Neerlandica extra Muros. Jaargang 1997

[p. 30]

Amsterdam, Amsterdam
Kroniek van het proza
Francis Bulhof (Oldenburg)

In de vorige aflevering van NEM beloofde ik een bespreking van het beste boek van 1996. Dat zijn er meteen twee, geschreven door A.F.Th. van der Heijden, Het hof van barmhartigheid en Onder het plaveisel het moeras. Ze verschenen samen als Deel 3 van De tandeloze tijd, 766 en 654 blz. respectievelijk (Querido, 1996, prijs per deel f 57,50). Bij elkaar gaat het om ruim 1400 bladzijden. Wie verstandig is, haalt er daarom meteen ook maar Groepsportret: Wie is wie in De Tandeloze Tijd van A.F.Th. bij, samengesteld door Jan Brands en Antony Mertens (Querido, 1996, 88 blz., f 4,95), waarin een systematisch overzicht wordt gegeven van personen, gebeurtenissen en locaties in de hele cyclus.

Waarom vind ik dit een schitterend boek? De grote verloedering van de jaren zeventig kan toch nauwelijks meer bekoren. Er komt bovendien zoals gewoonlijk geen gewoon mens in voor. Alcohol en cocaïne, orgie en orgasme, kindersmokkel en kindermoord, matricide en sculpticide, neonazisme en neopenoze, de onderbuik van de maatschappij kortom, daar lusten de honden toch geen croissant meer van. Allemaal waar. Toch ken ik geen roman van de laatste jaren die zoveel (onder)wereld bevat en tegelijk ook zo zorgvuldig geconstrueerd en gedocumenteerd is. Er treedt zelfs een tweemaal in het water vallende ‘absolute vertelinstantie’ in op, een spook nog uit de literatuurwetenschap van de jaren vijftig. Het klinkt steriel, maar dit woord is nu juist het laatste dat voor De Tandeloze Tijd gebruikt kan worden. De romanreeks paart immers een tomeloze vitaliteit aan een uitgelaten taalgebruik. Talloze aan elkaar gehechte personen duiken op en verdwijnen weer in deze strak gecomponeerde baaierd van levensdrift. Van der Heijden tekent een beeld van een volle maatschappij, niet die van U of mij misschien, maar dat deed Victor Hugo ook niet toen hij Les Misérables schreef.

In deze twee delen komen we Albert Egberts weer tegen zoals we hem in De slag om de Blauwbrug hadden leren kennen: als bijwijlen lucide, goedmoedige maar onmachtige drugsverslaafde op weg naar het eind van de nacht. Op 4 oktober 1976 verhuist hij naar Amsterdam, zogenaamd om zijn filosofiestudie voort te zetten. Al snel ontmoet hij Patrick Gossaert, die onder het pseudoniem Patrizio Canaponi (vroeger het pseudoniem van Van der Heijden zelf) aan een schrijverscarrière werkt. Hij ontmoet ook (in een steegje vlakbij het Trippenhuis, het latere Bureau) het meisje Zwanet dat hem helpt aan een baantje als koerier op Italië. Al spoedig is hij ingeschakeld bij een kindersmokkel die in de laatste bladzijden van het tweede deel helse horrorvormen aanneemt.

Albert trekt in bij zijn oude vriend Flix Boezaardt, met wie hij een huis in de Pijp kraakt. Hun Geldropse makker Thjum, die op het toneel een schnabbel

[p. 31]

doet als ‘nuling’ of ‘hedenaar’ (II, 127), voegt zich bij hen. Met zijn drieën gaan ze naar Napels, Albert om ‘cold turkey’ af te kicken en Flix om op Pompeï geïnspireerde beelden te vervaardigen, waarbij Thjum als model in zijn gipsen afgietsels moet dienen. Thjum sterft door verstikking in het gips op 31 december 1977. Flix wordt schuldig bevonden aan doodslag en tot vele jaren gevangenis veroordeeld. Beide vrienden verdwijnen daarmee van het beeldscherm. Albert komt zwaar gehavend van deze excursie terug. De Italiaanse connectie loopt letterlijk dood.

