Neerlandica extra Muros. Jaargang 2000

[p. 42]

Vitaal extramuraal
Kroniek van het Nederlands voor anderstaligen
P. de Kleijn (Den Haag)

La pratique courante du néerlandais tart alles wat uitgevers van lesmateriaal van wezenlijk belang vinden. Geen plaatjes, geen foto's, geen kleuren, geen glanzend wit papier, overvolle pagina's en een weerbarstige lay-out. Pocketformaat bovendien en ik voelde en rook weer die trouwe metgezellen die, opgeborgen in de lege patroontassen, me door de eindeloze verveling van de militaire dienst hielpen. Voor wie is dit sympathieke monument van Franse beschaving? Voor mensen met basiskennis, maar een lexicale afbakening van deze omschrijving ontbreekt. De aangeboden grammatica wordt wel nader gedefinieerd: niet alles, alleen de echte moeilijkheden. De praktijk is anders: de hele grammatica passeert de revue.

Het boek telt dertig hoofdstukken die er bijna allemaal als volgt uitzien.

Een tekst (vaak een dialoog), een uitvoerige uitleg van woorden en uitdrukkingen uit die tekst, een grammaticaal onderwerp, ruime aandacht voor spelling en uitspraak. De uitlegtaal is Frans. Het oefen-gedeelte is krap bemeten, ongeveer in een verhouding van 4 (uitleg) tot 1 (oefening). Woordenschatoefeningen (zeer mondjesmaat), grammaticale oefeningen (iets meer) en zeer weinig luisteroefeningen, terwijl men volgens de flaptekst toch mikt op ‘echt begrip van het gesproken Nederlands’. Luistermateriaal is er genoeg, want alle teksten en dialogen staan op twee cassettes. Maar afgezien van een paar waar/niet waaroefeningen worden daaraan geen luisteropdrachten ontleend. Er wordt wel een integrale vertaling van gegeven. Die staat steeds pal naast de integrale Nederlandse tekst. Dat heet: de kat op het spek binden, maar misschien hebben Franse katten meer zelfbeheersing.

Het boek is niet thematisch van opzet en een selectiecriterium voor de dialogen en teksten wordt niet gegeven. Ze gaan over het dagelijkse leven (werk, afspraak met de dokter, rijbewijs, verregende vakantie, jarig) en over nieuwe ontwikkelingen als een kinderboekenmuseum, carpoolen, milieubewustzijn, postorderbedrijf, crèche, rechtshulp, en ‘harde of zachte?’ wat, zoals u al dacht, met contactlenzen te maken heeft. Het zijn vlotgeschreven, interessante teksten die goed zijn ingesproken. Helaas is het aantal stemmen voor 120 minuten cassette nogal beperkt zodat er weinig variatie in voordracht is.

Het sterke punt van deze cursus vind ik de uitvoerige uitleg die gegeven wordt van de (moeilijke) woorden en uitdrukkingen, maar dat is, in de gegeven vorm, toch eerder een ondersteuning van de lees- dan van de spreek- en luistervaardigheid. Of denken de auteurs met de in alle lessen aanwezige aandacht voor uitspraak en intonatie drie vliegen in een klap te slaan? Het verband tussen woordverklanking en woordverwerving is nauwelijks betreden onderzoeksterrein⁽¹⁾ en over een eventueel gunstig effect van horen op onthouden wordt in La pratique courante met geen woord gerept. Er wordt wel gezegd dat men

(1) Zie bijvoorbeeld Nienhuis, Lydius en Heleen de Hondt (1998). Bimodale aanbieding en consolidatie bij woordverwerving: het effect van verklanking op retentie. In: Toegepaste taalwetenschap in artikelen, 58, jaargang 1998, nummer 1, 185-192.

[p. 43]

Franstaligen wil helpen om te kunnen functioneren in gewone gesprekssituaties in Nederland en Vlaanderen. Voor dat doel zou ik andere prioriteiten hebben gesteld.

