Neerlandica extra Muros. Jaargang 1995

[p. 126]

Het Nederlands in Azië
Kees Groeneboer - Hans Groot - Herman Poelman (Jakarta)

Menigeen zal zijn wenkbrauwen fronsen als er gesproken wordt over het Nederlands in Azië. En inderdaad speelt het Nederlands in Azië een bescheiden rol. In Australië evenwel wordt nog op enkele universiteiten Nederlands als keuzevak onderwezen. In Maleisië gebeurt dit te Kuala Lumpur op twee universiteiten. In India wordt Nederlands gegeven aan de universiteit van Pondicherry en sinds dit voorjaar ook te Goa, in Japan aan universiteiten te Kyoto, Osaka en Tokyo en in Zuid-Korea te Seoul. Rekent men ook Israël tot Azië dan moeten nog de universiteiten van Jeruzalem en Tel Aviv vermeld worden. Hoewel het in de meeste gevallen gaat om kleine aantallen studenten, neemt vooral in Korea de belangstelling voor het Nederlands steeds meer toe. Nieuw-Zeeland ten slotte mag zich sedert enkele jaren verheugen op een nieuwe impuls voor het Nederlands aan de universiteit van Auckland, waar sinds 1992 een lector Nederlandse taal- en letterkunde is benoemd, en waar het aantal studenten dat Nederlands als bijvak volgt, gestadig toeneemt.

Om aldus iets over het Nederlands in Azië te vertellen moeten we ons vooral concentreren op Indonesië. Indonesië viert dit jaar het vijftigjarig bestaan van de republiek. Vijftig jaar geleden speelde het Nederlands er uiteraard nog een belangrijke rol in het maatschappelijk leven - ruim anderhalf miljoen Indonesiërs spraken toentertijd Nederlands. Dit was weliswaar nog geen twee procent van de totale bevolking, maar toch was de situatie wel zo dat tegenover elke Nederlander er zeker acht Nederlandssprekende Indonesiërs stonden. Hun aandeel op het totale aantal Nederlandssprekenden in de wereld - vijftien miljoen in de jaren veertig - was maar liefst tien procent. Toch is het Nederlands in de koloniale tijd nooit de algemene verkeerstaal geworden in Indonesië; die functie had van oudsher het Maleis, het huidige Bahasa Indonesia.

Sedert de onafhankelijkheid is onze taal in Indonesië geen ‘levende’ taal meer in eigenlijke zin, hoewel met de afschaffing ervan als bestuurstaal en als onderwijstaal het Nederlands uiteraard niet meteen uit de archipel verdwenen was. Ook nu nog spreken de indertijd Nederlandstalig opgeleide en opgegroeide Indonesiërs, voor wie Nederlands vaak een ‘tweede moedertaal’ was geworden, in informele sfeer onderling soms nog graag Nederlands: gesprekken waarbij Indonesisch en Nederlands worden afgewisseld en waar doorheen ook nog vaak allerlei Engelse woorden en uitdrukkingen worden gemengd. Bovendien volgen er jaarlijks nog steeds duizenden Indonesiërs Nederlandse cursussen, overal in de archipel. Hierdoor neemt het gebruik van het Nederlands als omgangstaal natuurlijk niet meer toe. Het Nederlands in Indonesië speelt nu vooral de rol van bronnentaal, en wel in twee opzichten. Allereerst is het de taal die nodig is voor studie op velerlei terrein, voor bronnenonderzoek in bibliotheken en archieven; het is de toegang tot de kennis die in het Nederlands ligt opgeslagen over het

[p. 127]

Indonesische verleden. Maar daarnaast heeft het Nederlands natuurlijk ook nog een geheel andere functie: het vormt immers dé toegangstaal tot de Nederlandse en Vlaamse cultuur. Het is de voorwaarde om kennis te kunnen verwerven van het moderne Nederland en Vlaanderen. Juist vanwege het verleden kan het Nederlands voor Indonesië de aangewezen contacttaal zijn met Nederland en Vlaanderen en daarmee de culturele sluis vormen naar het hedendaagse Verenigd Europa.

