998, Martinus Nijhoff 1998-2000, Cees Nooteboom 2000, Connie Palmen 2000, Gerard Reve 1999, A.M.G. Schmidt 1993, 1996 en 1997, Leon de Winter 2000)(36) is de situatie op de boekenmarkt voor vertalingen uit het Nederlands in de jaren '90 in vijf opzichten veranderd. Nu worden de vertalingen niet alleen door het Moskouse ‘Radoega’, maar ook door kleinere uitgevers, zowel in Moskou als in andere steden gepubliceerd. Naast boeken voor volwassenen verschijnen nu ook boeken voor kinderen (naast A.M.G. Schmidt ook Paul Biegel)(37). Tegenwoordig is het uitgeven van boeken uitsluitend een kwestie van geld geworden (wie had het twintig jaar geleden kunnen dromen!), wat betekent dat je goed naar geld moet zoeken en bij allerlei fondsen en stichtingen, zowel Russische als buitenlandse (wat tot voor kort gewoon niet mocht) aankloppen. Hoewel er nu meer paperbacks zijn, zijn de prijzen veel hoger geworden: vroeger kostte een boek grofweg eenhonderdste van het maandsalaris van bijv. een universitair docent, nu kost het ruwweg een-dertigste. De oplagen van vertalingen uit het Nederlands zijn veel kleiner geworden (Harry Mulisch 15.000; Margriet de Moor, Cees Nooteboom, Connie Palmen en Minoes van A.M.G. Schmidt 5.000, Gerard Reve en A.F.Th. van der Heijden 2.000 exemplaren - wat we mogen vergelijken met de 100.000 exemplaren van L.-P. Boon in 1980 en Jos Vandeloo in 1983 en de 50.000 exemplaren van Maarten 't Hart in 1985, Marga Minco in 1989, Vondel in 1988. Ik vraag me af of Vondel inderdaad tienmaal zo populair is als Connie Palmen en of Jos Vandeloo vijftigmaal zoveel lezers heeft gevonden in Rusland als Gerard Reve) en toch blijven de boeken een hele poos in de winkels liggen.

Mijn vermoeden dat de vertalingen uit de periode 1970-2000 hoofdzakelijk in de periferie van de Russische cultuur blijven, is op twee overwegingen gebaseerd. Ten eerste is er van elke auteur (op vier uitzonderingen na) niet meer dan één boek verschenen dat niet herdrukt wordt hetgeen nauwelijks van de

grote belangstelling van de lezers kan getuigen. De uitzonderingen zijn A.M.G. Schmidt met drie boeken, Cees Noteboom en Connie Palmen: van de twee laatsten verscheen er eerst een publicatie in het tijdschrift Inostrannaja literatura(38) en daarna aparte boeken - wat ook niet zoveel is als je het vergelijkt met de tientallen publicaties van Multatuli en Heijermans in het Rusland rond de vorige eeuwwisseling. Op de vierde uitzondering (Kees Verheul) kom ik wat later terug. Ten tweede heb ik nog niemand ontmoet die de vertalingen uit de laatste dertig jaar uit pure belangstelling voor het Europese literaire proces heeft gelezen, en dat geldt ook voor de specialisten in de moderne Europese literatuur.

Onze studenten Nederlands moeten al die vertalingen wel lezen, en dan is hun reactie in veel opzichten onverwacht. De schrijver die het meest wordt bewonderd is Willem Elsschot. Men leest hem met tranen in de ogen. Tegenwoordig vindt hij nog meer bewonderaars dan twintig jaar geleden, want toen kon men in de Sovjet-Unie, waar geen zakenleven bestond, de problemen van Laarmans niet eens begrijpen. Verder leest men graag minder realistische auteurs, zoals Belcampo en Hubert Lampo die zo aantrekkelijk zijn door hun fantasie en geheimzinnigheid. De humor van Carmiggelt kan men niet altijd begrijpen (wat waarschijnlijk gedeeltelijk aan de vertaling ligt). Door Gerard Reve worden de meeste studenten gechoqueerd, door A.F.Th. van der Heijden en Cees Nooteboom, als de studenten ze thuis in het Russisch lezen, in slaap gewiegd.