Kouijzer, Dorien en Ineke Paupert, La pratique courante du néerlandais. Le livre de poche 8568, Librairie Générale Française, 1998, 252 blz., ISBN 2 253 08568 5, 2 audiocassettes, f 30,- (boek), f 95,- (boek en cassettes)

Ook Taal vitaal wil cursisten - in dit geval Duitstalige - helpen om zich verstaanbaar te maken in de belangrijkste dagelijkse gesprekssituaties. Daar zijn woorden voor nodig. Omdat het hier een beginnerscursus betreft, zou je voor de selectie van die woorden kunnen uitgaan van de duizend of tweeduizend meest frequente. Het probleem daarbij is dat dat niet mooi parallel loopt met die belangrijke gesprekssituaties. Je kunt tegen de dokter wel zeggen dat je ziek bent, maar je kunt dat niet preciseren met duizelig of moeite met slikken, want ziek is wel, maar duizelig en slikken zijn niet frequent. Zomin als de auteurs van La pratique courante geven die van Taal vitaal inzicht in hun lexicale selectiecriteria. Maar uit de volledige woordenlijst van Taal vitaal blijkt duidelijk dat die gesprekssituaties een belangrijke leverancier van woorden zijn. In die lijst vindt men bijvoorbeeld aardbeienijs, ajam, appelstroop, babi, courgette, croutons, forel, frambozenijs, gorgonzolasaus, hagelslag, kreeft enzovoort. Natuurlijk, ook beginners moeten eten, maar al meteen zo lekker? In die lijst staan nog meer woorden die men in een beginnerscursus niet onmiddellijk zou verwachten, bijvoorbeeld etsen, omzet, zuiltje, landinwaarts, wiebelen, eerbetoon, brei, berucht, verkrampt, aantasten en deze staan er omdat voor kennis van de laaglandse samenleving gebruik is gemaakt van authentiek materiaal. Bij zo'n breed lexicaal aanbod wordt, ter afbakening van de beginnersleerstof, soms gekozen voor woorden die wel en die niet geoefend worden of die wel en niet gekend moeten worden. Die keuze wordt in Taal vitaal niet gemaakt zodat de leerling in een en dezelfde les (7) uit een aantal gegeven werkwoorden moet aangeven dat een secretaresse telefoneert en op grond van een zo te zien authentieke advertentie, bij arbeidsvoorwaarden moet invullen volgens de CAO-ziekenhuiswezen. Dat telefoneren lijkt me een beginnersopdracht, die CAO een voor gevorderden. Nu wordt er weliswaar nadrukkelijk gezegd dat de leerling bij luisteren en lezen niet de ‘Fehler’ moet maken ieder woord te willen begrijpen, maar de luister- en leesoefeningen beperken zich zeker niet systematisch tot ‘beginnerswoorden’ en bovendien betreffen ze vaak gedetailleerde informatie zodat de leerling het met globaal luisteren of lezen lang niet altijd redt. Er is bij Taal vitaal geen docentenboek. Didactische uitgangspunten kan men distilleren uit de adviezen voor de gebruiker in het werkboek. Een van die adviezen luidt: luister naar nieuws op radio en televisie, koop af en toe een krant of een tijdschrift, ook al begrijp je niet alles. Dit lijkt te verwijzen naar de input hypothese van Krashen en wellicht heeft deze hypothese ook een rol gespeeld bij selectie en aanbod van de woordenschat. In Taal vitaal is, zoals gezegd, het ‘beetje extra’ dat Krashen nodig acht voor taalverwerving soms ‘veel extra’. Gezien de

[p. 44]

verwantschap tussen Nederlands en Duits, lijkt me dat verdedigbaar. Taal vitaal is dan niet slechts een beginnerscursus, maar een pittige beginnerscursus.

Uit die adviezen kan men ook distilleren dat de auteurs communicatie belangrijk achten. Als het woord communicatie valt, valt meestal ook het woord grammatica. Hier ook. U zult al wel gemerkt hebben, staat er, dat de grammatica in Taal vitaal niet die rol speelt die u zich misschien herinnert van vroeger op school. Er wordt in Taal vitaal via lees-, luister- en schrijfopdrachten inderdaad volop en vaak heel inventief en prikkelend aandacht geschonken aan communicatieve vaardigheden. Maar zoals meestal bij communicatief angehauchte cursussen is er ook in deze wel degelijk grammatica. Veel grammaticatheorie, evenwichtig verdeeld over cursusboek en werkboek, met uitleg in het Duits en met aandacht voor contrastiviteit. Veel grammatica-oefeningen, van het beproefde traditionele soort. Daar is niets op tegen. Alleen vraag je je daarbij - en bij de vele zinnen die van het Duits in het Nederlands vertaald moeten worden - wel af wat de auteurs precies bedoelen met: niet meer zoals vroeger op school.

