Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 114

[p. 10]

Onderwijs
Karl Catteeuw
De woorden waarmee het allemaal begon: aap-noot-mies

Leesplankje aap noot mies, Collectie Nationaal Onderwijsmuseum, Rotterdam | ^© Noordhoff Uitgevers, Groningen

Herman Pijfers, oprichter van uitgeverij Ambo, leerde in 1927 lezen op een Amsterdamse katholieke school. Vooral de beelden bleven hem bij, ze waren exotisch en weinig alledaags, net als de woorden waarmee het allemaal begon:

‘Van de eerste dag op de lagere school herinner ik me alleen het grote leesbord voor in de klas met de plaatjes aap, noot, mies, zeef. Dat het meisje in die ouderwetse kleren Mies heette, wist ik toen nog niet en ook niet wat een zeef was. Dat leerde ik toen we gingen spellen. Of we al de eerste dag met leesplankje en letterdoos voor ons zaten - ik weet het niet meer. Hebben wij nog op de toen al verouderde manier leren lezen?’ (Herman Pijfers, Alles heeft zijn tijd - Herinneringen van een uitgever, Lannoo, Tielt, 1990, p. 19)

Precies een eeuw geleden verscheen de leesplank aap, noot, mies op de markt. De methode was erg populair en werd een icoon van de Nederlandse leesdidactiek. Naar aanleiding van die verjaardag blikt het Nationaal Onderwijsmuseum in Rotterdam terug op die leesplank, haar makers, haar concurrenten en de ontwikkeling van leesmethoden in het Nederlandse taalgebied zonder meer.

En dat is best wel boeiend. Aap, noot, mies werd al in 1897 ontwikkeld door schoolmeester Hoogeveen voor uitgeverij Brinkgreve in Deventer. Zijn systeem was sterk gebaseerd op de leesmethoden van Versluys (1877) en vooral Bouman (1866): een zestiental woordbeelden als uitgangspunt, wandplaten om de woorden klassikaal in te prenten, woordkaartjes om de woordbeelden te analyseren. Bouman was overigens bescheiden genoeg om aan te geven dat hij alleen bestaande ideeën omtrent leesmethodiek bij elkaar had gebracht. Ook Hoogeveen had alleen andere woorden gekozen, maar beschouwde het wel als zijn persoonlijke vinding. Hij raakte uiteindelijk zelfs in een patentdiscussie verwikkeld met een oud-collega die ook een leesmethode had ontwikkeld.

De succesfactor van de verbeterde methode-Hoogeveen uit 1910 was de professionele uitvoering door kunstschilder Cornelis Jetses, de distributie door Wolters en de koppeling aan andere schooluitgaven. De schoolmeester-jeugdauteur Scheepstra en de reformpedagoog Ligthart hadden al een wandplatenreeks Het Volle Leven en de Ot-en-Sienleesboeken gemaakt voor Wolters, eveneens door Jetses geïllustreerd. De aard van de

[p. 11]

verbeterde Hoogeveen was dus niet nieuw of uniek, en ook de inhoud bleef braaf en knus, en sterk gericht op het plattelandsleven, het ambachtelijk werk en kinderen uit de middenklasse. Maar de populariteit ervan was ongezien en ongeëvenaard. Echte tellingen zijn er niet geweest, maar aan de hand van archiefmateriaal (bewaarde leesboekjes, artikelen over leesonderwijs in Vlaamse tijdschriften voor leraren, inspectieverslagen) kan dat wel achterhaald worden. Er was nooit een monopolie, maar vanaf 1920 startte ruim driekwart van de scholen het leesonderwijs met een reeks normaalwoorden. Ook in Vlaanderen, waar de eigen productie nooit de import een halt toeriep. Het aandeel van de structuurmethoden is sindsdien alleen maar toegenomen.

Succes nodigt uit tot navolging. Ook Wolters zelf maakte veel varianten van aap-noot-mies, tot op het einde van de jaren 60. Er waren opeenvolgende uitgaven, waarin het straatbeeld en de kleding werden gemoderniseerd; er was een vergulde, handgemaakte versie voor prinses Juliana; er was een koloniale versie voor gebruik in Nederlands-Indië. Reynders en Douman gaven rond 1900 de methode aap-roos-zeef uit. Coenen en Van Gestel brachten in 1951 een katholieke Nieuwe Wereldmethode uit: maan-zaag-fien. In diezelfde periode ontstond ook het Vlaamse

Vertelselplaat, verbeterde Hoogeveen, 1910, Collectie Nationaal Onderwijsmuseum, Rotterdam | ^© Noordhoff Uitgevers, Groningen

jan-pet-pop-vis van L.F. Dries. Een andere populaire methode, die de fakkel van Hoogeveen overnam, was Zo Leren Lezen uit 1958, in 1963 veranderd in Veilig Leren Lezen, dat bekend is van de startwoorden maan-roos-vis, aanvankelijk boom-roos-vis. Het is momenteel de meest verspreide leesmethode in Vlaanderen en Nederland. Hoewel de normaalwoorden telkens verschilden, net als de leesteksten en oefeningen, bleef het principe gelijk: eerst een heel woordbeeld inprenten, vervolgens datzelfde woordbeeld hakken en plakken.

