Neerlandica extra Muros. Jaargang 1983

[p. 57]

Werkelijkheid kent grens noch schaarste. Kroniek van de poëzie
Theo Hermans

Op 3 augustus stond het ineens in de krant: aan het eind van dit jaar zal de koning der Belgen de Prijs der Nederlandse Letteren uitreiken aan de keizer der Vijftigers. De driejaarlijkse onderscheiding, waar behalve het unieke prestige een slordige 18000 gulden aan vastzit, wordt Lucebert toegekend voor zijn gehele letterkundige werk. De jury heeft er goed aan gedaan juist op dit ogenblik Lucebert voor te stellen. De laatste tijd werden de Vijftigers nogal eens op de korrel genomen en de Grote Prijs die hun voorman nu te beurt gevallen is, betekent een heilzame herinnering aan de enorme golfbeweging die de poëzie van Vijftig heeft veroorzaakt.

Het lijkt bovendien of Lucebert zich bewust heeft warmgelopen voor de gelegenheid. Toen in 1981 zijn bundel Oogsten in de dwaaltuin verscheen (zie NEM 37), was het voor het eerst in twintig jaar dat er nieuw werk van hem te lezen was. Eind vorig jaar volgde, ditmaal op groot formaat uitgegeven, De moerasruiter uit het paradijs (Amsterdam, Bezige Bij; 36 blz., 35 fl.). Lucebert is kennelijk op dreef. Als toegift zit er bij de nieuwe bundel een grammofoonplaatje waarop de dichter met warme stem twaalf gedichten leest, drie uit de Moerasruiter, drie uit Oogsten en de rest uit ouder werk.

Verrassend kan Luceberts jongste produkt evenwel niet heten. Hij trekt de vertrouwde poëtische lijn door en maakt dus overvloedig gebruik van aaneengeregen klankassociaties, spitse woordspelingen, een soms curieuze zinsbouw en schitterend uitgesponnen beelden. Verscheidene gedichten klinken weliswaar verbeten en grimmig, met iets van de koude woede die diep in Lucebert schuilt, maar over het algemeen voert een onverwoestbaar lyrisch optimisme de boventoon. ‘Werkelijkheid kent grens noch schaarste’, heet het ergens midden in de bundel en het laatste gedicht lijkt te suggereren dat het uitproberen van nieuwe combinaties en mogelijkheden in taal er toe kan bijdragen de werkelijkheid nog wat grenzelozer en voller te maken. Ook dat zijn inzichten waar Lucebert reeds mee werkt sinds de dagen dat hij het had over ‘de ruimte van het volledig leven’ die in het gedicht tot uitdrukking moest komen.

Een andere Vijftiger die zijn verleden weer heeft opgehaald, is Jan Elburg. In 1975 waren zijn Gedichten 1950-1975 in één kloek boekdeel bij elkaar gebracht (Bezige Bij; 485 blz.). Onlangs verscheen een bloemlezing daaruit, onder de titel Iets van dat alles. Een keuze uit de gedichten (Bezige Bij 1982; 124 blz.). Wiel Kusters zorgde voor een informatief nawoord, waarin hij vooral aandacht besteedt aan Elburgs ontwikkeling als dichter.

Net als in de Gedichten 1950-1975 ontbreken in deze bloemlezing de vier nog vormvaste en traditioneel getinte bundels die Elburg vóór 1950 uitgaf. De dichter zelf heeft ze achteraf als weinig meer dan een aanloop naar zijn eigenlijke poëzie beschouwd, maar literair-historisch gezien is het jammer dat deze vroege verzen nu vrijwel onbereikbaar zijn geworden.

[p. 58]

Noch Kusters' nawoord, noch bijvoorbeeld de - overigens voortreffelijke - dokumentatie van R.L.K. Fokkema, Het komplot der Vijftigers (Bezige Bij 1979), geven meer dan een heel algemene indruk van Elburgs poëtische leerjaren. Als men echter bedenkt dat Elburgs eersteling Serenade voor Lena (1942) heette, leest men het titelgedicht van zijn eerste Vijftigersbundel, Laag Tibet (1952) toch anders, vooral bij regels als: ‘De lauwe branding in mijn mond zal geen muziek,/ geen serenades op mijn huig verslijten:/ er blijft verbitterd zand om in te bijten,’ enzovoort.