Gesprekvaardigheid, woordenschat(oefeningen), grammatica(oefeningen), maar ook uitspraak- en intonatie-oefeningen en, gelukkig, veel aandacht voor luisteren (waarvoor het Duits een beter woord heeft: ‘Hörverständnis’). Verder twee cassettes of cd's voor dialogen, uitspraak- en luisteroefeningen (goed ingesproken, maar zoals bij La pratique courante ook hier relatief weinig stemmen voor relatief veel minuten), per les een woordenlijst met vertaling en een uitvoerige sleutel. Dat uitvoerige is prettig maar ook nogal eens problematisch, bijvoorbeeld als woorden in de juiste volgorde moeten worden geplaatst, bij de zinnen die vertaald moeten worden en bij open vragen. Naast het ene antwoord in de sleutel zijn er, zeker wat woordvolgorde betreft, vaak varianten mogelijk.

Het ‘Kursbuch’ (ook de term ‘Lehrbuch’ wordt gebruikt) is voor klassikaal gebruik en vraagt ongeveer 60 lesuren, het ‘Arbeitsbuch’ voor thuis. De cursus ziet er prachtig uit, fraaie, duidelijke kleurenfoto's, heel veel tekeningen, een mooie, levendige en toch rustig ogende opmaak. Jammer is het dat er in de eerste druk en met name in het ‘Lehrbuch’ nogal wat drukfouten staan, terwijl sommige zinnen soms iets te veel naar het Duits rieken of anderszins te wensen overlaten. In de tweede druk zijn een aantal van deze tekortkomingen weggewerkt maar lang niet alle. In februari 2000 zal van deze cursus een eentalige i.e. een geheel in het Nederlands geschreven versie verschijnen.

Op pagina 112 van het ‘Arbeitsbuch’ staat dit losse zinnetje: ‘Het Oranjeteam van 1974 had wel een goede mentaliteit’. De suggestie is duidelijk: maar het kon niet voetballen. We praten hier over het Oranjeteam van Cruijff, Neeskens en Rensenbrink dat op het wereldkampioenschap in Duitsland de sterren van de hemel speelde en na een uitgelokte strafschop (benut door Breitner) en een frommelgoal van Müller de finale tegen Duitsland verloor. Je moet goddomme wel lef hebben om op deze manier aan ‘Landeskunde’ te doen.

Fox, Stephen (Konzeption und Verlagsredaktion), Josina Schneider-Broekmans (Lehrbuch), Hubertus Wynands (Arbeitsbuch), Taal vitaal. Niederländisch für Anfänger. Ismaning: Max Hueber Verlag, 1998. Lehrbuch, 224 blz., 35 DM/

[p. 45]

± f 49,-, ISBN 3-19-005252-2; Arbeitsbuch, 208 blz., 25 DM/± f 35,-, ISBN 3-19-015252-7; Lehrerhandbuch, 144 blz., 23,80 DM/± f 24,-, ISBN 3-19-025252-1; 2 cassettes (totaal 118 minuten), ISBN 3-19-035252-6 (ook op cd beschikbaar), 54 DM/± f 75,-.

In Thema's met toekomst wordt ook - en uitsluitend - aan kennis van de Nederlandse samenleving gedaan. Die kennis is belangrijk want de mensen die haar nodig hebben wonen in Nederland, studeren er, werken er of zoeken er werk. Zij moeten weten wat een fietspad is en een strippenkaart, hoe het spoorboekje in elkaar zit en het parlement, wat de taak is van een dokter en van een specialist. In elf hoofdstukken wordt dit uit de doeken gedaan: Nederland, vervoer, onderwijs, beroep en school, gezondheid, vrije tijd, staatsinrichting, Nederlanders, migranten, vriendschap, toekomst. Iedere les is duidelijk gestructureerd: een korte puntsgewijze opsomming van de onderwerpen die behandeld zullen worden, lees-, luister- en kijkinformatie, een aantal opdrachten (ook buitenschoolse), controlevragen en uitleg van de belangrijkste woorden uit het besproken hoofdstuk. De informatie wordt gegeven in eenvoudig, duidelijk Nederlands en dat bedoel ik als een groot compliment. Ook op de videocassette heeft men zich niet laten verleiden tot didactisch trapezewerk of visuele hoogstandjes. Men laat zien waar het om gaat, de fragmenten zijn kort en een rustige stem geeft uitleg. De enige frivoliteit vormt de gekrullenbolde jongedame (‘Ik kom uit Amsterdam, dat kunt u wel horen hè?’) die de thema's aan elkaar rebbelt. Bij de onderwerpen ‘onderwijs’, ‘migranten’ en ‘vriendschap’ is geen beeldmateriaal. Een verklaring daarvoor wordt niet gegeven, maar dat lijkt me dan ook het enige dat in de dikke docentenhandleiding niet aan bod komt. Daarin wel de uitgangspunten en, per les: doel, tijd, benodigd materiaal, voorkennis, woordenlijst, werkwijze, goede antwoorden. Verder vakdidactische literatuur, per thema een overzicht van de bronnen (maar liefst tien pagina's), kopieerbladen en informatie over de buitenschoolse opdrachten.

