Neerlandica extra Muros. Jaargang 1994

[p. 37]

Herfsttij der postmodernen
Kroniek van het proza
Francis Bulhof (Oldenburg)

(Deze rubriek was het domein van onze eind september overleden collega Rein Meijer, die hier sinds 1979 regelmatig een aantal nieuwe Nederlandse romans besprak. Ad interim zet ik zijn werk voort, zoals ik hem twee weken voor zijn dood telefonisch heb beloofd, in de wetenschap dat hij onvervangbaar is.)

Het Nederlandse proza is in de afgelopen maanden nogal in de internationale belangstelling geweest. Het kabaal rond de Frankfurter Buchmesse is intussen verstild en de Nobelprijs is ook dit jaar niet aan Hugo Claus toegekend, om maar te zwijgen van Cees Nooteboom en Harry Mulisch die beiden al in de startblokken stonden, op weg naar de eindmeet in Stockholm. Windeieren zullen er in Frankfort zeker niet gelegd zijn, de erkenning van onze letterkunde op het hoogste niveau is echter ook nu weer uitgebleven. Wie de nieuwe boeken van deze herfst de revue laat passeren (deze rubriek werd op 15 november 1993 afgesloten), stelt niettemin vast dat de roman in onze streken ondanks alle institutionele teleurstelling een bloeiend genre is. In dit seizoen viert het postmodernisme hoogtij, het zichtbaarst in Zichtbare steden van de Utrechtse hoogleraar literatuurwetenschap Douwe Fokkema (Arbeiderspers, Amsterdam, fl. 34,90), dat tot barstens toe gevuld is met intertextualiteit. Men zal er talloze personages, plaatsen en situaties uit de wereldliteratuur in aantreffen, ontleend aan Valery Larbaud en Du Perron, Musil en Nooteboom, Voltaire, Umberto Eco en nog tientallen anderen. In een naschrift ‘Wie is Wessel Wesselius?’ (dat is de hoofdfiguur, een soort literatuurdiplomaat) staan die auteurs allemaal genoemd, Rushdie zelfs twee keer en Borges liefst drie keer. Het is allemaal wel erg literair: de wereld van de ruim bereisde personages is van Budapest tot Buenos Aires gereduceerd tot oppervlakte en hun leven is gereduceerd tot tekst. In dit decor is Wesselius uit op bizarre erotische ervaringen met Ziny, Wanda, Florrie of hoe ze verder heten. Dat maakt Zichtbare steden tot een ‘boeiende’ inleiding in het postmodernisme voor studenten in de studierichting algemene letteren. Gevorderden zullen geamuseerd aan deze puzzelrit door de wereldliteratuur deelnemen.

Veel succes heeft Margriet de Moor met De virtuoos (Contact, Amsterdam 1993, fl. 29,90), dat de liefde beschrijft van een jeugdige hertogin voor een gecastreerde zanger, Gasparo. Dit thema past helemaal binnen de grenzen van het postmodernisme zoals die door Cole Porter zijn aangegeven: anything goes. De virtuoos speelt omstreeks het midden van de achttiende eeuw, voornamelijk in Napels en omgeving, in een milieu van Zuid-Italiaanse adel en operaartiesten. Soms duizelt het de lezer bij de historische achtergrondschildering of bij de technisch-muzikale informatie die overvloedig verstrekt wordt. Die

[p. 38]

encyclopedische details zijn in wezen oncontroleerbaar, maar ze dragen wel bij tot de veelstemmigheid van de tekst. De hartstocht (veruit het belangrijkste ingrediënt van deze roman) krijgt allure omdat de hoofdfiguren Italiaanse namen dragen. Onze moerasdelta is nu eenmaal geen goede locatie voor passie en bel canto. De Moors exotisme wordt dan weer ten dele teniet gedaan doordat ze zich af en toe van een uiterst modern Nederlands bedient. ‘Leibniz? riep ik uit. Dat is linke soep!’ laat ze haar hertoginnetje zeggen. En soms vervalt ze zelfs in het Engels: ‘een vessel met een stuk of acht zeilen’ (Vascello? vaisseau? vaisselle? vat? vaat? misschien schip?).