Eigenlijk begon men in Petersburg vooral Nederlandse vertalingen te publiceren na de grote actie van het Nederlandse Literair Productie- en Vertalingenfonds in 1996, toen in de Russisch-Nederlandse wereld de 300ste verjaardag van het verblijf van Peter de Grote in Nederland gevierd werd. De actie begon met het uitnodigen van een aantal Petersburgse schrijvers en uitgevers naar Nederland. Daarna reisden Nederlandse schrijvers naar Petersburg: H. Mulisch en M. de Moor als prozaïsten, Gerrit Kouwenaar, R. Kopland en Esther Jansma als dichters, Imme Dros, Harry Geelen en Sjoerd Kuijper als kinderboekenschrijvers en Kees Verheul als belangrijkste schakel tussen de Nederlandse en de Russische literatuur. Zij traden allemaal op tijdens vier literaire avonden in het Achmatovamuseum.

Het was het grootste feest van de Nederlandse letteren in Petersburg tot dan toe. Voor de Petersburgse ‘literaire wereld’ was dat een eerste stap in de ontdekking van de moderne Nederlandse literatuur. Er stonden hele mooie, haast lyrische interviews met de schrijvers in de kranten. Maar wat op mij de meeste indruk maakte, was de spontane uitwisseling van meningen in het publiek, ongedwongen gesprekken waar ik gretig naar luisterde, bijna afluisterde. Een van die gesprekken durf ik nu te verklappen. Na de poëzieavond kwam een redacteur van een groot literair tijdschrift naar me toe en zei: ‘Ik zat maar te luisteren en voelde op een gegeven moment dat ik daar een Groot Dichter voor me zie, buiten de beperkingen van nationaliteit en tijd. Denk je dat hij het prettig vindt als ik het hem zeg? Wil je het voor hem vertalen?’’ Naast ons stond net een Russische dichteres die zijn woorden hoorde en zei: ‘Ja, zo'n gevoel heb ik ook. Ik loop met jullie mee naar hem toe.’ En ze liepen verschillende kanten op:

één startte in de richting van Kouwenaar, de andere in de richting van Kopland. Toen ze het misverstand ontdekten, lachten ze en kwamen tot de conclusie dat de twee Nederlandse dichters allebei Grote Dichters waren.

Een ander belangrijk resultaat van die actie van het NLPVF was, dat Petersburgse uitgevers het systeem van vertaalsubsidies ontdekten. Meteen na die Week van de Nederlandse literatuur in Petersburg lukte het mij een uitgever te vinden voor mijn vertaling van A.F.Th. van der Heijdens De slag om de Blauwbrug.

Hierboven heb ik onze tijd ‘troebel’ genoemd, maar deze troebelheid vind ik duizendmaal beter dan de gestagneerde helderheid van de sovjetperiode. Zoals bekend, is het goed vissen in troebel water, en dat probeer ik dan ook. Om goed te kunnen vissen moet je a) de gewoontes van de vis bestuderen, b) een net vinden dat geschikt is voor deze soort vis, c) je inspannen het net ver in zee te gooien. Ik probeer zoveel mogelijk landgenoten in het net van de Nederlandstalige literatuur te vangen, want het lijkt me onrechtvaardig dat die literatuur zo weinig bekend is in Rusland.