Voor extramurale docenten zullen niet alle Thema's met toekomst nuttig en niet alle opdrachten uitvoerbaar zijn (bijvoorbeeld de buitenschoolse), maar er blijft voor hen heel veel moois over, niet in de laatste plaats omdat dit materiaal toegankelijk is voor leerlingen met nog maar een beperkte kennis van het Nederlands. Afgezien daarvan staat hier een schat aan informatie bij elkaar, heel overzichtelijk in beeld gebracht, door veel foto's en tekeningen verduidelijkt en in kadertjes opgefleurd met citaten van cursisten. Laura (15) en de verleiding: ‘Ik gebruik gewoon trucjes. Bijvoorbeeld: “Heb je voor mij een kauwgumpje?” Dat werkt prima. Je kunt het natuurlijk alleen vragen aan jongens die op kauwgum kauwen. Daar val ik trouwens op.’

Kraal, Astrid, Sjenet Kruidenier, Colette Mathijssen en Marianne Molendijk (Het Projectbureau), Thema's met toekomst. Amsterdam: Meulenhoff Educatief, 1998. Leerlingenboek, 215 blz., f 31,50, ISBN 90 280 6136 3; Docentenhandleiding, 179 blz., ISBN 90 280 6106 1; Videocassette, ongeveer 50 minuten. Docentenhandleiding + video f 59,50.

[p. 46]

In 1997 verscheen bij Coutinho de schrijfcursus Nota Bene!, besproken in NEM XXXVII, 3, oktober 1999. In 1999 volgde de Amsterdam University Press met Schrijven schreef geschreven, ook een schrijfcursus Nederlands voor anderstaligen, maar een waarbij de doelgroep iets lager ligt (enkele jaren voortgezet onderwijs tegenover hoogopgeleid bij Nota Bene!) en die aansluit op een beginnerscursus Nederlands terwijl Nota Bene! uitgaat van kennis op (ver)gevorderdenniveau.

Het is een kleine cursus: elf schrijfopdrachten. Daarvoor zijn in de klas, per opdracht, één à twee uur nodig en voor huiswerk moet men ook rekenen op één à twee uur. Dus goed bruikbaar naast ander materiaal. Zoals bij Nota Bene! moesten ook de auteurs van Schrijven schreef geschreven voor zichzelf vaststellen of aan de grammaticaal-correcte vorm expliciete aandacht moest worden besteed of dat de volle nadruk moest vallen op zaken als tekststructuur en alinea-indeling en op de speciale vorm die vereist is voor het formuleren van een mening, het beschrijven van afbeeldingen en diagrammen. Dat de grammatica erbuiten is gelaten ligt voor zo'n korte cursus voor de hand. Dat zij in de schrijfproducten zal opduiken evenzeer. Om dat probleem enigszins te ondervangen zijn in de lijsten met correctiecodes verwijzingen opgenomen naar grammaticaregels. Voorbeeld: in een gecorrigeerde brief vindt de cursist het codecijfer 5. In de verklaring leest hij bij 5: kijk naar het subject en verander dan de persoonsvorm. Of bij 14: dit is een hoofdzin. Kijk naar de woordvolgorde. Staan de persoonsvorm, het subject en de andere werkwoorden op de goede plaats?