Dichterlijke omkeringen in de letterlijke zin van het woord zijn trouwens een typisch Elburgse specialiteit. Het bekendst zijn vermoedelijk zijn ‘contravormen naar 5 oostakkerse gedichten van hugo claus’ uit 1971, waarvan er in Iets van dat alles twee zijn opgenomen. Claus' gedichten worden daar woord voor woord in hun tegendeel vertaald, zodat bijvoorbeeld de regel ‘De wondere wagens der zon gaan onder’ er uit gaat zien als ‘De alledaagse voetgangers van de maan komen op’ en zo verder tot het bittere einde. Dat is een onschuldig spelletje, zoals Elburg ook nadrukkelijk heeft verklaard. Maar Wiel Kusters wijst in zijn nawoord bij de bloemlezing op een onvermoed aspect van Elburgs contravormen. Hij toont namelijk aan dat ‘Waar ook ter wereld’, het openingsgedicht van de bundel De gedachte mijn echo (1964), eveneens een aantal onmiskenbare omkeringen bevat van een gedicht van Paul Eluard uit 1949, waarin deze de lof van Stalin had gezongen. Elburgs gedicht houdt juist een afrekening met het stalinisme in. De bundel waar het in voorkomt betekent tevens een belangrijk keerpunt in zijn poëtica. Hoewel Elburg zijn poëzie altijd heeft beschouwd als ‘de draagster van het verlangen naar een omgewentelde maatschappij’, is hij zich sinds De gedachte mijn echo merkelijk meer op persoonlijke en taalbetrokken kwesties gaan toeleggen. Toch is hij, evenzeer als Lucebert, in hart en nieren een Vijftiger gebleven, met een uitgesproken voorliefde voor experimenten met krachtige, beweeglijke en vaak speelse beelden.

Aan speelse beelden doet Lévi Weemoedt ook wel, maar krachtig en beweeglijk is vermoedelijk het allerlaatste wat hij zou willen zijn. Weemoedt, als dichter zo ongeveer de meest volkomen contravorm van Jan Elburg, is een exponent van de Nieuwe Treurigheid die in de zeventiger jaren de kop opstak - of, om in de sfeer te blijven, het hoofd liet hangen. Zijn verzamelbundel Van harte beterschap (Amsterdam, Bert Bakker 1982; 156 blz.; 19,50 fl.), ondertitel Kleine trilogie der treurigheid, bevat herdrukken van de bundels Geduldig lijden (1977), Geen bloemen (1978) en Zand erover (1981). Het eerste gedicht geeft al direct de toonhoogte aan: mistroostig, droefgeestig, wanhopig, neerslachtig, droevig en smart'lijk, welk laatste woord zijn poëtische spelling overdraagt op oef'ning en bung'lend, ook allebei op die eerste bladzij. Een eind verder zegt ‘Een huis vol’ het in vier regels:

Ik ben getrouwd met Treurigheid,
woon samen met Verdriet.
Krijg soms bezoek van Eenzaamheid
maar helpen doet dat niet.

[p. 59]

Die bodemloze triestheid is de grote constante: de dichter voelt zich eenzaam, zielig en het leven moe; de doodsgedachte komt in verschillende, doorgaans ironische vormen om de hoek kijken.

Ironie en zelfspot horen bij deze gesteldheid als grimlachjes bij snikken. De negentiende-eeuwse allusies worden trouwens ondanks de hedendaagse enscenering wakker gehouden in regels als:

Vrouw Arremoe krabt aan de dubb'le ramen:
háár erfpacht ben 'k, van eeuwigheid tot amen.

De aflossingscondities zijn zéér rekbaar.
Alleen mijn smart is met geen mogelijkheid aftrekbaar.

Het meest geslaagd zijn een aantal gedichten waarin Weemoedt zijn oneindige moedeloosheid laat contrasteren met dynamische bezigheden zoals hardlopen en voetballen. Het sonnet ‘Antiloop’ gaat over zo'n anti-loop, de wedren van het menselijke bestaan waarin de dichter van de droevige figuur aan aller spot en hoon ten prooi is en tenslotte zelfmoordplannen gaat koesteren. Het gevoel van nergens op zijn plaats en niet gewaardeerd te zijn gaat de hele bundel door. In de middelste afdeling, Geen bloemen, komt daar het beeld van de smachtende smoorverliefde bij, wiens teerbeminde ofwel nog onbereikbaar ofwel alweer vertrokken is.

Met die Piet-Paaltjensachtige, dik aangezette tranerigheid heeft Lévi Weemoedt overigens bijzonder veel succes geoogst. Zijn debuut, Geduldig lijden, was binnen het jaar aan de vijfde druk toe, en het is hem commercieel voor de wind blijven gaan. Maar in dit genre leidt elk teveel tot verveling. Reeds in 1979, in een recensie van Weemoedts tweede bundel, Geen bloemen, sprak Jan van der Vegt de hoop uit dat er geen derde bundel in diezelfde toonaard zou komen, want het literaire spel was volgens hem reeds volop tot een routine aan het vervlakken (NRC, 8.6.1979). Sindsdien publiceerde Weemoedt niet alleen Zand erover, maar ook de tamelijk omvangrijke verzameling Van dansen en zingen & treuriger dingen (1980), met ontelbare íntreurige varianten op de basisregel: ‘Er lekken tranen in de havermout’. Dat eindeloze voortborduren werkt voorspelbaarheid in de hand, omdat het thema zo smal is, de techniek zo beperkt en grappig blíjven zo aartsmoeilijk. Wie er toevallig voor in stemming is, zal de meewarige martelarenluim allicht waarderen. Na verloop van tijd zet de verveling echter onvermijdelijk in. Ook in het genre van het ‘light verse’ lijkt Weemoedt daarom hoogstens een ‘minor poet’, zij het een heel populaire. Van gebrek aan populariteit bij het lezend publiek heeft Ed Leeflang tot nu toe evenmin te klagen gehad, al houdt de overeenkomst met Weemoedt daar op. Leeflangs jongste bundel, Op Pennewips plek (Amsterdam, Arbeiderspers 1982; 52 blz., 24,50 fl.), zijn derde sinds hij in 1979 debuteerde met De hazen (zie NEM 36), werd meteen op 2500 exemplaren gedrukt, een uitzonderlijk hoog aantal. Hij is enigszins ongewoon in de hedendaagse poëzieproduktie omdat hij - zoals de titel aangeeft - de wereld van de schoolbanken en hun bewoners tot onderwerp heeft. Leeflang is een dichter die zowel diepgang als vormbeheersing bezit. In dit geval zijn die kwalitei-