Het onderwijzen van de Nederlandse taal in Indonesië heeft vooral te maken met de twee bovengenoemde factoren. Overal in het land worden er aan universiteiten cursussen Nederlands als bronnentaal gegeven, voor bijvoorbeeld juristen, historici, islamologen, javanologen, archeologen, kortom voor al wie Nederlandstalige bronnen moet kunnen raadplegen of tenminste kennis moet hebben van de op het vakterrein gangbare terminologie, die in veel gevallen aan het Nederlands is ontleend. Tot voor kort werd dit onderwijs meestal verzorgd door oudere Indonesiërs die in het verleden een Nederlandstalige opleiding hadden gekregen, maar meer en meer wordt deze generatie nu vervangen door jongere docenten die hier speciaal toe worden opgeleid.

Vijfentwintig jaar geleden werd met het oog hierop aan de Universitas Indonesia te Jakarta, de grootste staatsuniversiteit van het land, een vijfjarige studierichting Nederlandse taal- en letterkunde geopend. Enkele honderden studenten hebben deze opleiding inmiddels met succes afgerond. Een aantal van hen kreeg in Nederland een vervolgopleiding bij de vakgroep Nederlandkunde te Leiden. Eenmaal terug in Indonesië werden zij veelal als docent ingezet bij de afdeling Nederlands te Jakarta. De laatste paar jaar is op deze wijze de oudere generatie docenten vrijwel volledig vervangen door jonge Indonesiërs. Van het team van twintig docenten behoren er thans nog drie tot de oudere generatie, terwijl van de overige zeventien de gemiddelde leeftijd rond de dertig jaar ligt. Zeven van hen hebben inmiddels een M.A.-graad verworven op het gebied van de neerlandistiek, twee zijn daarvoor in opleiding en één van hen is eind 1994 te Leiden gepromoveerd op het gebied van de Nederlandse lexicologie. Binnen de afdeling wordt momenteel gewerkt aan een proefschrift op het gebied van het Indisch-Nederlands, terwijl twee andere stafleden voorbereidingen treffen voor het schrijven van een dissertatie op het terrein van de letterkunde.

In het verleden werd de studierichting ondersteund door enkele door het Nederlandse Ministerie van Onderwijs uitgezonden neerlandici, die een groot deel van het onderwijs in de kernvakken (taalkunde, letterkunde, nederlandkunde) voor hun rekening namen. Nu wordt het onderwijs volledig door Indonesische docenten gegeven. Wel ontvangt de afdeling nog steun van de Nederlandse Taalunie, die sedert eind 1994 een neerlandicus in Jakarta heeft gestationeerd als academisch adviseur voor de neerlandistiek in Indonesië. Tegelijkertijd is er vanwege de Taalunie een gastdocentenprogramma van start gegaan en komen Nederlandse en Vlaamse gastdocenten voor de periode van een paar maanden het onderwijs in een bepaald vakspecialisme versterken. Dit kalenderjaar worden vier gastdocenten ingezet, achtereenvolgens op het gebied van de Nederlandse taalkunde, taalverwerving en taalbeheersing, letterkunde en vertaalwetenschap.

[p. 128]

Terwijl hun werkzaamheden in de eerste plaats gericht zijn op de Seksi Belanda van de Universitas Indonesia, zijn zij ook actief met gastcolleges en lezingen bij andere universiteiten in het land. Bovendien zijn zij betrokken bij de activiteiten van het Erasmus Taalcentrum te Jakarta, alwaar zij participeren in het opleidingsprogramma van jonge docenten Nederlands en in docentenbijscholingsactiviteiten.

De afdeling Nederlands van de Universitas Indonesia telt momenteel zo'n tachtig studenten die een vijfjarige universitaire opleiding volgen, terwijl ruim honderddertig studenten er een driejarige meer vakgerichte opleiding volgen, gericht op functies in de toeristische sector, de kantooradministratie, de reclamesector en de uitgeverswereld. Sedert twee jaar is er ook te Semarang een dergelijke driejarige beroepsopleiding van start gegaan - deze telt nu een dertigtal studenten -, terwijl er in andere grotere steden plannen voor dergelijke opleidingen bestaan, zoals in Bandung, Ujung Pandang, Medan.

