Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 114

Etymologie
Marlies Philippa
Meer over regenkleding en ook nog een andere mantel

In het tweede nummer van Neerlandia/Nederlands van Nu van deze jaargang op bladzijde 36 en 37 heeft Frans Debrabandere een mooi artikel geschreven over de etymologie van allerlei woorden in de categorie regenkleding. Ik zou daar graag wat aanvullingen op willen geven.

Debrabandere gaat kort in op de woordgeschiedenis van gabardine. Maar die is nog veel langer en interessanter. Aan de basis van gabardine ligt een variant van het woord kabaai. In Nederlands-Indië was kabaai of kabaja een lang kledingstuk of een lang jasje, dat van voren met een sierspeld werd gesloten. Op Java bestond de kleding van de inheemse bevolking uit een sarong en een kabaai.

Kabaai komt van het Volksarabische kabaya. Daaraan ontleend is het Portugese cabaia ‘zijden bovenkleed van de oosterlingen’. In Franse reisbeschrijvingen uit de zeventiende en achttiende eeuw komt dat woord voor als cabaye. Door de Portugezen werd cabaia naar Indië gebracht en vandaar kwam het weer naar Europa: in het Nederlands als kabaai en in het Engels als cabaya. Dat het door de Portugezen naar Indië is gebracht, is trouwens niet helemaal zeker. Het is ook mogelijk, dat het via Perzië en India in het Maleise gebied terechtgekomen is.

In het Zweeds is kavaj een veel voorkomend woord. Het betekent ‘jasje, colbertje’. Het is een Nederlands leenwoord in het Zweeds, een uitleenwoord dus vanuit het Nederlands gezien.

Kabaya is in het Arabisch een dialectische variant. Het woord in de Arabische standaardtaal is kaba ‘overkleed met lange mouwen’, dat afkomstig is van Perzisch kabaah. Via Sicilië heeft de officiële variant Europa bereikt. Het Siciliaans maakte er cabbanu van, een soort jas, en het Italiaans gabbano. De uitgang -anu/-ano is overgenomen van andere mantelbenamingen, zoals Siciliaans palandranu, Italiaans pastrano.

In het Frans en het Engels werd cabbanu omgevormd tot caban en in het Spaans tot gabán. Er bestond in het veertiende-eeuwse Spaans nog een andere jasaanduiding: tavardina, tabardina ‘korte boerenmantel’. Die twee woorden zijn door elkaar geraakt en daar is gabardina uit ontstaan. Dat kwam via het middeleeuwse Frans in de vijftiende eeuw in het Engels terecht om eeuwen later weer in het Frans terug te keren. Aan dat latere Frans hebben we onze gabardine regenjassen te danken!

De zojuist genoemde tabardina is het verkleinwoord van tabardo ‘wapenrok, wijde mantel’, een woord dat het Spaans ontleend heeft aan het Franse tabard. Zo'n tabard is de Sinterklaaslievende Nederlanders en Belgen ook niet onbekend. In het Nederlands is het overgenomen als tabbaard of tabberd. Het Franse tabard was de naam voor een lange mantel die gedragen werd door hoogstaande personen. In ouder Nederlands duidde het woord ook de mantel aan van gerechtsdienaren en professoren, die wij nu toga noemen. Al in 1297 treffen we tabbaard als persoonsnaam aan in het Nederlands: in dat jaar is er een oorkonde geschreven waarin een zekere Jacob Tabbaert een rol speelt. In het huidige Nederlands gebruiken we tabberd eigenlijk alleen nog maar voor de mantel van Sinterklaas.

Terug naar de regenkleding: de poncho, een ‘regencape met hoofdopening’. Dit woord is in de negentiende eeuw al beschreven als ‘mantel van vierkante lap stof met opening voor het hoofd, gebruikt in Peru en Chili’, maar pas in de jaren vijftig van de twintigste eeuw raakte het in het Nederlands bekend als ‘regencape’. Poncho is ontleend aan het Spaanse poncho ‘indiaanse cape, vierkante doek met hoofdopening’, waarvan

[p. 39]

de herkomst omstreden is. Meestal wordt aangenomen dat het woord is ontleend aan het Mapuchische pontho ‘wollen weefsel’. Mapuche is een indiaanse taal in Chili, een van de landen in Zuid-Amerika waar indianen traditioneel een cape dragen die bestaat uit een wollen lap met een opening voor het hoofd.

Een vindplaats van poncho ‘dekkleed van een paard’ in Europees-Spaanse bronnen uit de zestiende eeuw zou echter bewijzen dat het woord niet oorspronkelijk Indiaans is, maar het zelfstandig gebruikte Spaanse bijvoeglijke naamwoord poncho, een variant van pocho ‘verschoten, verlept’. De naam zou gegeven zijn omdat een poncho een lap of deken is zonder patronen met één kleur. Dit woord poncho zou door de Indianen ontleend zijn voor hun capes, hoewel indiaanse poncho's meestal zeer bont gekleurd zijn.

Ten slotte de trenchcoat. Dit woord werd in de Eerste Wereldoorlog in het Engels gevormd als benaming voor de waterdichte overjas die de officieren in de loopgraven droegen. Later kreeg het in het Engels en ook in de ontlenende talen de betekenis die Van Dale omschrijft als ‘gabardine regenjas met patten op de schouders en met een ceintuur’.

Trench is niet de aanduiding voor die patten, wat je wellicht zou kunnen denken, maar het is het Engelse woord voor loopgraaf. Trenchcoat wil dus zeggen ‘loopgraafjas’. Het Engels heeft trench overgenomen van het Franse tranche dat tal van betekenissen heeft, zoals ‘schijf’, ‘snee’ en ‘voor’. Het hangt samen met het werkwoord trancher ‘snijden’, dat het Nederlands ontleend heeft als trancheren.

Trench-coat is al vroeg in het Nederlands terechtgekomen. In 1919 komen we in Het Volk een advertentie tegen voor trenchcoats van gummi en andere waterdichte stoffen. De nadruk ligt dus op waterdicht. Maar al in een advertentie in Het Vaderland van 1920 wordt gesproken over ‘regenjassen model trenchcoat’. In 1922 verkoopt Gerzon ‘jongensjassen model trenchcoat’ en in 1927 lezen we: ‘Trenchcoat beige, voor dames en jongedames’. De harde soldatenwerkelijkheid is inmiddels ver weg.

In de Belgische krant De Zeewacht (11-6-1926) staat een advertentie van Sport Depot Machiels: ‘Laatste nieuwigheden van... Impermeables, Trench Coats...’ en in De Poperinghenaar (12-12-1926) lezen we: ‘Ze hadden gestolen... om schoone kleren te kunnen dragen, een pels, en een “trench coat” zooals in de mode is.’