Dergelijke leesmethoden, die uitgaan van twee dozijn normaalwoorden of startwoorden, kregen ook kritiek, zeker vanaf de jaren 60. Meestal wilde men af van het werken met woordbeelden, omdat die lui lezen in de hand werken: leerlingen denken te snel dat ze het woordbeeld herkennen en maken zo leesfouten. Te grote fixatie op woordbeelden zou analyse en technisch lezen tegenwerken, zeker bij zwakkere lezers. De nieuwere methoden, zoals Leessprong, gaan veel sneller aparte letters losmaken. Letterstad van Koreman gaat zelfs de eerste maanden heel veel aandacht bieden aan technisch lezen, zonder zinvolle woordgehelen. Die nieuwe methoden raakten niet aan het overwicht van de structuurmethoden, maar verdrongen de eeuwenoude spelmethode, waarbij kinderen eerst het

[p. 12]

alfabet leerden en pas later woorden samenstelden. Terwijl die kritiek vooral kwam uit de hoek van zwakkere lezers, kwam er in de jaren 1980 ook kritiek van de kant van sterkere lezers, die liever geen kunstmatige, ouderwetse of vergezochte normaalwoorden (does, mies, zeef) gebruikten. Die FAL-methoden (Functioneel Aanvankelijk Lezen) werkten met woorden die leerlingen zelf aanbrachten. Ze worden vooral nog in methodenscholen gebruikt. Ze zijn erg motiverend, maar kunnen behoorlijk ingewikkeld zijn en leesproblemen worden er moeilijk mee verholpen.

Naast de didactisch-technische discussies over leesmethoden speelden ook andere factoren een rol in de productie van de tientallen Nederlandstalige leesmethoden. Er waren ideologische kwesties: congregaties brachten graag hun katholieke alternatieven uit en sommige methoden waren uitgesproken Vlaams. En er waren vooral commerciële motieven: elke schooluitgeverij heeft minstens één eigen leesmethode, liefst met veel bijbehorend materiaal, zoals oefenboekjes, letterdoosjes en cd-roms. Echte standaardisering is er nooit geweest. We keren terug naar uitgever Pijfers en zijn vraag of het nu ouderwets was. Het antwoord is erg dubbel. De methode was maar zeventien jaar oud en werd in onderwijskundige kringen onthaald als iets moois en fris. Tegelijk was ze deel van een traditie die veel ouder was, teruggreep naar een didactiek die al ruim een halve eeuw oud was en nog ruim een eeuw te gaan had. Zelfs als was het allemaal niet zo nieuw, toch had Felix R. ter Horst, de directeur van Wolters, met die bekende ingrediënten een onvergetelijk recept samengesteld, dat nog een eeuw later gesmaakt wordt.

Normaalwoorden en hun methoden

spa, slee, drie, ho, hu, bij, koe, kneu, lui, lei, vrouw, dauw, pauw, kraai, leeuw, nieuw, foei	Prinsen, 1817
roos, peer, hoed, pen, pot, zaag, muur, vat, juk, korf, bijl, schip, wieg, deur	Bouman, Wolters, 1866
haan, peer, kip, mes, doos, wieg, zus, bijl, stoel, jas, mof, vuur, schoen	Bouman, Wolters, 1880
geit, zeep, does, hout, roos, wiel, haan, beuk, duif, schuur, mest, vat, bijl, hok, juk, wip	Colenbrander, Kluwer, 1894
raam, roos, neef, fik, gat, wiel, zes, juk, schop, voet, neus, muur, bijl, hok, duif, ei	Hoogeveen, Brinkgreve, 1894
aap, noot, mies, wim, zus, jet, teun, vuur, gijs, lam, kees, bok, weide, does, hok, duif, schapen	Verbeterde Hoogeveen, Wolters 1910
aap, roos, zeef, muur, voet, neus, lam, gijs, riem, muis, ei, juk, jet, wip, does, hok, bok, kous	Reynders en Doumen, Zwijsen, 1905-1910
jaap, gijs, dien, zus, boe, bon, oom, waf, vuur, rook, tol, zeil, neus, huis, schip	Hoogeveen voor Nederlands-Indië, Wolters, 1917
ik, maan, roos, vis, sok, pen, teen, neus, buik, oog, doos, poes, eet, koek, ijs, zeep, huis, weg, bos, tak, hut, reus, jas, riem, hout, bijl, vuur, uil, geit, pauw, duif, ei, schip, ring, bank, licht, zandkasteel	Veilig Leren Lezen, Zwijsen, 1963

Tentoonstelling AAP NOOT MIES, Nationaal Onderwijsmuseum Rotterdam, 20-02-2010 tot 22-08-2010

In 2010 is het 100 jaar geleden dat het leesplankje aap noot mies op de markt kwam. Generaties schoolkinderen hebben leren lezen met dit nu nog steeds beroemde leesplankje. In deze overzichtstentoonstelling zijn naast dit beroemde plankje nog vele andere varianten te zien.