De cocaïne heeft dan al enige tijd bezit van Albert genomen. Op de door Susan Cox tot zijn tienduizendste levensdag uitgeroepen 21ste september 1977 maakt hij er kennis mee. Het wordt een nacht om nooit te vergeten. Ontelbare kroegen doet hij aan, in gezelschap van louche dichters en éénnachtsvrienden. Zijn vriendin Zwanet wordt in diezelfde nacht verkracht in het Vondelpark, en een paar uur later nog eens door Ernst Quispel. Een Turkse dealer, ene Ali, blijft hem met zijn waar nalopen, of hij nu probeert af te kicken of niet. In maart 1978 doet Ali hem een Fiskars-schaar cadeau. Daarmee gaat Albert auto's kraken om ze van hun radio's te ontdoen. Hij doet het in De slag om de Blauwbrug nog. Albert komt in deze vier jaar niet van de cocaïne los. Wel ontwikkelt hij een filosofie van de junk als ‘hedenaar’, die hij zijn alter ego ‘Lotsapoppa’ in het urinoir onder de Dam in de mond legt (II, 401-407)

Niet alleen aan cocaïne is Albert verslaafd, ook aan seks. De geslachtsgymnastiek die in enkele orgieën uitputtend wordt beschreven is onnavolgbaar, vermoed ik. Albert is van een rabelaisiaanse directheid als hij de seksualiteit de vrije loop laat in zijn verhaal. Zijn talrijke vriendinnen proberen hem zijn onkunde en onmacht te doen overwinnen. Met Jerry en Maggy is er seks op het ijs en sex in Parijs. Er is seks met laarzen aan en seks zonder laarzen aan. Er is seks met Marieke in Etten-Leur en op de Mokerhei. En in dit maximale ‘sexuele gedonderjaag’ (II, 433) probeert Albert wanhopig van zijn drugsverslaving af te raken. Het lukt niet. Met zijn impotentie gaat het niet beter.

Een thema dat met enige regelmaat terugkeert in Alberts leven is dat van de oudermoord. Hij is al sinds 1972 geobsedeerd door het geruchtmakend proces van Hennie A. Ze wordt er eerst van beschuldigd haar vader te hebben vergiftigd, maar ze wordt vrijgesproken. Een jaar of wat later wordt ze veroordeeld wegens moord op haar moeder. Albert identificeert zich in hoge mate met haar. Dit thema volgt de werkelijkheid nauwgezet. Er heeft inderdaad een dergelijk proces plaatsgehad. En over deze Bemmelse moordzaak is zelfs een boek verschenen. In Literatuur 96-6 (nov./dec. 1996, blz. 337-342) heeft Klaus Beekman de beschuldiging van plagiaat van de hand gewezen. Zijn artikel geeft een mooie kijk op Van der Heijdens literaire methode.

Een ander secundair thema is dat van het neonazisme. Meteen na zijn aankomst in Amsterdam leert Albert bij zijn zuster de racist Baartscheer kennen, die met enige regelmaat de kans krijgt zijn politieke borrelpraat te ventileren. Voor dit probleem ziet Albert alleen maar een destructieve oplossing: Baartscheer ombrengen. Het wordt een obsessie, maar de aanslag lukt op de laatste bladzijden toch maar half.

[p. 32]

Beide boeken geven samen vier jaar in Alberts leven weer. Daarvan worden telkens maar enkele dagen in focus gebracht: 4 oktober 1976, 22 september 1977, 21 oktober 1979, 23 juli 1980. Het zijn vooral die dagen waarin het ‘leven in de breedte’ een kans krijgt: ‘Om het innerlijk leven breed te maken, moest het uiterlijk leven noodzakelijk stilstaan. Niet voor niets was Albert het dichtst in de buurt van een Leven in de Breedte gekomen op het dieptepunt (of misschien moest hij zeggen: hoogtepunt) van zijn impotentie’ (II, 434).

Er wordt gedacht in deze boeken, al zijn de gedachten niet altijd even diep. Er wordt in geleefd, al is het aan de zelfkant van de maatschappij. Er wordt in gelachen, al is het leven geen lolletje. Bovenal: er wordt in geschreven, dat wil zeggen: er wordt bevlogen met taal omgegaan.

