Neerlandica extra Muros. Jaargang 1989

[p. 1]

[Neerlandica extra Muros - voorjaar 1989]

Het tussenwerpsel
F. Balk-Smit Duyzentkunst

Zoals de criminologen hun Lombroso hebben¹, die criminaliteit in verband bracht met de schedelomvang, zo hebben de taalkundigen dr. Jac. van Ginneken S.J. 1877-1945, die de talen verklaarde uit de lichamelijke kenmerken rond het strottehoofd. Daar kwam heel wat erfelijkheid bij te pas en in zijn beroemde werk ‘Ras en Taal’ beroept hij zich veelvuldig op de wetten van Mendel, die uiteindelijk de nasaliteit van het Frans, de gecompliceerde Engelse th, de verraderlijke Nederlandse ch van Scheveningen alsook de geheimen van de Afrikaanse toontalen in de hand gewerkt zouden hebben.

Dat misdadigheid een biologische basis zou hebben wordt in wetenschappelijke kringen nog niet helemaal van de hand gewezen maar een bio-linguïstiek is ons tot op heden bespaard gebleven. In dergelijke koppelingen ligt altijd het racisme op de loer. Het is daarom maar goed dat we steeds vaker in aanraking komen met het tegenovergestelde van wat Van Ginneken najaagde: die zocht bewijzen voor de taalkundige verschillen tussen de rassen, en wij komen steeds meer in de gelegenheid onder de indruk te komen van wat de rassen gemeen hebben, juist ook in taalkundig opzicht. Namelijk het aangeboren taalvermogen van alle mensen, dat zich als een levende correctie van de rassenwaan met grote kracht aan ons openbaart. Nachtblauwharige bergindiaantjes, gezellig met ‘vader en moeder’ in het wegrestaurant, spreken Nederlands met onberispelijk Brabants accent, een raadselachtig glimlachend Chineesje in een televisieprogramma spreekt plat Amsterdams en een uitbundige negerin zangerig Vlaams. Onze verrassing daarover geeft al genoeg te denken.

Alle baby's waar ook ter wereld, beschikken over een onwaarschijnlijk rijk articulatievermogen, dat hen klanken doet voortbrengen waartoe ze later absoluut niet meer in staat zijn. Moeiteloos produceren ze zowel de ons vertrouwde spraakgeluiden als onnavolgbare ‘kliks’ (klakgeluiden), gorgelklanken en melodieuze inademingen die slechts een enkele stam aan de Ivoorkust nog machtig is. Even moeiteloos gaan ze te bestemder tijd over op sophisticated Engels, tjilpend Japans of op de verfijningen van kliks en klaterklanken van een met uitsterven bedreigde exotische stam.

Niet alleen de oorspronkelijke articulatierijkdom is universeel, maar evenzeer het vermogen om daar maar een klein deel van over te houden, net dat wat nodig is voor de volmaakte aanpassing aan de ouderlijke moedertaal, de adoptiemoedertaal inbegrepen. Om dit verschijnsel te kunnen verklaren komen we met de wetten van Mendel niet zo gek ver en het is nog maar de vraag of de moderne genetica er raad mee weet. We kunnen vooralsnog slechts eerbiedig constateren dat het aangeboren taalvermogen zich óók uit in een grandioos verleren en vergeten van de oude weelde. Toch is er in ons aller aanvangsstadium wel iets aan te wijzen dat vervolgens in alle talen aanwezig blijkt te zijn.

De vroegste vormen van articulatie bij ieder mens zijn mè, ma,

1 De eerste drie alinea's van dit artikel zijn een herziene versie van het begin van een heel ander artikel dat ik publiceerde in het Amsterdams Studentenweekblad Propria Cures, 6 december 1986.