De gemaakte keuze - nadruk op tekststructuur en op de opbouw van het schrijfproduct - roept, evenals bij Nota Bene!, de vraag op naar de grens tussen moedertaalprobleem en vreemdetaalprobleem. Het feit dat de auteurs hun cursus - terecht, lijkt me - ook geschikt achten voor het volwassenenonderwijs voor Nederlandstaligen, versterkt de veronderstelling dat de gemelde schrijfproblemen van anderstaligen niet alleen of niet uitsluitend veroorzaakt worden door die ‘andere’ taal maar vaak herleid kunnen worden tot gebrekkige schrijfvaardigheid in het algemeen, i.e. in hun moedertaal. Bij de bespreking van Nota Bene! heb ik mij afgevraagd of informatie en oefenmateriaal, gericht op structuren en verbanden, voor hoogopgeleiden (de doelgroep van Nota Bene!) wel zo'n voor de hand liggende keuze is. De vraag kan men ook stellen bij Schrijven schreef geschreven, maar hier vind ik de keuze toch overtuigender omdat men zich richt op anderstaligen met een lager opleidingsniveau.

Schrijven schreef geschreven biedt in al zijn beknoptheid aangenaam, goed gestructureerd en duidelijk gepresenteerd lesmateriaal met heldere voorbeeldteksten die de gebruikers veel houvast geven. Het werken met de genoemde correctiemodellen vereist bij de cursist grammaticaal inzicht en daarom denk ik dat ze extramuraal goed bruikbaar zijn. Er is overigens ook een codesysteem voor de inhoudelijke correctie (met letters, bijvoorbeeld E: u gebruikt hier de signaalwoorden niet of niet goed). De praktijk zal moeten uitwijzen of voor docent en student zo'n dubbele, parallelle codering werkzaam is.

[p. 47]

Meijboom, Marjan en Adriaan Norbart, Schrijven schreef geschreven. Een schrijfcursus Nederlands voor anderstaligen. Amsterdam: Amsterdam University Press, 1999, 64 blz., f 24, 50, ISBN 90 5356 352 0.

Spreek vaardig! is de wat melige titel van een overigens krokante cursus spreekvaardigheid. Het boek is niet gericht op één bepaalde taal, maar in principe bruikbaar voor alle moderne vreemde talen. Dat het geschreven is in het Nederlands, een van die moderne vreemde talen, is voor het onderwijs Nederlands als vreemde taal een prettige bijkomstigheid. De cursus heeft trouwens veel prettige kanten. Oefenmateriaal op verschillende niveaus (van beginner tot en met gevorderde), thuis werken aan een woordenschat die in de klas verder wordt uitgebouwd, hernieuwd aanbod van moeilijke woorden, een grote hoeveelheid (73) korte onderwerpen die het mogelijk maakt de spreekopdracht te koppelen aan ander lesmateriaal of aan onderwerpen op het gebied van kennis van land en volk. De meeste spreektaken, door foto's en tekeningen ondersteund, moeten in groepjes van twee uitgevoerd worden, daarna soms ook klassikaal. Het is niet allemaal nieuw wat Spreek vaardig! ons biedt, maar de combinatie van veel, kort, gevarieerd en gedifferentieerd maakt deze cursus beslist tot een nuttig en plezierig hulpmiddel bij het spreekvaardigheidsonderwijs.

Kuiper-Jong, Pauline en Marina Beckers, Spreek vaardig! Praktische methode voor spreekvaardigheid in vreemde talen. Bussum: Coutinho, 1999, 87 blz., f 34,50, ISBN 90 6283 138 9. De Sleutel kan via een bestelformulier uit het cursusboek rechtstreeks bij de uitgever worden aangevraagd. Gratis.

N.B. In mijn artikel ‘Nederlandse woordenboeken als basis voor een woordenboek van vaste verbindingen?’ (NEM XXXVII, 3, oktober 1999) heb ik gewezen op de zeer onvolledige en willekeurige manier waarop in de Grote Van Dale de niet-idiomatische vaste verbindingen worden behandeld. Mijn analyse was gebaseerd op de 12e editie van dit woordenboek. In september 1999 is de 13e verschenen. Daarin verschilt de presentatie van vaste verbindingen niet van die in de 12e. Slechts in een paar incidentele gevallen vindt men in de 13e druk een correctie van of een aanvulling op de voorbeelden in mijn artikel.

P. de Kleijn