Neerlandia/Nederlands van Nu. Jaargang 112

[p. 9]

Literatuur
Elisabeth Eybers - Met het woord als wapen
Luc Renders

Elisabeth Eybers overleed op 1 december 2007.¹ In 2005 werd haar negentigste verjaardag gevierd met een academische huldiging in Amsterdam. Bij die gelegenheid werd haar laatste dichtbundel Valreep/Stirrup-cup voorgesteld. Ook deze bundel met 15 Afrikaanse gedichten en hun Engelse vertaling staat op een erg hoog literair peil. De poëzie van Elisabeth Eybers kent nauwelijks inzinkingen. Ze beheerst haar metier volkomen. Eybers is een klassieke dichteres, die in haar poëzie met humor, ironie en understatement verslag doet over de kleine voorvalletjes, de geleidelijke veranderingen, maar soms ook de tragische gebeurtenissen in haar leven.

Met haar bundels wil ze de wereld niet veroveren, geen revolutie ontketenen of grootse visies etaleren. Ze stelt zich bescheiden op. Ze schrijft voornamelijk over het onderwerp waarmee ze het meest vertrouwd is, namelijk zichzelf. Ze is zich daar heel goed van bewust, zoals ze in het gedicht ‘Liewe leser:’ aangeeft:

Ja, ek weet hoe ek-sentries vertoon
my tuisgemaakte heelal,
die wêreldjie wat ek bewoon (673)^*

In het gedicht ‘Voortplantingsrym’ wordt trouwens ook het schrijven van poëzie als ‘die uiting van buitengewone,/hardvogtige selfbejag’ (777) voorgesteld. Dit egocentrisme brengt Eybers in het gedicht ‘Opgawe’ ook in verband met haar emigratie naar Nederland, een land met ‘die strak grou-en-groen plattegrond’ dat haar doet krimpen ‘tot voorgeskrewe omgewingsmimiek’, waarin er geen plaats meer is voor de ‘[r]uimte, misterie, wanorde, tragiek/van 'n maatloos ontembare kontinent’ (568).

Zowel haar eigen geaardheid als de aard van het land dat haar geadopteerd heeft en de beheptheid met het schrijven van poëzie leiden ertoe dat de wereld die Elisabeth Eybers in haar gedichten oproept, een kleinschalig karakter heeft. Elisabeth Eybers slaagt er echter als geen ander in om aan het intieme, het alledaagse en het doodgewone een universele dimensie te verlenen. Haar gedichten zijn met de essentie van wat het betekent om mens te zijn gemoeid. Vandaar dat ze met zoveel gemak zowel een Afrikaanse en Zuid-Afrikaanse als een Nederlandse dichteres kan zijn.

Ondanks haar zelfverklaarde egocentrisme is het niet zo dat de poëzie van Eybers zich alleen maar afspeelt in de beperkte ruimte van haar huiselijke leefwereld en van haar onmiddellijke omgeving. De buitenwereld dringt,



soms onaangekondigd en storend, haar leven en de gedichtruimte binnen. In ‘Nagliedjie’, uit de bundel Die vrou en ander verse uit 1945, poogt de dichteres bij de wieg van haar baby alle naargeestige gedachten aan baby's die minder geluk hebben te onderdrukken:

vermy dan die gedagte
wat snel, verraderlik,
soos vuiste in die donker
jou gorrel styf toedruk

aan koue, honger kinders
wat teen mekaar vasskuif,
hul slaap 'n see van angste
waarop hul eindloos dryf ... (60)

Juist door de poging tot het wegdringen van de beelden van verwaarloosde, hongerige kinderen wordt het contrast tussen hen en de baby in de wieg des te nadrukkelijker weergegeven. Het gedicht geeft aan dat elk kind recht heeft op ‘hierdie vrede smetloos/en suiwer soos 'n lied’ (60).

Uit haar verhouding met Zuid-Afrika blijkt niet alleen haar nauwe band met haar geboorteland, maar ook haar expliciete politieke standpuntinname. De poëzie van Eybers

1 Zie hierover het korte bericht in Neerlandia 2008-1, p. 28.

* Alle aanhalingen komen uit: Elisabeth Eybers, Versamelde gedigte. Tafelberg: Human & Rousseau, 2004.

[p. 10]

blijft, ondanks haar jarenlange verblijf in Nederland, nauw met Zuid-Afrika verbonden, zoals ze het in het gedicht ‘Opgawe’ stelt: ‘Ek ondervra die verlede nog steeds, /sprokkel destyds gesmokkelde brokkies liriek’ (568).