[p. 2]

nè, ngè, een soort blaten, en in alle talen, ook de exotische, betekenen dergelijke klanken zoiets als ‘moeder’ (mama), ‘voedster’ (nana, nanny), ‘moederborst’ (mamma), ‘baby’ (baba (Zuidafrikaans)) en zelfs ‘vader’ (papa, daddy). Interessant is dat er Indianentalen zijn waarin papa mama betekent. (Net zoiets opmerkelijks als culturen waarin hoofdschudden ‘ja’ en knikken ‘nee’ wil zeggen, wat inderdaad voorkomt.) Men neemt aan dat hier in enigerlei vorm klanknabootsing in het geding is, dat ‘mama’ een onomatopee is, net als koekoek. Een fascinerend gegeven, waarbij allerminst duidelijk is waar en hoe in de evolutie zich het element nabootsing heeft voorgedaan. De koekoek benoemen we door het geluid dat hij maakt te imiteren en ten behoeve van onze kleinen maken we van een auto soms een toetoet, van een hond een wafwaf, en Carmiggelt liet in één van zijn eerste ‘kronkels’ eens een conducteur uit een Amsterdamse tram stappen om aan een tussen de rails gezeten jongetje te vragen ‘Mogen we er even door met de ting-ting?’. Maar een zuigeling imiteert niet, hij zuigt. Zou hij zich in één of ander later stadium iets herinnerd hebben? Of zijn de volwassenen hèm gaan imiteren? Misschien is deze vraag wel van hetzelfde kaliber als die van de kip en het ei. In elk geval kunnen we ze allebei niet beantwoorden, wat nog niet wil zeggen dat ze verkeerd zijn. Darwin is hier niet van toepassing lijkt me, Genesis ook niet.

Alle talen kennen het verschijnsel onomatopee, iets universeels dus. Ook onomatopeeën hebben een geschiedenis, gelijke tred houdend met de technische ontwikkeling. Het nog onlangs gangbare dodelijke ‘piefpafpoef’ moest definitief het veld ruimen voor het ‘paauw...paauw...’ van het machinegeweer.

Niet alleen de herkomst van woorden als mama, papa en koekoek wijzen op klanknabootsende elementen in de natuurlijke taal, ook de naam van iets zo nederigs als de torren staat in de etymologie te boek als oorspronkelijk een onomatopee, waarmee het geluid werd nagebootst van de vliegenden onder hen (ik zou zo gauw niet weten of alle torren vliegen): dzoerrr... dzoerrr..., want in het Middelnederduits betekent ‘turren’ gonzend vliegen.² Zodoende. Er is dus alle reden om aandacht te schenken aan de onomatopee, willen we iets van de natuurlijke taal te weten komen.

Het mooie is, dat om zo te zeggen gevestigde onomatopeeën zich weer hebben aangepast aan het klanksysteem van de taal waarin ze zijn opgenomen: Kukeleku is in het Frans Coquerico!, een Franse koekoek, le coucou, zegt coucou en een Engelse hond bow-wow. Het raadsel van de oorsprong van de taal zullen we wel nooit kunnen ophelderen, waar wie er zich toch mee wil inlaten kan niet om de onomatopee heen, dat is duidelijk.

Een even universeel en in de individuele taalontwikkeling vroeg optredend verschijnsel is het aanwijzen. Aanwijzen nemen we al waar bij het zeer kleine maar wel reeds het zuigelingenstadium ontwassen kind, en tot aanwijzen zijn we gedwongen als we een meloen willen kopen van een marktkoopman wiens taal we niet beheersen. Het behoort tot het aanvangsstadium van de taal, maar ook de verst voortgeschreden taal bevat aanwijzende elementen (‘deiktische middelen’, geheten, van grieks ‘deixo’ - wijzen, tonen), zoals ‘hier’, ‘daar’, ‘ik’ en ‘jij’, al doen zulke elementen wel meer dan alleen aanwijzen.

2 Zie Franck's etymologisch woordenboek der Nederlandsche taal, tweede druk door dr. N. van Wijk. 's-Gravenhage, Martinus Nijhoff, 1912, onveranderde herdruk 1980, sub Tor.

[p. 3]

Een derde verwante groep universalia is die van de tussenwerpsels, die zowel in het woordenboek als in de grammatica hun eigen weg gevonden hebben. Au! Ach! en Och! zijn tussenwerpsels. Een tussenwerpsel, het woord zegt het, kan overal tussen geworpen worden en vormt daardoor een heel eigen woordsoort en een ontzettend onafhankelijk zinsdeel. Sommige grammatica's zeggen dat zo'n piepklein woordje eigenlijk zelf een hele zin is. Heel praktisch zijn ze voor dichters die, ten prooi aan ritmedwang, iets moeten opvullen.