Belangrijker dan de intrigue, die kan worden samengevat als ‘hitsige hertogin valt op virtuoze castraat-zanger,’ zijn de lyrische momenten waarop de verrukkingen van het zingen als metafoor voor de vreugden van de liefdesdaad worden gebruikt. Aan het begin van hoofdstuk 3 of bij de voorstelling van Pergolesi's Olimpiade in hoofdstuk 4 geeft Gasparo's zingen aan de vrouwelijke hoofdfiguur de opperste bevrediging. Met fabelachtige, in de ervaring geschoolde precisie transformeert De Moor op zulke ‘moments suprêmes’ haar verhaal in een vreugdevolle ode aan de tot kunst geworden hartstocht. ‘Zingen is intiem gedrag dat nu eens niet geheim wordt gehouden,’ zegt ze ergens. Zo triomfeert de passie over de paring.

Bij een titel als Flitslicht van Martin Hartkamp (Bert Bakker, Amsterdam, fl. 34,90) denkt men misschien aan bliksemsnelle actie maar dan blijkt het tegendeel waar. Het gaat om een midlife-crisis van een beroemde fotograaf, Pelle geheten. Een meisje van achttien, Iris, probeert deze jeugdvriend van haar vader Castor (Castor en Pelle, knipoog naar de lezer) zo ver te krijgen dat hij naaktfoto's van haar neemt. Zal deze verleidingsmanoeuvre lukken of niet? Ja, het lukt, maar dan is Iris opeens niet meer geïnteresseerd, terwijl Pelle tot over zijn oren verliefd is geworden op het meisje met de naam van zijn favoriete cameraonderdeel. Er is een ontknoping die men in de dagbladkritiek niet geheel ten onrechte een pernicieus slot heeft genoemd (Willem Kuipers in de Volkskrant), naar Vestdijks befaamde Forum-artikel. Voor het zover is, heeft Hartkamp het tweedimensionale denkraam van een op verovering beluste tiener geschilderd. Hij slaagt er echter niet helemaal in om Pelle op overtuigende wijze in dat enge raam te forceren. Pelle kan met al zijn levenservaring toch niet zo ongecompliceerd zijn, denk je dan. Klinken bij Fokkema de literatuur en bij De Moor de muziek als een luide tweede stem mee in het verhaal, in Flitslicht wordt de meerstemmigheid in hoofdzaak door het visuele element geleverd. Rodin en Camille Claudel, de fotograaf Weston en zijn Iris, de schilder Bonnard en zijn model, zij spelen allemaal een rol op de achtergrond. Maar ook de literatuur doet mee: geen wonder, Castor is als romanschrijver een bekende persoonlijkheid binnen de grachtengordel geworden en hij geeft net een feest vanwege het verschijnen van een nieuw boek. Tegen die literaire achtergrond is het logisch dat Hartkamp een aantal Quaker Oats-effecten en Droste-verpleegsters in zijn romanconstructie heeft ingebouwd. Pelle leest in de trein op weg naar Parijs, waar hij het Rodin-museum wil bezoeken, Castors recent verschenen roman en hij leest tegen het einde ook stiekem in diens dagboek. Zo