Herinneringen aan Zuid-Afrika en aan haar jeugd komen in de poëzie van Elisabeth Eybers steeds bovendrijven. Soms lijken ze haar sociale en politieke onbetrokkenheid te bevestigen. In het gedicht ‘Uitgewekene’ geeft ze aan dat deze herinneringen niets te maken hebben met ‘[o]nreg en honger en opstand’ (638). Vanuit Nederland kijkt ze met nostalgie terug op een als idyllisch ervaren jeugd. In ‘Nostalgiese vers’ omfloerst de zeemzoete herinnering zelfs de harde realiteit van het leven in de township:

Die aandklok tingel en die lied
uit die vereilande lokasie
bly vlaag op donker vlaag aanspoel:
veelstemmige, bedwelmende verdriet. (442)

In dit gedicht ironiseert Eybers haar eigen nostalgische mijmeringen.

Niet alleen nostalgie, ook de ouderdom doet Eybers met gelatenheid en berusting naar het leven kijken, zelfs naar ‘die welwillende deurmekaarheid van goed en kwaad’ (559). Er schuilt echter een addertje onder het gras: de volgende generatie zal moeten boeten voor haar gebrek aan strijdlustig engagement.

Waar Elisabeth Eybers in een aantal gedichten haar gebrek aan engagement etaleert en soms ook ironiseert, neemt ze in andere gedichten een ondubbelzinnig standpunt in tegen de apartheid in Zuid-Afrika. Ze laat over haar volledige afwijzing van de apartheid niet de minste twijfel bestaan. Reeds toen Elisabeth Eybers nog in Zuid-Afrika leefde, heeft ze zich in enkele gedichten kritisch over de apartheid uitgelaten. In het bekende gedicht ‘Wespark’ geeft ze aan dat de dood iedereen gelijk maakt. In ‘Ongeluk in Fordsburg’ over de dood bij een auto-ongeluk van een zwarte vuilnisman stelt ze God de vraag: ‘God ... is U genade ook so uitsoekerig?’ (179). In ‘Maan’ beschrijft Eybers de apartheid als een onvolkomenheid van het bestaan op aarde. In ‘Welvaart’ en ‘Magnaat’ wordt de zucht van de mens naar geld en bezit verantwoordelijk gesteld voor de apartheid. Tegelijkertijd klinkt de waarschuwing dat er een tijd van vereffening zal aanbreken. Het stichten van een blanke volks-staat in het gedicht ‘Kontrasfoto’ om toch maar ‘smetloos en apart’ te kunnen blijven, wordt als het bouwen van een ‘kerker’ (440) voorgesteld.

Eybers hekelt herhaaldelijk gewezen vrienden en Zuid-Afrikaners die kritiek op haar hebben omdat ze zich in Nederland in een nieuw Sodom zou bevinden, zoals in ‘Alternatief’, omdat ze ook in het Engels dicht, zoals in ‘Tweetalig’ uit Valreep/Stirrup-cup, of omdat ze de Nederlandse identiteit aangenomen heeft zoals in ‘Naturalisasie’. In het gedicht ‘Ontheemde’ wordt haar de vraag gesteld waarom ze in Nederland wil blijven wonen, waarop ze het volgende antwoord geeft:

argwaan en haat is te verdra
tussen gelykgeregtigdes wat nie
verordenend mekaar verneder,
menswees met rubbertjap betwis.

Hoekom huiwer ek om te vra:
my broer, my natuurgenoot,
word ons kinders terreurloos groot?

- En die onbetaalde gelag van die verlede? (506)

De scherpste kritiek op de apartheid spreekt ze uit in het gebalde gedicht ‘Regspraak’ met het verduidelijkende onderschrift by die dood van Steve Biko:

Mite van uitverkorenheid
verhef ons bo die later leer
van naasteskap maar demonstreer
met raakgeplante vuis die feit
dat skending van 'n medemens
intiem aan selfontering grens. (438)

Elisabeth Eybers heeft voornamelijk haar eigen leven in gedichten beschreven. Dat betekent echter niet dat ze zich afgesloten heeft van de politieke situatie in Zuid-Afrika. In een aantal gedichten heeft ze zich bijzonder kritisch over het apartheidsbeleid en haar taalgenoten uitgelaten. Deze gedichten, weliswaar niet bijzonder talrijk, drukken ondubbelzinnig haar houding tegenover de apartheid uit. Ze zijn meestal erg bijtend en soms heftig emotioneel. In deze gedichten is er van ironische distantiëring geen sprake, maar overheerst directe zeggingskracht. Deze gedichten verbreden het dichterlijke palet van Elisabeth Eybers en zijn een belangrijk onderdeel van haar werk.