[p. 60]

ten gericht op het aftasten van de zonderling tweespaltige wereld die leraren en leerlingen gedurende enkele jaren bijna dagelijks delen. Leeflang gaat hierbij met zijn gewone omzichtigheid te werk, van gedicht tot gedicht een eigen atmosfeer opbouwend aan de hand van zorgvuldig geplaatste klankherhalingen en perspectiefverschuivingen. Op verschillende vlakken wordt telkens weer getracht, meestal via het zelfbewustzijn van de leraar, de subtiele psychologie van klas en kennisoverdracht te vatten. Daar gaat een beschrijvend en anekdotisch element mee gepaard dat af en toe net iets te braaf lijkt en daardoor een moraliserende en sentimentele bijtoon dreigt te ontwikkelen. Het is mogelijk dat Leeflang, die naar verluidt zelf leraar is aan een pedagogische akademie, niet voldoende afstand van zijn onderwerp heeft weten te nemen. Het is echter evengoed mogelijk dat de wil tot begrijpen en beschrijven wat te vaderlijk en te vrijblijvend gehouden is om bij de lezer echt iets los te slaan. Tot het hoge niveau dat in de beide vorige bundels doorlopend bereikt werd, komt Op Pennewips plek dan ook in een kleiner aantal gevallen.

Leeflangs manier van schrijven is altijd vloeiend en afgerond. Bij een dichter als Roland Jooris zijn alle golvingen en rondingen van de stijl welbewust weggeknipt, zodat er slechts flinterdunne reepjes tekst overblijven, alsof de woorden slechts druppelsgewijs losgelaten mogen worden. Jooris' nieuwe bundel, Akker (Tielt/Bussum, Lannoo 1982; 57 blz.) is zijn eerste sedert de keuze uit de Gedichten 1958-1978 (Antwerpen, Lotus 1978), en het lijkt of hier de minimalistische instelling nog op een ander vlak is doorgevoerd. Het boek bevat nauwelijks 21 gedichten, allemaal vrij kort, met regels die maar bij hoge uitzondering vijf woorden halen. De lezer die daarvoor 275 Belgische franken moet neertellen, zou geneigd kunnen zijn te denken dat hij schaamteloos bedrogen wordt.

De lezer zou zich schromelijk vergissen. Jooris' gedichten dient men te beschouwen als een soort kostbare miniaturen, die enige toegespitste aandacht best kunnen verdragen. Toch zoekt hij zijn onderwerpen nooit ver van huis. Het gezichtsveld omvat weinig meer dan een kamer, een raam, wat takken, stenen, water. De complexiteit zit in de wijze waarop hij, uitgaande van dat alledaagse materiaal, verbanden legt tussen woorden, beelden, stemmingen en dingen. Doordat de lijnen zo fijntjes gepenseeld zijn, krijgt de verbeelding van de lezer ruimschoots de gelegenheid om het omliggende wit in te vullen.

De schildersmetaforen komen overigens spontaan bovendrijven bij het spreken over deze poëzie. De plastische kunsten houden Jooris' belangstelling reeds jarenlang gaande en ook Akker telt verscheidene gedichten die rechtstreeks met schilders en schilderijen te maken hebben. Jooris' hele poëzieopvatting draait rond begrippen als etsen en schetsen, zichtbaar en tastbaar maken. Ook in Akker staat weer een programmatisch gedicht dat ‘Dichten’ heet:

vul
zonder spreken
het raam
op, de rechthoek
de tijd

[p. 61]

 

grif

 

met een schaarse

 

pen

 

in dit raster

 

de avond

Een woord als ‘schaars’ is even kenmerkend voor Jooris' bijzonder zuinige stijl als de karige leestekens en de ijlte die om de regels hangt. In Akker komen verwante bijvoeglijke naamwoorden voor als leeg, schraal, onthecht, uitgeteerd en dergelijke. Meer is minder is de titel van een bundel uit 1972; een echo daarvan klinkt door in Akker: ‘met steeds minder/ vermeerderd’. Dat ‘steeds minder’ omvat echter nog altijd een nauwkeurig gedoseerde portie ruimte, tijd, geluid, betekenis en gevoel, meer dan genoeg om er geslaagde gedichten mee te construeren. Bij Jooris is het uitdunnen en uitsparen tot een kunst geworden die velen, met veel meer woorden tot hun beschikking, hem zullen benijden.