[p. 39]

ontstaat een boeiend literair spel met reminiscenties aan Vestdijks Victor-Slingeland-symfonie, in een verhaal dat op zichzelf misschien niet zo flitsend is. Atte Jongstra's Het huis M. (Contact, Amsterdam, fl. 45) is zeker de allerpostmodernste van de hier besproken romans. Jongstra is bezig een oeuvre op te bouwen dat teksten gaat omvatten die alle met een letter van het alfabet verbonden zijn. Twee zijn er al verschenen, Groente in 1991 en Cicerone in 1992 en nu komt deel dertien, de letter M. De schrijver heeft uitgerekend dat hij tot zijn 59ste werk heeft, volgens de flaptekst wordt dat het jaar 2015. De vraag is of hij zijn lezerskring tot dat jaar bijeen weet te houden, of de met epistemologische twijfel gepokt-en-gemazelde lezer zo omstreeks het jaar 2000 de moed niet opgeeft, of althans op een ander huismerk overgaat. Het huis M. heeft wel iets van een detectiveverhaal, er is ten minste een pijprokende politieman, er is een lijk en er zijn verdachten. Maar het vrouwenlijk dat op gruwelijke wijze is stukgehakt komt enkele malen weer tot leven en het raakt ook zoek. De adjudant die het onderzoek leidt, verandert langzamerhand in het spiegelbeeld van de verdachte. De letter M kun je eigenlijk ook als een soort spiegel-letter zien. Het huis M. uit de titel ligt op de grens tussen het laagland en de bergen, tussen de stad N. en de provincieplaats L., zijn plattegrond heeft de vorm van een M en het is vroeger bewoond door ene M., een dame die in haar boudoir haar Minnaars ontving. De laatste van die minnaars heeft haar kennelijk in Mootjes gehakt. Wie dat was, zal ons niet worden geopenbaard. Maar zo langzaam aan wordt duidelijk dat we niet met een detectiveverhaal te doen hebben, maar met het aftasten van de taalgrens. Wanneer wordt een uiting onverstaanbaar, dat lijkt Jongstra's wezenlijke probleem. Van die grenssituatie is het huis M. het symbool. Dat leidt gemakkelijk tot onverstaanbaarheid en bijgevolg onleesbaarheid. Na enkele tientallen bladzijden vraagt men zich met toenemende verbijstering af wat er nu eigenlijk gebeurt, maar het moet gezegd worden dat deze chaos met erudiete vrolijkheid wordt opgediend.

Maarten 't Hart, Het woeden der gehele wereld (Arbeiderspers, Amsterdam 1993, fl. 49,50) heeft ook al de spanning van een detectiveverhaal, compleet met een moord en de opheldering daarvan, maar de beroepsspeurder is hier vervangen door een curieuze amateur, een geniaal maassluizerig jongetje van zeer eenvoudige afkomst, Alexander Goudveyl, dat als kind op wonderbaarlijke wijze met de muziek in aanraking komt en componist wordt. Zijn ontwikkeling is op zichzelf een overtuigende Bildungsroman. Maar er zit veel meer in Het woeden. Goudveyls levensangst komt gedeeltelijk voort uit een moord die hij als jongen vlak bij zich heeft zien gebeuren. Zijn zoeken naar de moordenaar wordt een obsessie die langzamerhand verandert in een zoektocht naar zijn werkelijke ouders. In hem groeit het besef dat hij niet de zoon is van de bekrompen voddenman die voor zijn vader doorgaat. Die drie thema's, de muziek, de ‘Vatersuche’ en de moordenaar, zijn knap met elkaar verweven.

Natuurlijk zit ook deze roman stikvol typische MtH-details. Goudveyl lijkt veel op vorige schijngestalten van de schrijver, maar is deze keer een ondergeschoven kind. Het kleinburgerlijke gereformeerde milieu uit het stadje aan de Maas, met

[p. 40]

zijn bijbels-populair taalgebruik, wordt liefdevol-sarcastisch neergezet. Er komen nogal wat oudere mannen voor die iets doen met jongere jongens. Bij de vele vrouwen is ook nu weer zo'n typische Maarten-'t-Hart-harpij, een bijzonder onsympathiek type met lange nagels en hoge hakken. Deze Yvonne Kogeldans, waarop de frustratie van de hoofdfiguur haar lusten botviert, is intussen de enige persoon in de roman die aan Goudveyl een uitweg uit zijn solipsisme biedt.