Dat is op een heel andere wijze het geval in het derde deel van Het Bureau, J.J. Voskuils zevendelig werk dat nu al bijna 2200 bladzijden telt, de omvang van de hele Anton Wachter-cyclus van Simon Vestdijk. Het heet Plankton, naar een naargeestige woordspeling die op de laatste bladzijde met de voornaam van Anton Beerta wordt gemaakt als hij door een ernstige beroerte is getroffen (Van Oorschot, 829 blz., f 69). Ook in deze romancyclus is de personenlast intussen zo hoog opgelopen dat de lezer gaat uitzien naar een Wie is wie in Het Bureau en dan meteen liefst ook maar met de namen van de echte personages. In Vrij Nederland van 18 mei 1996 werd aangekondigd dat Rob Rentenaar (Koos Rentjes in het boek) een identificatielijst op Internet zou plaatsen. Ik had gehoopt hier het adres van de ‘website’ te kunnen opgeven, al was het alleen maar om de mogelijkheden van de elektronische snelweg voor de literatuurwetenschap te kunnen demonstreren, maar bij navraag bleek dat er nog niets van gekomen was. Inmiddels is deze lijst te vinden op Internet: Neder-L no. 9707.c.Red. Wel heeft Dr. Rentenaar op papier een lange lijst van personen samengesteld, zodat Douwe Slofstra en consorten kunnen worden geïdentificeerd. Ook heeft recentelijk onze collega Jan Goossens in Literatuur 97-3 (mei-juni 1997), blz. 130-137, het wetenschappelijk bedrijf op ‘Het Bureau’ getoetst aan de werkelijkheid, waarbij de voorbeeldige ‘volkskundige’ bijdragen van Voskuil C.S. worden geroemd. We weten nu dat het daar niet de puinhoop was die er in de roman van gemaakt wordt. Gelukkig maar.

Plankton bestrijkt de periode van eind 1972 tot begin 1975, de periode net vóór Van der Heijdens romans. De buitenwereld speelt er nog steeds geen rol in. Het blijft bij de autoloze zondag die door de olieboycot na de Jom Kippoeroorlog de snelwegen in speeltuinen veranderde. Maar de haat van het echtpaar Koning tegen de auto is ook allang een intern thema van Het Bureau. Ze zien gewoon hun ideaal met Arabische hulp verwezenlijkt.

In Plankton komen enkele verhaallijnen van de cyclus tot een afsluiting. Vader Koning sterft, meneer Beerta krijgt een beroerte, en de samenwerking met de Belgen van Ons tijdschrift wordt opgezegd. Conflict en dreiging zijn net als in de vorige delen de hoofdingrediënten. Maarten Koning wordt meer en meer een manager, hij stelt medewerkers aan en moet de vrede op het kantoor bewaren. Daar is deze angsthaas niet de meest geschikte man voor, maar gewapend met zijn mensenverachting weet hij zich op de been te houden. Hij

[p. 33]

wordt ook agressiever: ‘Ik ben geen man voor mensen, dacht hij. Ik ben een man voor in een mangat, alleen, met een mitrailleur’ (blz. 550). Vanuit dit schuttersputje zet Maarten zijn huwelijksguerilla met Nicolien voort. Helaas vermoordt hij dit takkewijf nog steeds niet. Voor het echte schietwerk moet je bij Van der Heijden zijn.

Op het werk is er de koude oorlog met Jaap Balk, de directeur van het Bureau. Het is duidelijk dat deze het vertrouwen in zijn medewerkers volkomen heeft verloren. Dat is hem ook niet kwalijk te nemen. Met zulke op samenleving en wetenschap parasiterende medewerkers als Maarten Koning, Bart Asjes en Ad Muller zou de meest opgewekte instituutsleider tot wanhoop worden gedreven. Al lezende werd mijn sympathie voor Balk steeds groter.