Aan wat ik hierboven gezegd heb over onze gewoontes als lezers, wil ik nog een paar dingen toevoegen. Ons huidige gebrek aan pure (kinderlijke, academische) nieuwsgierigheid voor het leven in andere landen leidt ertoe dat wij in boeken vooral een antwoord willen vinden op onze vragen, een oplossing voor onze problemen. Wij willen dat de schrijver ons leert hoe we moeten leven, dat zijn we na Leo Tolstoj gewoon gewend. Een puur esthetisch gevoel is ons zo goed als onbekend. Omdat we willen dat ons iets wordt geleerd, moeten we de schrijver vertrouwen, moeten we nog voordat we het boek ter hand nemen, zeker weten dat de auteur een betrouwbaar persoon is, dat hij ons niet zal misleiden. Dus moet het een bekende schrijver zijn (liefst een Nobelprijswinnaar), op zijn minst een modieuze: mode doet wonderen. Als lezers zijn we bovendien heel preuts (Gerard Reve lezen we uitsluitend stiekem om daarna ‘Wat erg!’ te zeggen) en, ten slotte, zijn we nogal jaloers op het Westen waar de problemen waar wij ons leven lang mee geconfronteerd worden, al opgelost zijn. Wij geloven nauwelijks dat andere problemen de moeite waard kunnen zijn. Kortom, we staan niet open voor de Nederlandstalige literatuur. Er is een extra zetje voor nodig. Dat kun je ook een bruggetje noemen tussen de twee werelden.

Dat is een van de geheimen, denk ik, van het grote succes in Rusland van Villa Bermond door Kees Verheul(39). Deze roman gaat over de Russische dichter Tutschev: Kees Verheul kent Tutschevs leven en werken perfect, geen enkele Russische Tutschevkenner kan er iets op aanmerken. Voor de Russische lezer is dat meteen het bewijs dat de auteur betrouwbaar is, bovendien neemt de schrijver iedereen voor zich in door zijn diepe respect voor onze cultuur, zodat alle achterdocht voor deze onbekende Nederlander op slag weg is. En zelfs de puur-Nederlandse, autobiografische hoofdstukken van Villa Bermond lezen wij ademloos, alsof het allemaal over onszelf gaat. Dat is niet alleen mijn reactie op Verheuls roman, maar ook die van andere mensen, dat weet ik o.a. uit de vele essays die ik in het kader van de bovengenoemde wedstrijd ‘Venster op de Nederlandse literatuur’ moest lezen. Er waren essays van professionele literatoren,

leraren en zelfs ingenieurs bij. Ik wil nóg vier bewijzen geven van het succes van deze roman in Rusland: a) hij stond eerst in een tijdschrift en nu, na twee jaar, verschijnt hij als een apart boek; b) voor Villa Bermond ontving Kees Verheul in 1999 - als eerste Nederlander - een Russische literaire prijs (de Vjazemskiprijs)(40); c) er stonden lovende recensies in de pers(41); d) er is een gedicht geschreven door een Russische dichteres die onder de indruk was van deze roman(42); e) hij wordt heel graag gelezen door onze studenten.