Er is veel muziek in Het woeden, waaronder enkele flink obscure stukken, die met aanstekelijk enthousiasme worden gepresenteerd. Op het punt van de natuur is 't Hart hier terughoudend: er zit opvallend weinig bizar onkruid in, om van regenwulpen en andere gevleugelde vrienden maar te zwijgen.

Het schijnt dat de literaire wereld verdeeld is: er zijn er die Maarten 't Hart de slechtste schrijver van de eeuw vinden en er zijn anderen die vinden dat hij bij uitstek leesbare boeken schrijft. Critici horen meestal bij de eerste groep. Ik hoor al twintig jaar bij de laatsten en ik ben nu bovendien aangenaam verrast door de spanning die 't Hart in het boek heeft gebracht. Stilistisch is het misschien niet altijd even sterk, soms slordig, maar het heeft vaart, het is spannend en er komen ook echte problemen in voor. Laat Het woeden af en toe wat larmoyant zijn, het is zeker het meest leesbare van de hier besproken romans.

Van Leo Pleysier, die naar op de kaft gesuggereerd wordt, in 1989 doorbrak met zijn Wit is altijd schoon, maar die in 1978 al met een fragment vertegenwoordigd was in het Nederlandse nummer van Dimension (Austin, Texas), verscheen een nieuw verhaal: De Gele Rivier is bevrozen (De Bezige Bij, Amsterdam 1993, fl. 27,50). Uit de titel blijkt al dat de taal in feite de hoofdfiguur van dit verhaal is. Vlaamse plattelanders leren namelijk op school dat het ‘bevroren’ en niet ‘bevrozen’ is. Zoals bijna altijd bij deze Kempense schrijver is zijn verhaal ook dit keer in eerste instantie een subtiel spel met de taal. Er heerst een ludieke spanning tussen het normale Nederlands, het Algemeen Beschaafd Vlaams en het Kempense dialect. Het is het verhaal van tante Roza, die vlak na de Tweede Wereldoorlog als non naar China en later naar India is gegaan. Zij communiceert alleen door middel van stijve, onpersoonlijke brieven met haar achtergebleven familie. Uit een van die schaarse brieven is de titelzin afkomstig. Tweemaal in haar lange nonnenbestaan keert ze naar België terug en zwijgzaam laat ze zich de weldaden van de familie welgevallen. Stilaan wordt ze daar op haar verre missiepost door haar familie vergeten. Op zijn best is Pleysier als hij liefdevol de Kempense vrouwenwereld schildert. Het gaat dan om de reacties van het thuisfront op Roza's perikelen. In zijn hart is hij een Vlaamse plattelandsfeminist, als die contradictio in terminis geoorloofd is. Ik eindig met een bundel die niets ironisch heeft en waarin de ‘zijnstwijfel’ wordt weggespoeld door een diep gekoesterde levensdrang. G.L. Durlachers Quarantaine (Meulenhoff, Amsterdam, fl. 25,90) is het onderkoeld relaas van de terugkeer van een joodse jongen uit de Duitse vernietigingskampen en de opvang in het vaderland. Voor deze auteur is het leven geen tekst, maar is de tekst rotsvast verankerd in het leven. In de ‘terugkeerliteratuur’ staat Durlacher natuurlijk niet alleen, al is het genre na Marga Minco en Judith Herzberg enigszins naar de achtergrond gedrongen. Zoals op de achterflap staat vermeld

[p. 41]

is het een monument geworden voor zijn gestorven familieleden, maar het is ook een monument voor enkele HBS-leraren die hem na de oorlog op weg hielpen. Daarbij wordt de scheikundeleraar drs. E.J. Harmsen niet met name maar wel herkenbaar en met ere vermeld. Durlachers visie hoeft de onze niet te zijn - de scheikunde had mijn voorkeur niet -, maar we kunnen toch dankbaar zijn voor dit vignet van het naoorlogse Apeldoorn.