Na lange jaren van dorheid en droogte komt het eindelijk op het bureau tot gewenste intimiteiten. In 1971 komen twee jonge medewerksters het bureau versterken. Het is in het bijzonder Sien de Nooijer die Maartens belangstelling gaande maakt. Hij heeft zelfs een freudiaans getinte droom over haar: ‘Terwijl hij bij haar naar binnen drong, verbaasde hij zich erover dat ze geen broek aanhad’ (blz. 521). Later gaat er een duidelijke uitnodiging van haar uit: ‘Henk is er toch niet, en ik heb geen zin om alleen thuis te zijn’ (blz. 673). Maarten gaat er niet op in, maar is niettemin in verwarring: ‘Voortlopend was hij zich bewust dat er iets was wat hem dwars zat, maar hij had geen zin om daarover na te denken’ (blz. 674). Zou dit het begin worden van een mooie vriendschap? Neen, hij wijst haar af en stuurt haar voor haar bijvakstudie naar Buitenrust Hettema, de directeur van het Openluchtmuseum, die ook al snel onder haar bekoring komt. Zullen deze twee elkaar in een volgend deel vinden in de openlucht?

Niet alleen Amsterdam is een gekkenhuis, ook in Den Haag is de waanzin aan de macht. Ongeveer op de plek waar ik nu woon komt Maarten tijdens een expeditie naar het Hongaarse consulaat drie arbeiders tegen: ‘De man die hij aansprak bleek debiel te zijn, de tweede was een buitenlander, alleen de derde verstond hem zo'n beetje’ (blz. 590). De Haagse plantsoenendienst is een plaatsvervangend Bureau. Gelukkig kan men na zo'n ervaring weer op adem komen met drie maanzaadbolletjes en een flesje chocomel.

In het buitenland is het leven nog angstaanjagender dan in Nederland. Ieder jaar gaan Maarten en Nicolien wandelen door de onherbergzaamste streken van Frankrijk. Deze verschrikkelijke vakanties zijn doortrokken van griezeleffecten: onze Gothic-toeristen worden midden in de nacht in de Gorges du Tarn bedreigd (blz. 235), of ze komen in de wildernis een gek tegen die hen wil overvallen, denken ze (blz. 471-472). Anderzijds resulteert hun hang naar Douce-France-natuur en pétainesk landleven in het plukken van sprietjes lavendel en het verwerven van geitenkaas.

Liefst zestig bladzijden zijn gewijd aan een conflictueus congres in Hongarije, waar Maarten een lezing gaat houden over ‘De wieg’. Onderweg in de trein legt hij aan de mensen in zijn coupé uit dat hij een lezing gaat houden over ‘The cradle [...] The thing they put the small ones in, when they want to get rid of them’ (blz. 607). Het is een wel zeer ongewone definitie, die in horror niet onderdoet voor de laatste bladzijden van Onder het plaveisel. Je kunt het ook

[p. 34]

als taalprobleem zien. Engels is een moeilijke taal. Ook Duits is dat, zelfs voor ‘native speaker’ professor Güntermann: ‘Nur nicht im Rahmen des Europa Atlasses’, schijnt hij te hebben gezegd (blz. 622).

Een langlopend conflict over de richting die een volkskundig tijdschrift moet inslaan wordt uitgevochten met enkele (nog steeds) gij-zeggende Belgen. Op de laatste bladzijden heeft Maarten zijn mentor Beerta zover dat die eindelijk schriftelijk zijn medewerking aan het tijdschrift opzegt. Onmiddellijk daarop krijgt Beerta de beroerte die hem in de ogen van zijn levensgezel tot ‘plankton’ reduceert. Kort tevoren was de langzame onttakeling van Konings vader al op de dood uitgelopen (achter deze figuur gaat de zoetgevooisde hoofdredacteur van Het Vrije Volk schuil, die ons in de jaren vijftig wekelijks over de VARA op zijn prachtige sociaal-democratische propagandapraatjes trakteerde). De langzame neergang van beide vaderfiguren wordt gevoelloos, autistisch bijna, geregistreerd, de slotzin van Plankton klinkt authentiek als een bevrijding: ‘En onverwacht doorstroomde hem een geluksgevoel, zo intens dat hij zich alleen nog had hoeven af te zetten om in de ruimte weg te vliegen.’