In alle gevallen bestaat er een nauwe samenwerking met het Erasmus Taalcentrum te Jakarta, de onderwijsafdeling van het Nederlands Cultureel Centrum Erasmus Huis. Dit Taalcentrum heeft als voornaamste taak kennis van de Nederlandse taal uit te dragen in Indonesië en nabij gelegen landen. Het doet dit met steun van het Nederlandse Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen, het Ministerie van Buitenlandse Zaken, en de Nederlandse Taalunie. Het Taalcentrum organiseert algemene communicatieve cursussen, maar ook intensieve cursussen voor Indonesiërs die naar Nederland gaan voor studie of anderszins. In de laatste vijftien jaar hebben bijna 20.000 Indonesiërs gebruik gemaakt van de educatieve diensten van het Erasmus Taalcentrum. In 1994 volgden meer dan 1.400 Indonesiërs een cursus aan het Erasmus Taalcentrum. In hetzelfde jaar werd voor de tweede keer een vertaalconcours georganiseerd, gericht op Indonesiërs die het Nederlands goed beheersen en die hun diensten willen aanbieden voor het toegankelijk maken van Nederlandstalige bronnen. De meeste van de vijfentwintig docenten zijn afkomstig van de Universitas Indonesia en hebben vaak een aanvullende opleiding gehad in Nederland. Daarnaast zijn er ook oudere docenten met ruime ervaring die het Nederlands als tweede moedertaal beheersen. Een aantal van de jongere docenten is tevens verbonden aan de afdeling Nederlands van de Universitas Indonesia. De steun van het Ministerie van Onderwijs bestaat uit de financiering van twee uitgezonden neerlandici en een jaarlijkse subsidie voor taalprojecten.

Het Erasmus Taalcentrum onderhoudt in het gehele land nauwe banden met allerlei (universitaire) instellingen waar Nederlandse taallessen worden georganiseerd. Een belangrijke activiteit is de opleiding van jonge docenten Nederlands die overal waar nodig het Nederlands als bronnentaal kunnen doceren. In samenwerking met de Universitas Indonesia wordt momenteel gewerkt aan de samenstelling van speciaal lesmateriaal, gericht op de verschillende vakdisciplines waarvoor het Nederlands als bronnentaal van belang is.

In december 1995 zal er aan de Universitas Indonesia een Kongres Studi Belanda worden gehouden. Op dat congres, dat in het teken zal staan van de

[p. 129]

vijftigjarige onafhankelijkheid van Indonesië zal één dag worden gewijd aan Indonesië en Nederland: de culturele beïnvloeding, één dag aan Het Nederlands in Indonesië, met speciale aandacht voor de problematiek van het Nederlands als bronnentaal, terwijl op de laatste dag het thema Indonesië in de Nederlandse film en literatuur centraal zal staan. De helft van de tweeëntwintig geplande lezingen zal worden verzorgd door docenten van de afdeling Nederlands zelf, ter presentatie van de eigen onderzoeksresultaten. Na afloop van het congres zullen de voordrachten in een tweetalige uitgave worden gepubliceerd.

Indien er gesproken wordt over het Nederlands in Azië, zo moge uit het voorafgaande blijken, dan gaat het voornamelijk om het Nederlands in Indonesië. Vanuit het perspectief van het Nederlands als bronnentaal echter blijft onze taal van belang in landen en gebieden die vroeger onder Nederlandse dominantie hebben gestaan. In verband daarmee heeft het Erasmus Taalcentrum plannen opgevat om in het voorjaar van 1997 een regioconferentie te organiseren waar deze problematiek centraal zal staan. Functie, betekenis en onderwijsnoden van het Nederlands als bronnentaal in Taiwan, Japan, Maleisië, Thailand, India, Sri Lanka, Nieuw-Zeeland, Australië en natuurlijk ook in Indonesië zullen dan aan de orde worden gesteld.