Het meisje ach hoe weende zij
haar leven leek voorgoed voorbij.

Hoe weende zij, het meisje, ach,
Dit was gewis haar laatste dag.

Het wordt overigens minder en minder met de tussenwerpsels in de poëzie, maar het ritme is duidelijk aan een revival toe, dus ach en o zullen ook wel weer terugkomen. Bijzonder interessant zijn de tussenwerpsels die weliswaar het woordenboek nog niet bereikten, maar toch een zekere status in onze taal verworven hebben, zoals hoeiboei, afkomstig van de moeder van Frits van Egters in De Avonden van Reve (Simon van het).

Een afzonderlijke categorie tussenwerpsels wordt gevormd door de krachttermen, vloeken, vervloekingen, aanroepingen van God en Duivel, verwensingen, allemaal inclusief hun afgezwakte vormen zoals gut, tjeempie en potverdrie.

De tussenwerpsels vormen een mooi en uitdagend gegeven voor de linguïst die naar universalia zoekt, want, afgezien van de spelling, hoeven de meeste nooit vertaald te worden, ze zijn in alle talen praktisch hetzelfde: heel onomatopee-achtig, de weergave van geluiden die ons spontaan ontsnappen zoals zuchten en kreten. Daardoor gaat het onomatopeeschap vaak samen met het tussenwerpselschap. Elke onomatopee die geen zelfstandig naamwoord of werkwoord is geworden (zoals koekoek, mama, etc.) is automatisch een tussenwerpsel (miauw! woef! kwekkwek!, dit laatste leidde tot het werkwoord kwekken). Ook de van .mensen geluiden nagebootste tussenwerpsels ondergingen aanpassing aan het klanksysteem van de taal waar zij thuishoren, en onderworpen als zij werden aan spelling kregen sommige een nieuwe eigen woord-status: Tut-tut, waaruit ‘betuttelen’ is gegroeid, is in oorsprong de weergave van een soort ingeademde t-klank die spontane verontwaardiging weergeeft. Oef! is afkomstig van een langgerekte tussen tanden en lippen naar buiten komende zucht van vermoeidheid of warmte en brrr van een stemhebbend labiaal gebibber waar onze gewone rrr helemaal niet aan te pas komt, maar er is nu eenmaal geen speciale letter voor het bibbergeluid. Ook wordt brrr neergeschreven als notatie van het oergeluid dat kleine jongens voortbrengen (wie weet tegenwoordig kleine meisjes ook) als ze een auto zijn. Het lijkt nog het meeste op het briesen van een paard. Merk op dat paarden vrolijk briesen, mensen alleen als ze kwaad zijn.

Het onderzoek naar tussenwerpsels wordt helaas in de moderne taalkunde niet beschouwd als een belangrijk issue. Het is daar helemaal geen

[p. 4]

issue. Integendeel, tussenwerpsels worden beschouwd als randverschijnselen, men plaatst ze buiten de taalstudie, omdat ze niet passen in het systeem van de moderne grammatica. Ze verstoren danig de illusies van De Saussure: ‘Le signe linguistique est arbitraire’ en ‘La langue est un système où tout se tient’, twee dogma's die men voor geen goud ter discussie stelt.³

Taalkundigen! Er is werk aan de winkel. Want de tussenwerpsels mogen dan uit de grammatica verdwenen zijn, in de taal zelf zijn ze actiever dan ooit. En daar gaat het om. We moeten ze dus met extra aandacht onderzoeken. Dan komen we er misschien ook achter waar God gebleven is, die is immers een tussenwerpsel geworden.⁴ God ja...

3 Het is aangrijpend te zien in welke bochten De Saussure zich wringt om aan te tonen dat onomatopeeën en tussenwerpsels zijn Heilig Principe niet aantasten. Zie Ferdinand de Saussure, Cours de linguistique générale, publié par Charles Bally et Albert Sechehaye. Parijs, 1922, p. 101 en passim.

4 Deze constatering ontleen ik aan Piet Grijs, alias Battus, alias Hugo Brandt Corstius. Helaas ben ik er niet in geslaagd het precieze nummer van Vrij Nederland waarin hij in zijn rubriek Grijs zijn bevindingen publiceerde, te achterhalen. Het moet in 1985 geweest zijn.