Het meest wezenlijke probleem van Het Bureau is dat Maarten Koning een oninteressante bureauman is, terwijl zijn alter ego J.J. Voskuil in lange romans met zijn leven tot klaarheid probeert te komen. Dat deed Voskuil al in het begin van de jaren zestig, toen hij Bij nader inzien publiceerde. De collega's van Maarten, zijn familie en zijn vrienden hebben natuurlijk allemaal wel van een dergelijk boek gehoord. Ook al is Maarten Koning helemaal geen schrijver, van de schrijfactiviteit van J.J. Voskuil dringt op directe wijze soms iets tot in Plankton door. Zo droomt Maarten ‘dat hij een boek had geschreven dat het midden hield tussen een roman en een wetenschappelijk werk’ (blz. 219), maar dat De Heer het als allemaal leugens had afgewezen.

Tegen het einde worden de verwijzingen naar het schrijven frequenter. Maartens vader maakt zich bezorgd: ‘Je bent toch geen boek over me aan het schrijven, hè?’ (blz. 563). Ook de gewoonlijk wereldvreemde Asjes krijgt het Spaans benauwd: ‘Ik ben wel eens bang dat jij later zo over ons gaat schrijven’ (blz. 541). Een aantal bladzijden verder heeft Asjes hem door: ‘Dat moet later allemaal weer afgereageerd worden in je memoires’ (blz. 692).

De ongehoorde kracht van Plankton ligt, zoals tot nu toe in het hele Bureau, in de met grote precisie en een fabelachtig vermogen tot weergave genoteerde dialogen. De psychologie van de personages boeit steeds minder. Wat Maarten Koning als mens gaande houdt wordt maar niet duidelijk. Zijn levenshouding is uiteindelijk beduidend destructiever dan die van Albert Egberts.

Mijn jonge vriend RG verweet me onlangs dat ik me te veel op een niet bestaande ‘subtekst’ van Het Bureau concentreer. Hij vond dat ik al die trivialiteiten moest lezen voor wat ze waren, namelijk trivialiteiten. Als ik hem goed begrijp hield hij een pleidooi voor een op realisme gebaseerde leeshouding: ‘Wat is de sfeer op dat kantoor toch goed beschreven’. Hij noemde mijn leeswijze modernistisch. Ik ben met hem eens dat die verankerd is in een traditie die weinig geduld heeft voor trivialiteiten. Ik zou met dit ongeduld eerder de term

[p. 35]

symbolisme verbinden dan modernisme, maar daarover hoeven we niet te twisten. Het betekent wel dat Het Bureau op minstens twee manieren gelezen kan worden. Ik lees de cyclus om zijn prachtige dialogen, waar ik iets achter hoor. Er staat niet wat er staat. Ik blijf voorlopig Voskuil als een ‘triste tropiste’ zien, in de zin van Nathalie Sarraute (en Lévi-Strauss). Anderen lezen precies wat er staat en genieten daarvan. Als ik met zo'n ‘realist’ over Het Bureau praat, lijkt het me intussen wel of we twee verschillende teksten hebben gelezen.

En mijn nieuwe vriend, de literatuurwetenschapper RH, die mij gaarne op mijn feilen wijst, vergelijkt me met de criticus Batavus Droogstoppel, omdat ik Koning op morele gronden schijn af te wijzen. Dat mag zo zijn. Toch valt het met mijn moralisme een beetje tegen. Ik verkies bij voorbeeld het maatschappelijk euvel Albert Egberts ruim boven de sociaal correcte Maarten Koning. Ook vindt RH mij maar een schoolmeester omdat ik moeite heb met onjuist gebruik van vreemde talen. Natuurlijk dienen fouten in het Achterhoeks, Drents of Belgisch om de romanfiguren door hun taal te tekenen, maar mij blijft hinderen dat een medewerker van een taalkundig instituut zich niet wat beter oriënteert. Als de lange fragmenten die in vreemde talen zijn gesteld door simpele taalfouten worden ontsierd, verliezen ze aan geloofwaardigheid, zeker in onze lezerskring. Jammer toch?