Een andere brug tussen de Nederlandse en de Russische literatuur die wij met vereende krachten proberen te bouwen, is ons vertaalproject van Martinus Nijhoff. Nee, de associaties met de brug in Zaltbommel in ‘De moeder de vrouw’ hebben er niets mee te maken. Er zijn drie speciale redenen (behalve het feit dat Nijhoff een schitterende dichter is) waarom wij juist hem consequent zijn gaan vertalen. Puur formeel - omdat er rijm is in zijn gedichten. Want dit is een heel opvallend punt van discussie tussen de moderne Nederlandse en Russische poëzie: de meeste Russische dichters en lezers willen poëzie zonder rijm nog steeds niet erkennen. Inhoudelijk hebben Nijhoffs werken ook iets Russisch(43), tenminste, Nijhoff heeft meer aandacht besteed aan Rusland dan andere Nederlandse dichters van formaat: niet voor niets vertaalde hij de tekst bij Stravinski's door en door Russische muziekstukken De geschiedenis van den soldaat en Het verhaal van den vos; in het Nederlands en droeg zijn Rattenvanger in De pen op papier een Russisch overhemd! Ten derde heeft de Russische (en gedeeltelijk Amerikaanse) dichter Joseph Brodsky, die Nobelprijswinnaar was (wat voor ons een bewijs van betrouwbaarheid is), schitterende reclame gemaakt voor Nijhoff door hem als enige Nederlander in zijn lijst van belangrijkste Europese dichters van de twintigste eeuw te noemen, van Rilke en Kavafis tot Mandelstam en Tsvetajeva(44). Eigenlijk was het Kees Verheul die de aandacht van Russische lezers op Nijhoff vestigde met zijn lezing in het Achmatovamuseum in 1996 en zijn artikel over Brodsky en Nijhoff(45). Daarna lukte het mij de Russische dichter A. Poerin(46), die tevens poëzieredacteur is van het belangijke literaire tijdschrift Zvezda en een grote uitstraling heeft, tot het vertalen van Nijhoff te ‘verleiden’. Speciaal hiervoor heeft hij een Nederlands-Russisch woordenboek en een leerboek Nederlands aangeschaft. Hij kan nu, met dit woordenboek, gesteund door zijn kennis van andere Germaanse talen en met mijn hulp, Nijhoff in het Nederlands lezen. Als resultaat van onze samenwerking zijn er vijf publicaties van Nijhoff in Petersburg en in Moskou(47) verschenen, o.a. van Awater met zijn verschrikkelijk moeilijke stokrijm, en hebben we twee Nijhoff-avonden in Petersburgse zalen georganiseerd (waaraan Kees Verheul deelneemt, dit jaar ook Gillis Dorleijn). En kijk, er verschijnt een recensie op onze vertalingen in Moskou(48), de naam van Nijhoff begint bekend te worden bij de literaire beau monde van Petersburg. Een volkomen onverwacht, maar heel prettig detail is dat wij de Nijhoff-avonden houden in combinatie met boekententoonstellingen door de boekhandel Martinus Nijhoff International die een filiaal in Petersburg heeft: een achterkleinkind van de firma gesticht door de grootvader van de dichter. Twee verwanten die wel een halve eeuw lang uit elkaar gegroeid waren, moesten elkaar in het verre Rusland ontmoeten.

Nog een klein bruggetje probeer ik te bouwen in onze vertaalworkshops op het Nederlands Instituut in Sint Petersburg. Al vier jaar lang houden we elke maand zo'n workshop. Studenten Nederlands van verschillende Petersburgse instellingen waar Nederlands wordt gedoceerd, leveren van tevoren hun vertalingen van een door mij gekozen verhaal in en die vertalingen bespreken we dan. De workshop wordt geleid door drie mensen: een professionele Russische redacteur van literaire teksten, een Nederlander die Russisch kent en een Russin die Nederlands kent. Eigenlijk komt het erop neer dat de studenten de literaire teksten leren lezen: ervaren, snappen wat er achter de woorden staat (ik hoef Nijhoffs beroemde regel niet meer te citeren, toch?), en pas daarna gaan bedenken hoe je hetzelfde in het Russisch kunt uitdrukken. Voor mij zijn die workshops interessant in twee opzichten: om met meer mensen de vreugde te delen die ik zelf ondervind bij bepaalde Nederlandse teksten en om de reacties van de studenten op verschillende Nederlandstalige auteurs te bestuderen. Het eerste lukt mij goed, denk ik, want de studenten doen bijna allemaal verbazend enthousiast aan die workshops mee, het tweede levert interessante resultaten op. Ik kies teksten van de meest uiteenlopende schrijvers, van Carry van Bruggen tot Joost Zwagerman, van Nescio tot Maarten Biesheuvel, van Felix Timmermans tot W.F. Hermans. Het valt op dat eerste- en tweedejaarsstudenten vooral goed op teksten reageren waar het duidelijk is wat goed is en wat slecht, zoals bij Marga Minco, Nescio of Simon Carmiggelt, maar ze raken in de war als we bijvoorbeeld stukjes vertalen van W.F. Hermans' Uit talloos veel miljoenen of sommige verhalen van Remco Campert. Joost Zwagerman (een stukje uit zijn Gimmick!) hebben ze helemaal niet kunnen verteren, ze snapten gewoon niet waar het om ging, waarom het literatuur was. De studenten van hogere jaren reageren genuanceerder, niet alleen op de moraal van het verhaal, maar ook op de filosofie, de humor enz., ze kunnen vergelijkingen maken en relativeren. Dat hebben ze in de loop van hun studie geleerd.

In de geschiedenis van Rusland zijn er twee periodes geweest waarin heel veel Russische vertalingen uit het Nederlands verschenen. Ik bedoel de eerste vier decennia van de negentiende eeuw en de tijd rond 1900. In de eerste periode werden bijvoorbeeld Julia van Rhijnvis Feith(49) en De pleegzoon van Jacob van Lennep(50) vertaald, maar bijzonder merkwaardig waren de vertalingen van de Nederlandse poëzie door P.A. Korsakov (1790-1844). In zijn jonge jaren (van 1808 tot 1810) woonde P.A. Korsakov als diplomaat in Nederland waar hij met een Nederlandse trouwde. Op latere leeftijd werkte hij in Petersburg als censor; er zijn brieven van Poesjkin aan hem als censor bewaard gebleven. In de jaren '30 en '40 vertaalde Korsakov Nederlandse dichters en schreef boeken over de Nederlandse literatuur. Zijn boeken droeg hij op aan Russische grootvorsten en grootvorstinnen, o.a. aan Anna Pavlovna, die later Koningin der Nederlanden werd. Als dank voor zijn schets van de geschiedenis van de Nederlandse literatuur (1838)(51) had hij een audiëntie bij haar. Korsakov wilde vooral nuttig zijn voor de Russische maatschappij, hij was er zeker van dat de literatuur vooral de zeden diende te verbeteren. Zijn lievelingsdichter was uiteraard Jacob Cats over wie hij een apart boek schreef: Jacob Cats, dichter, geleerde

en raadsman(52). Verder vertaalde hij heel veel gedichten van Bilderdijk, Bellamy en Rhijnvis Feith, maar heel weinig van Vondel en Hooft (zie zijn Anthologie van Nederlandse poëzie, 1844(53)); van Bredero kon er geen sprake zijn. Zijn vertalingen lijken meer op Russische moralistische fabels uit de eerste helft van de negentiende eeuw dan op hun Nederlandse originelen.

Het fin de siècle werd in Rusland gekenmerkt door een vloed van vertalingen uit alle mogelijke vreemde talen: Rusland streefde naar vernieuwing van de Russische literatuur en bestudeerde als het ware de ervaring van andere landen. In de jaren '90 van de negentiende eeuw verscheen er een aantal lovende artikelen in Russische tijdschriften over de nieuwe ontwikkelingen in de Nederlandse literatuur waarmee de Beweging van Tachtig werd bedoeld(54). Maar van de Tachtigers in engere zin werd alleen maar Frederik van Eeden vertaald (alleen maar De Kleine Johannes, maar dan in drie versies door drie verschillende vertalers)(55). Het grappige is dat er rond 1900 helemaal geen Nederlandse dichters werden vertaald. Wel beleefden werken van Multatuli en Herman Heijermans tientallen herdrukken(56) ('t is niet voor niets dat Heijermans op een gegeven moment de quasi-Russische naam Ivan Jekalovitsj als pseudoniem koos). Heijermans' toneelstukken, vooral Op hoop van Zegen, werden in wel tien theaters opgevoerd, zijn naam komt voor in het dagboek van de Russische dichter Aleksandr Blok(57). Op de derde plaats stond Louis Couperus van wie er tussen 1902 en 1907 een reeks van vier romans in Russische vertaling verscheen(58). De laatste twee van de reeks werden via het Frans (met alle treurige gevolgen van dien) door de toen nog jonge Aleksej Tolstoj vertaald.

Het was deze vloed van vertalingen uit het Nederlands tussen 1890 en 1917 die wel degelijk een spoor heeft achtergelaten in de Russische cultuur. Misschien zullen onze inspanningen als vertalers rond 2000 ook enige resultaten opleveren. Maar dat kan men pas na honderd jaar met zekerheid zeggen.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs


landen